بازتاب زندگانی معصومین در ادبیات عامه‎پسند (بخش نخست)

در این دیار ماه محرم که می رسد، همه چز رنگ و بویی دیگر می گیرد، عاشورایی می شود، از فضای ذهنی آدمها بگیر تا رسانه ها گروهی و…، خاص این دوران و آن دوران هم نبوده، عاشورا و قیام حسین (ع) نه با ما که در ماست، چه خاطره ها که در دوران کودکی از پرسه زدنهای شبانگاهی در محرم در یادمان نمانده… شورای نویسندگان «مد و مه» تصوب کرد که در این ماه محرم، ما نیز به سبک خود، فضا را قدری عاشورایی کنیم… به عنوان یکی ازمطالب این پکیج با حال و هوای مذهبی، سوژه بازتاب مذهب و زندگانی ائمه و معصومین در پاورقی های داستانی سالهای دور را برگزیدیم که نمونه های جالب توجه و در خور اعتنایی  از آن در آثار حسینقلی مستعان، ذبیح الله منصوری ، جواد فاضل و… وجود دارد، به دلیل طولانی بودن متن آن را در دوبخش تقدیم خوانندگان «مد و مه» می کنیم.

***

مدخل:

پاورقی‎نویسی سال‎هاست که پرونده‎اش در این دیار بسته شده است، اگر در آغازین سال‎های پس از پیروزی انقلاب پاورقی‎نویسی به‎عنوان یکی از شاخص‎ها و شاید مظاهر مطبوعات عامه‎پسند در دوره گذشته کنار گذاشته شد، در سا‎ل‎های اخیر که چنین تصورات و یا حساسیت‎هایی دیگر وجود ندارد، اگر مطبوعات حتی از نوع عامه‎پسند و زردش، روی خوشی به پاورقی نشان نمی‎دهند، بیش از هرچیز به‎خاطر آن است که دیگر این نوع داستان‎ها، یا روشن‎تر بگویم ارایه داستان به این‎گونه، دنباله‎دار و بخش بخش، طالبی ندارد و کسی حوصله ندارد منتظر بماند و تا هفته بعد یا شماره بعد یک نشریه، دنباله آن را بخواند. اگر داستان‎های عامه‎پسند همچنان بازاری دارد، در قالب کتاب‎هایی مستقل است که به دلیل همین قالب دارای برخی تفاوت‎های ساختاری با پاورقی است. پاورقی‎ها به‎دلیل ارایه قسمت قسمت آن‎ها به‎گونه‎ای نوشته می‎شدند که حداقل هر قسمت از اتفاقی جذاب برخوردار باشد و انتهای هر قسمت به‎گونه‎ای بود که خواننده را در انتظار دنباله داستان نگه دارند. یعنی همان ویژگی که کم و بیش در سریال‎های تلویزیونی شاهد هستیم. به همین دلیل پاورقی‎ها به هنگام انتشار در قالب کتاب هم ساختاری قابل شناسایی دارند. پس آن‎چه امروز به‎عنوان رمان‎های عامه‎پسند می‎شناسیم و نویسندگانشان را هم پاورقی‎نویس می‎خوانیم، تنها در همان صفت عامه‎پسندی و رعایت کلیشه‎ها با پاورقی‎ها فقط اشتراک دارند.

به هر روی، در این سال‎ها سریال‎های تلویزیونی کم و بیش با همان کارکرد و با همان نوع مخاطبان و از قضا اغلب با همان کیفیت‎های نازل، جای پاورقی‎های داستانی را گرفته‎اند. به‎گونه‎ای که شاید باور کردن آن سخت باشد اگر بگوییم روزگاری، برخی از خوانندگان این پاورقی‎های داستانی، پس از یک هفته انتظار وقتی شماره تازه مجله موردنظر خود را از دکه روزنامه‎فروشی می‎خریدند، دیگر نمی‎توانستند منتظر بمانند و همان‎جا کنار دکه نشسته و مشغول خواندن می‎شدند!

همان‎گونه که سریال‎های تلویزیونی برای مخاطبانی از طیف‎های مختلف گونه‎های مختلفی دارند، پاورقی‎ها هم گونه‎های مختلفی داشتند و اغلب مجله‎ها حجم قابل‎توجهی از صفحات خود را به چاپ پاورقی اختصاص داده و می‎کوشیدند برای جوری جنس و راضی نگه‎داشتن مخاطبان خود با سلایق گوناگون، پاورقی‎هایی عشقی، پلیسی، تاریخی و… منتشر سازند که حتی گاه در برخی مجلات پنج یا شش پاورقی در هر شماره منتشر می‎شد. هر پاورقی‎نویس سبک و سیاق خاصی داشت که اغلب به همین سبک شناخته می‎شد، یکی پلیسی‎نویس بود، دیگری عشقی و یکی هم تاریخی، هرچند که گاه شاهد طبع‎آزمایی این نویسندگان در گونه‎های مختلف بودیم.

