نگاهی به کتاب «طاهره طاهره ی عزیزم» (نامه های عاشقانه ی غلامحسن ساعدی)

خواندن نامه‎های عاشقانه ساعدی یک فرصت استثنایی‎ست، نه فقط به‎خاطر آن‎که چهره‎ای تازه از «ساعدی‎عاشق» به ما نشان می‎دهد، کسی که از قضا داستانهایش، بیش از آن‎که عاشقانه باشند، دارای مایه‎های سیاسی و اجتماعی ‎هستند و هیچگاه بدین صفت بازتاب دهنده‎ی وجهه پررنگ و پنهان زندگی او که حالا بر ما آشکارشده، نبوده‎اند. ساعدی آن‎جا هم که اشاراتی به عشق داشته، دارای تصویری کاملا متفاوت با آنچه در این کتاب شاهد هستیم بوده است. رابطه‎ای که به عشق‎های اساطیری در ادبیات ما پهلو می‎زند و به سان آن‎ها نیز سرانجامی تلخ، جز جدایی برایش نمی‎توان متصور بود. گویی ساعدی خود شخصیت اصلی عاشقانه‎ترین داستان زندگی‎اش بوده و  جملاتی  این چنین‎ را که بازتاب درونی‎ترین عواطف عاشقانه‎ی اوست تنها نثار معشوق خود می‎کند، و جز این، حتی در قالب داستان‎هایی که به عشق پرداخته، به کاربردن چنین الفاظی را نه مجاز می‎دانسته و نه ارضایش می‎کرده.

«طاهره طاهره‎ی عزیزم» فرصتی‎ست مغتنم برای رفتن به گذشته، تا با تنفس در حال و هوای نوستالژیک عشق‎‎های قدیمی، آن عشق‎های سالهای سبز،  گوشه‎هایی از زندگی خود را مرور کنیم، آن گوشه‎های که اغلب در شلوغی سرسام‎آور زندگی امروز آن‎ها را به‎دست فراموشی سپرده‎ایم، اما حالا در همراهی با «غلا و طاهره» آن‎ها را باز یافته و دوباره به خاطر خواهیم آورد. گاه خواندن جملات صمیمی و صادقانه ساعدی که صیقل خورده‎اند به سوهان عشق، لبخندی بر لب ما می‎آورد، از یادآوری خاطراتی که تلخ یا شیرین، به‎واسطه پیوستن به یادبودهایی درونی و گرانقدر از گذشته، گوارا به نظر می‎رسند.

«طاهره طاهره‎ی عزیزم» کتابی خواندنی‎ست و در عین حال مهم. مطمعنا دیگر هیچ نویسنده و محققی که به سراغ ساعدی می‎رود نمی‎تواند از کنار منبع دست اولی این‎چنین به‎راحتی گذر کنند و حتی آن کتاب‎ها که تاکنون درباره‎ی ساعدی نوشته شده‎اند، با توجه به آن‎چه در لابلای سطور این کتاب می‎توان یافت، دوباره باید بازنویسی شوند. دلایل این اهمیت در متن نامه‎ها به روشنی پیداست که استخراج، دسته‎بندی  و همچنین نتیجه‎گیری از آن‎ها مجالی فراخ را می‎طلبد که تناسبی با نوشته‎های ساندویچی و شتابزده فضای مجازی ندارد، با این حال در ادامه به صورت گذرا بدان اشاره قرار خواهم کرد.

اما پیش از آن باید اشاره‎ای کرد به تاریخ این نامه‎ها که از میانه سال ۱۳۳۲، آغاز می‎شوند و تا میانه سال ۱۳۴۵ ادامه پیدا می‎کنند، و این یعنی یک دوره سیزده ساله که در بر گیرنده سالهای آغازین فعالیت‎ ادبی ساعدی تا سال‎هایی که در آستانه به اوج رسیدن در داستان‎نویسی و ایضا نمایشنامه‎نویسی‎ست. با توجه به نامه‎های این کتاب، آغاز این رابطه‎ی عاشقانه به دورانی بر می‎گردد که پسر بچه نوجوانی بنام «غلا» سر راه دختر مدرسه‎ای ماجرا، طاهره می‎رفته تا با نگاه‎های عاشقانه‎اش، دل او را نرم و توجه‎اش را به خود جلب کند.

آن‎گونه که از متن نامه‎ها پیداست، تعداد این نامه‎ها باید بسیار بیش از این بوده باشد، در جایی حتی ساعدی به فواصل کوتاه زمانی نامه‎ها اشاره می‎کند و با این حساب هیچ بعید نیست این نامه‎ها تنها بخش کوچکی از تعداد بسیار زیادی نامه بوده که به مرور زمان از بین رفته‎اند. احتمالا گیرنده نامه‎ها نیز بعدها در سال‎هایی که ساعدی به شهرت رسید، تازه به اهمیت آن‎ها پی‎برده باشد. بنابراین هیچ بعید نیست نامه‎های دیگری هم پیش از آنچه در آغاز این کتاب آمده وجود داشته، همانطور که بی‎شک نامه‎های دیگری هم بعد از پایان این رابطه نوشته شده است. چون نامه‎ها بی‎آن‎که بتوان به شکل محسوسی رد اتفاقی خاص را در آن‎ها دید، یکباره بدون این‎که امکان نتیجه‎گیری مشخصی وجود داشته باشد، به پایان رسیده‎اند.

