نگاهی به «مرغ عشق های همسایه ی روبه رویی» اثر فرشته نوبخت

سالها پیش  فروغ فرخ‎زاد دریک گفتگوی رادیویی با ایرج گرگین، وقتی با این پرسش روبرو شد که : یکی از خصوصیات شعر شما زنانه بودنش است‎. نظر شما چیه؟

در جواب گفت:

اگر شعر من همانطور که شما گفتید ، یک مقدار حالت زنانه دارد، خوب این خیلی طبیعی است که به علت زن بودنم است . من خوشبختانه یک زنم . اما اگر پای سنجش ارزش های هنری پیش بیاید فکر می کنم دیگر جنسیت نمی‎تواند مطرح باشد…» این مقدمه را آوردم که بگویم بارزترین صفت آثار نوبخت همین زنانگی‎ست که در نگاه او دیده می‎شود. شاید بگویند که خب بدیهی‎ست چون او یک زن است. بله، اما نکته‎ی مهم این است که او چگونه این نگاه زنانه را برای نگریستن به پیرامون خود به خدمت می‎گیرد و در واقع چگونه با استفاده از ظرافت‎ها و حساسیت‎هایی که خاص همین نگاه زنانه‎ است به سوژه ها نزدیک می‎شود و تبلور آن هم نه فقط در ظاهر داستان (مثلا زن بودن شخصیت‎های اصلی اغلب آنها)، بلکه در لایه‎های زیرین این داستانها می‎توان دید، ظرافت‎هایی که حاصل  نحوه‎ی نزدیک شدن به شخصیت‎ها، ترسیم فضای ذهنی، دغدغه‎ها و حساسیت‎های آنهاست. و نهایتا این ظرافت‎های خاص زنانه را نه‎تنها در گزینش موقعیت‎های داستانی بلکه در تلقی و نوع نگاه او به این سوژه‎ها نیز دیده می‎شود.

بنابراین در مجموع این زنانگی نه‎تنها به عنوان یک صفت  صرف، که به دلیل نحوه بازتاب آن در این داستانها، یک امتیاز برای آثار نوبخت به حساب می‎آید.    نشانه‎های آن را هم به وضوح می‎توان دید، برای نمونه احساس قوی رابطه‎ی مادر فرزندی که در این قصه‎ها به شدت پرنگ است، چه آنجا که در پس زمینه‎ی داستان مطرح شده و چه آنجا که ایده‎ای محوری به حساب می‎آید، مثل داستانی که نام کتاب نیز برگرفته از آن است. او می‎کوشد نگاه تازه‎ای به زنان و مسائل آنها در خانواده و یا سطح اجتماع داشته باشد و بخش در خور اعتنای کار او نیز توجهش به تقابل سنت و مدرنیته و بازتاب آن در زندگی زنانی از طیف‎های مختلف اجتماعی ست، البته بدون آنکه اشاره‎ای گل درشت به این ماجرا داشته باشد.

رویکرد نوبخت در داستان‎نویسی، لااقل به اعتبار داستانهایی که در این مجموعه گرد هم آمده‎اند، اجتماعی‌گرایانه و برخوردار از بیانی واقعگرایانه‎ست. داستانهای او اغلب از مضامینی بسیار ساده و ملموس برخوردارند که نمونه‎های آنها را احتمالا در پیرامون خود بسیار  دیده‎ایم.بنابراین چنین موقعیت‎هایی، در قالب برشهایی کوتاه در داستانهای این مجموعه جلوه‎گر می‎شوند، آن چنان کوتاه که گاه تنها به یک  یا دو موقعیت زمانی و مکانی محدود می‎ماند، یعنی حتی جابجایی و حرکت زمانی و مکانی آنها نیز محدود است و البته نوبخت به جای این حرکت بیرونی، سیری درونی را برگزیده است که قرار هم نیست به نتایج عجیب غریبی ختم شود، شاید حتی در حد تغییر و تحول برداشت شخصیت درباره‎ی یک اتفاق ساده و کوچک و یا بوجود آمدن احساسی تازه نسبت به یک آدم و حتی موضوعی بسیار معمولی و ساده باشد.

حجم داستانهای «مرغ عشق‎های همسایه‎ی روبرویی» اغلب بسیار کوتاه است، آنقدر که مجالی شخصیت‎پردازی و یا تمرکز روی حرکت داستانی و حتی فضاسازی‎های دقیق و مفصل و نظایر این وجود ندارد و اتفاقا قرار هم نیست چنین وظایفی را برعهده داشته باشند. بنابراین خواه ناخواه اگر مخاطب باسوژه‎ها و نوع پرداخت آنها ارتباط برقرار کند، باید ذهن خود را نیز فعال کرده و به مشارکت وادارد تا تکه‎های این پازل داستانی را پرکند. برای نویسنده‎ای که به این سبک و سیاق می‎نویسد و چنین سوژه‎هایی را برمی‎گزیند، رویکردی واقعگرایانه برای به مشارکت خواندن ذهن مخاطب به بهترین نتیجه می انجامد. چرا که مخاطب می‎تواند به کمک داشته‎ها و پیش زمینه های ذهنی‎اش وارد فضای داستان شود.