پاورقی تاریخی

اما آن‎‎چه در این نوشته مورد توجه ماست، از دل پاورقی‎های تاریخی بیرون آمده است. پاورقی‎های تاریخی به‎طور عمده به دو دسته تقسیم می‎شدند، آن‎ها که از داستان‎هایی مربوط به ایران باستان و شرح قهرمانی و حماسه‎های سرداران آن روزگار بودند و البته در کنار این داستانپردازی‎های پرحادثه و شرح جنگ‎آوری و دلاوری‎ها، از مایه‎های عشقی نیز غافل نمی‎شدند.

اما دسته دیگر، به دوران پس از ورود اسلام به ایران می‎پرداختند و به همان ترتیب، شرح ماجرا‎هایی بود که در حاشیه و متن دربار خلفای گوناگون می‎گذشت.

اغلب این داستان‎ها (هر دو سنخ) پایه و اساس تاریخی درستی نداشتند، زاییده خیال‎ نویسندگانی بودند که در بهترین حالت آشنایی‎هایی نسبی با تاریخ داشتند و با استفاده از تخیل و آمیختن آن‎ها به مایه‎هایی کم‎رنگ از واقعیت، روایت می‎شدند، به زبانی ساده، نثرهایی نه‎چندان استوار.

ماهیت وجودی پاورقی بسته به مخاطبانش بود و حتی در کوتاه و بلندی آن میزان استقبال خوانندگان نقش داشت و اگر خبر می‎رسید که مخاطبان آن را پسندیده‎اند تا جای امکان طولانی‎تر می‎شد و نظیر «آفت» نوشته حسین‎قلی مستعان در مجله تهران مصور که نزدیک به شش سال ادامه یافت و گاه در همان چند ماه‎ اول، وقتی با عدم اقبال روبه‎رو می‎شد مدیران نشریات از نویسنده می‎خواستند، جوری سر و ته ماجرا را هم آورد.

با این اوصاف دور از ذهن نیست اگر برخی پاورقی‎نویسان با توجه به روحیات مذهبی حاکم بر جامعه ایرانی و البته در مواردی هم بنا به علایق شخصی، به‎سراغ پاورقی‎های تاریخی و مذهبی بروند و یا حتی به‎طور مشخص به‎سراغ زندگی پیامبر اکرم و ائمه اطهار رفته و داستان‎هایی بر اساس زندگی آن‎ها را به صورت پاورقی یا کتاب منتشر سازند. بنابراین بعضی از پاورقی‎های تاریخی که برخی از آن‎ها به دوران پس از ورود اسلام به ایران می‎پردازند، از مایه‎هایی مرتبط با تاریخ اسلام برخوردار می‎شوند، اما این مایه‎ها آن‎قدر کم‎رنگند که در کنار حادثه‎پردازی‎ها‎ و مضامین عاشقانه رنگ باخته و به چشم نمی‎آیند. البته صرف‎نظر از این‎گونه آثار، چند پاورقی بسیار معروف با مضامین کاملا مذهبی نوشته شده‎اند که به‎صورت کتاب هم به بازار آمده و بارها تجدید چاپ شده‎اند.

جواد فاضل و زندگانی چهارده معصوم

«زندگانی چهارده معصوم» اثر جواد فاضل یکی از آن‎هاست، همان‎گونه که از نام کتاب پیداست، نویسنده زندگی چهارده معصوم را در این کتاب روایت کرده است. البته با زبانی کم و بیش داستانی. جواد فاضل از جمله‎ پاورقی‎نویسان به نام در دهه بیست و سی بود. در میان‎سالی درگذشت و برخی داستان‎هایش هم پس از مرگ او منتشر شد. فاضل به‎عنوان نویسنده داستان‎های عاشقانه شناخته می‎شد. لاریجان، گردنبند ملکه و… که برخی از آن‎ها از مضامینی نسبتا تاریخی هم برخوردار بودند از این جمله‎اند. نثر او نثری است احساساتی و ساده، پاورقی‎هایش در عین شهرت و محبوبیت سهل‎انگارانه نوشته شده‎اند، البته این مشکلی است که اغلب پاورقی‎ها از آن رنج می‎برند، به‎خصوص وقتی به نحوه نگارش آن‎ها (هفته به هفته) توجه داشته باشیم. دور از ذهن نیست اگر اغلب ساختاری حساب‎شده و منسجم ندارند به‎ویژه این‎که پاورقی‎نویسان به‎عنوان نویسندگان حرفه‎ای مطبوعات از این راه ارتزاق کرده و نه فرصتی برای بازنویسی یا حک و اصلاح آثار خود داشتند و نه البته ضرورتی برای آن احساس می‎کردند.