به هر روی این نامه‎ها در عین این‎که نمایانگر عشقی سرشار و پایدار از سوی ساعدی‎جوان – که گویی از زمان مدرسه و نوجوانی او شروع شده، ابتدا یک طرفه بوده و بعد نیز با پاسخی مثبت روبرو شده است-  به معشوق خود است، عشقی که لااقل تا آخرین نامه‎های منتشر شده در کتاب هنوز گرمای‎سوزان خود را حفظ کرده، اما از سوی دیگر نمایانگر سیر تغییر و تحولات شخصیتی و حتی فکری ساعدی نیز هست، ساعدی‎ ابتدای کتاب با ساعدی اخر کتاب تفاوت بسیار کرده است، اگرچه همچنان عاشق طاهره‎ست. ساعدی در نامه‎های آخر خود در عین ابراز عشق به مسائل جدی‎تری اشاره می‎کند و حتی گزارشی از کارهایی که دردست انجام و چاپ دارد می‎دهد و به این ترتیب در این خط سیر شور عاشقانه او با شعوری‎ آگاهانهنیز همراه می‎شود. اما با این حال نباید از این نکته غافل شد که او از همان دوران جوانی به عنوان جوانی اهل کتاب که از آن‎چه در پیرامونش می‎گذرد غافل نیست. برای نمونه در نخستین نامه‎ای که تاریخ نگارش دارد و مربوط به یک هفته بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ است، در لابلای نجواهای عاشقانه خود اشاره‎ای توأم با یأس به از دست رفتن آمال و آرزوهای از دست رفته نسل خود، و سایه دیکتاتوری بعد از کودتا دارد.

ایکاش مجموعه کامل این نامه‎ها از گزند گذر سال ها در امان مانده و امروز مجموعه‎ی کامل آن‎ها را در دست داشتیم، چرا که‎ وقتی  این کتاب را در دست گرفته و می‎خوانی، تنها خواننده یک‎سری نامه‎های عاشقانه و یا اسناد ارزنده‎ای از زندگی یکی از بزرگان ادبیات این دیار نیستی، اگر با زندگی  و شخصیت ساعدی هم آشنایی داشته باشی، آن وقت «طاهره طاهره عزیزم»، برایت رمانی عاشقانه با مضمونی واقعی خواهد بود، رمانی که به صورت نامه‎نگارانه نوشته شده، اما به سبک ناب زندگی، از کسی که ذاتا داستان‎نویس باشد، جز این نیز نباید از او انتظار داشت. بدین وصف اگر موفق شوید افتادگی‎ها و خلاء‎های (ناگزیر) این کتاب را با مشارکت ذهن خود پر کنید، می‎توانید تجربه خواندن آن را به تجربه خواندن رمانی جذاب و نوستالژیک بدل کنید؛ چه باک که پیوستگی و ساختمان لازم را نداشته باشد (پس این ذهن جستجوگر مخاطب به چه درد می خورد؟). با این رویکرد البته «طاهره طاهره‎ی عزیزم» رمانی شخصیت محور خواهد بود، سطوری که از لابلای آن‎ها می‎کوشی کوچکترین اطلاعات را درباره معشوق ساعدی رصد کنی و با کنار هم قرار دادن آن‎ها تصویر او را در ذهن خودت کامل کنی. رمانی که حکایت عشق است، حکایت بزرگ شدن آدمهاست، حکایتی که از عاشقانه‎های  اسطوره‎ای ادبیات ما کم ندارد، حکایت عشق سالهای سبز.

خواندن این کتاب – با همه کاستی‎هایش که البته به ساعدی ربطی نداشته و حاصل چگونگی تدوین کتاب است-  لذت بسیار بردم، از دلم نیامد این مطلب را که از سر عشق به ساعدی نوشتم، با انتقاد از چگونگی تدوین کننده کتاب و ناشر آن همراه سازم،  این اشاره‎ها بماند برای پست بعدی در «مانی»، اما با این  احوال درود و سپاس خود را نثار: انتشارات مشکی، حامد احمدی، دیگرانی که تا به چاپ رسیدن همکاری و نقش داشته‎اند و ن همکاری وو نقش داشته‎اندآحتی آن ممیزی که مهر قابل چاپ بودن پای آن زده (این روزها اوضاع به گونه ای ست که انتشار هر کتابی بزرگترین اتفاق عالم امکان برای ما محسوب می‎شود، اگرچه مجوز آن برای دوره‎های قبل باشد!)می‎سازم.

*عنوان مطلب را از داستان عاشقانه و  زیبای ابراهیم گلستان‎بزرگ وام گرفته‎ام.