گذشته از این مسئله در داستانهای رئالیستی، برخورداری از وجوه اجتماعی‎گرایانه نیز تمهید مؤثری برای غنا بخشیدن به این داستانهاست. حال اینکه نوبخت تا چه اندازه آگاهانه این تمهیدات را بکار برده بحث دیگری‎ست و اگر راه به خطا نبرده باشیم باید گفت که تکرار و اصرار او در بکار بردن آنها (در اغلب داستانهای کتاب) نمی‎تواند چندان غریزی صورت گرفته باشد. هرچند، آنچه گفته شد، بدین معنا نیست که الزاما نویسنده‎ی«مرغ عشق‎های همسایه‎ی روبرویی»  در همه‎ی داستانهای کتاب توفیق آن را داشته تا به شکل برجسته و تکامل یافته‎‎ای این تمهیدات را بکار برده و به بار بنشاند، چه بسا که میزان موفقیت او در این زمینه، سطحی متغیر را برای این داستان‎ها به همراه داشته است.

اما ویژگی‎هایی که در بالا برای «مرغ عشق‎های همسایه روبرویی» برشمردیم، برای منتهی شدن به داستانهایی موفق، نیازمند رعایت ایجازی‎ست که نه فقط در روایت که در نثر نویسنده نیز باید نمود داشته باشد و اگر با اغماض بپذیریم که این مسئله کم و بیش در روایت این داستانها مورد عنایت قرار گرفته، اما نمی‎توان از این مهم که مهمترین نقطه ضعف این داستانها نیز هست؛ غافل شد که بیان داستانی و همچنین نثر مورد استفاده نوبخت چندان مبتنی بر ایجاز نیست. در حقیقت در داستانهایی که حجم آنها تا این اندازه کوتاه است (اغلب داستانها حدود  هزارتا حداکتر هزار و پانصد کلمه به نظر می‎رسند) نمی‎توان از کلمات یا جملاتی که می‎شد در ویرایشی بهتر آنها را حذف کرد صرف نظر کرد. سرجمع اینکه وقتی نویسنده با نگاهی و رویکردی توام با ایجاز به دستمایه‎ی داستانها می‎پردازد، این ایجاز باید در بیان و به ویژه نثر او هم لحاظ شده باشد.

در نثر نوبخت نوعی شتابزدگی دیده می‎شود، شتابزدگی که شاید تا اندازه‎ای ناظر بر پروسه‎ی خلق این داستانها بوده است،  درست همانند اکثریت قریب به اتفاق تولیدات فضای مجازی که این روزها بسیار هم متداولند. این را نه از آن رو که نوبخت داستان‎نویسی را در فضای مجازی آزموده و آغاز کرده، بلکه بدین دلیل باید گفت که در این داستانها کم نیستند جملاتی که می‎توان آنها را به صورت‎های موجزتر و یا احتمالا بهتری هم نوشت:

«صبح‎ها که دخترک به مدرسه می‎رفت، سر و صدایش را در حالی که کفش می‎پوشید و بعد، پله‎ها را دوتا یکی می‎کرد و پایین می‎رفت، می‎شنیدم و گاهی هم …» (ص۲۳)

«صبح‎ها که دخترک به مدرسه می‎رفت، سر و صدایش را می‎شنیدم، کفش‎هایش را می‎پوشید، پله‎ها را دوتا یکی می‎کرد و پایین می‎رفت. گاهی هم…»

در همین ۳۰ کلمه، می‎توان ۵ کلمه را حذف کرد و نه تنها لطمه ای به آن نخورد، چه بسا جملات آهنگ بهتری هم پیدا کنند. نمونه چنین جملاتی در کتاب اندک نیست و در واقع اینجاست که یک ویراستار اهل داستان می‎توانست با حضور خود در برجسته شدن حاصل کار نوبخت، نقشی سازنده بازی کند، بدون آنکه این حضور ارزش‎های کار نویسنده را تحت‎اشعاع خود قرار دهد. ویراستاری که می توانست مانع از بروز پاره‎ای کم توجهی‎ها و لغزش‎های کوچکی که در کتاب دیده می‎شود، پیش گیری کند. (۱)

و یا در نمونه‎ای دیگر در داستان «ماه و مادر» شاهد لغزشی از سوی نویسنده هستیم که می تواند به همان شتابزدگی بازگردد: «هیس! شاید صدای تو را بشنود! فکر کردی که اگر او نباشد، هیچ کس دیگری نیست آقابابا را تحمل کند؟»(ص۴۱) درحالی که با توجه به منطق داستان و روند دیالوگ‎هایی که در بین شخصیت‎ها رد و بدل می‎شود باید بدین صورت آورده می‎شد: «هیس! شاید صدای تو را بشنود! فکر کردی که اگر او نباشد، کس دیگری هست آقابابا را تحمل کند؟»

همچنین  نباید ناگفته گذاشت که شاید بهتر بود نوبخت از آوردن بعضی داستانها که هم به لحاظ قوت در حد داستانهای دیگر نیستند و هم به لحاظ سبک و سیاق هم با آنها تفاوت دارند، صرف نظر می‎کرد. برای نمونه: «این آقای مطنطن» داستانی‎ست آشکارا متفاوت با دیگر داستانهای کتاب، که هم در نثر نویسنده، لحن راوی، مضمون داستان و ساختار آن می‎توان این تفوت‎ها را ردیابی کرد و مهمتر از همه اینکه در این داستان که به شیوه‎ی اول شخص روایت می‎شود، راوی پسر جوانی‎ست که از عشق دوران کودکی خود می‎گوید، برخلاف اغلب داستانهای این مجموعه که از دید زنان روایت می‎شوند. علاوه براین که اینجا نیز نوبخت در روایت داستان از زبان یک مرد، توفیق داستانهایی که از نگاه زنان روایت می‎شوند را ندارد، اما ناکامی‎های این داستان را که به زعم من صعیف‎ترین کار این مجموعه است، در وجوه دیگری نیز می‎توان رویت کرد. نخست این که اصولا این داستان وصله‎ای نچسب برای کل مجموعهبه حساب می‎آیدکه یکدستی  کلی حاکم بر فضای داستانهای کتاب را نیز مخدوش کرده؛ داستانهایی که اغلب جدی روایت می‎شوند، با ته مزه‎ای از تلخی و البته تا اندازه‎ای با تاکید بر تنهایی و مشکلاتی که در روابط میان آدمها سایه افکنده است و از همه مهمتر در رابطه با زنان که محور اصلی داستانهای کتاب هستند.

سوای همه‎ی چیزهایی که اشاره شد، این داستان بیشتر به نقل یک خاطره‎ می‎ماند تا آنکه متنی متضمن ظرفیت‎های داستانگویی باشد. به عبارت دیگر وقتی ما داستانی را می‎خوانیم انتظار داریم طرف روایت خود را به امکاناتی که بیان داستانی در اختیارش می‎دهد آراسته کند، نه اینکه بنشیند و با کمترین ظرافتی، به شکلی تخت و مستقیم  برای ما خاطره تعریف کند!

فرشته نوبخت، منتقدی منصف و و به لحاظ شخصی آدمی خوش‎روست و همین ویژگی‎ها باعث می‎شود قدری با تردید و البته دست به عصا به نقاط ضعف داستانهای او بپردازم، اما نهایتا تردید ها را کنار گذاشتم. خب چه باید کرد؟ آیا باید چشم را برکاستی‎ها بست و به اشاره‎ی قوت‎ها بسنده کرد (محاسنی که در این مجموعه کم هم نیستند)؟ اما این قوت‎ها را که کتاب دارد و اگر نکته‎ی مهمی باید گفته شود، کاستی‎هایی‎ست که شاید جرقه‎ای باشند برای بهتر شدن کارهای بعدی این او، نویسنده که ظرفیت‎های بالقوه‎‎ی این کار را (به اعتبار داستانهایش) دارد و می‎ماند اجتناب از یکسری لغزش ها و شتابزدگی‎ها و البته به فعلیت رساندن، آن توانایی‎هایی که به حد نیاز از آنها بهره گرفته نشده است. به شخصه شکی ندارم که در آینده داستانهای بهتری را از نوبخت خواهم خواند.

پی نوشت:

۱-       متاسفانه بی‎توجهی و حذف ویراستار در ادبیات ما امری بدیهی شده و برخی می‎پندارند استفاده از ویراستار یعنی نا بلدی نویسنده، غافل از اینکه هرکسی در دیدن خطاها و لغزش‎های کوچک خود به مراتب ناتوان‎تر از دیدن همین لغزش‎ها در کار دیگری‎ست. ویراستاردارای نقشی‎ست کمکی در جهت ارتقای متن، بدون آنکه سهمی در آن داشته باشد، چرا که جانمایه‎ی اثر برای نویسنده است و نهایتا اینکه هیچ کسی از این کمک بی‎نیاز نیست، چرا که هر متنی در هر شرایطی قابلیت بهتر شدن دارد.