از جواد فاضل که به زبان عربی تسلط داشت، ترجمه‎ای از نهج‎البلاغه هم در دست است که از معروف‎ترین ترجمه‎های نهج‎البلاغه نیز به‎حساب می‎آید که بهترین نمونه نثرنویسی و شیواترین اثر او در این زمینه به‎حساب می‎آید. به‎نظر می‎رسد جواد فاضل لااقل در زمینه کارهای مذهبی که انجام داده وسواس و دقت‎نظر بیشتری به‎خرج داده، چراکه این دست آثار او به‎مراتب از نثری پاکیزه و استوارتر از پاورقی‎هایش برخوردارند.

ذبیح‎الله منصوری و روایت‎های داستانی از زندگی ائمه و معصومین

ذبیح‎الله منصوری نام آشنایی است برای چند نسل از علاقه‎مندان آثار تاریخی که بسیاری از آن‎ها این سال‎ها پا به پیری گذاشته‎اند، به‎ویژه این‎که اصولا منصوری با آن رمان‎های تاریخی که به‎عنوان ترجمه و تألیف منتشر ساخته بیشتر خوراک مخاطبانی در سنین بالا را فراهم کرده است.

منصوری مترجم و نویسنده‎ای بسیار پرکار بود که در نوع خود منحصربه‎فرد و پدیده محسوب می‎شد. به‎ندرت بتوان نویسنده و مترجمی پیدا کرد که به اندازه منصوری نوشته باشد. او آدمی‎ گوشه‎گیر بود، زندگی ساده‎ای داشت و تقریبا در تمام طول عمر در اتاقی مملو از کتاب و مجله صبح تا شب مشغول نوشتن بود.

او در دوره‎های سنی مختلف خود آثاری به سبک و سیاق مختلف را مورد عنایت قرار داده و در جوانی مدتی به ترجمه آثار پلیسی و جنایی پرداخت، ترجمه‎های او از آثار موریس مترلینگ نیز به همین دوره برمی‎گردد. اما مقطعی نیز به ترجمه رمان‎های عشقی و یا حتی شاهکارهای ادبی پرداخت که به‎ویژه در مورد اخیر کارش با واکنش‎هایی نیز مواجه شد، چراکه سبک ترجمه او به هیچ روی متناسب با ترجمه شاهکارهای ادبی نبود. در واقع منصوری برای ترجمه همان آثار تاریخی – داستانی نظیر سینوهه، خواجه تاجدار و… ساخته شده بود.

او در ترجمه چندان امانت‎دار نبود و شیوه خاص خودش را داشت و اغلب دانسته‎های بسیار خود را درباره تاریخ جهان در ایران را به‎کار می‎گرفت و با شاخ و برگ دادن به داستان اصلی بر آن می‎افزود و سعی در جذاب‎تر کردن روایت و در عین حال ارائه اطلاعات جنبی بسیار به مخاطب می‎کرد. بنابراین گاه در ترجمه از کتابی کوچک حدود ۲۰۰ صفحه، رمانی حجیم نزدیک به هزار صفحه می‎ساخت، همانند خواجه تاجدار که اصل کتاب نه این حجم را دارد و نه این جذابیت را. به دلیل همین سبک و سیاق بود که وقتی رمان لولیتا اثر ولادیمیر ناباکوف را ترجمه و به صورت پاورقی منتشر می‎ساخت، واکنش‎های منفی از سوی مخاطبان جدی ادبیات صورت گرفت و او هم ترجیح داد دیگر به‎سراغ این‎گونه آثار نرود و همان راهی که در آن تبحر داشت را دنبال کند. منصوری نثری روان و شیرین داشت و همین جذابیت باعث مخاطبان فراوانی برای آثارش شد و در کتابخوان شدن بسیاری نیز به‎طور مستقیم تأثیرگذار بود. آثار او همچنان تجدید چاپ و با استقبال روبه‎رو می‎شوند و البته برخلاف تصور بسیاری از خوانندگان آن‎ها، به‎لحاظ تاریخی آثاری چندان معتبر نیستند چراکه او تاریخ را بسیار با تخیل قوی خود می‎آمیخت و رنگ و بوی داستانی و دراماتیک می‎داد.

در زمینه ادبیات مذهبی به‎طور مشخص منصوری با چهار کتاب بسیار مشهور شناخته می‎شود یکی «محمد پیامبری که از نو باید شناخت» (کنستان ویرژیل گئورگی) که به زندگی پیامبر اکرم می‎پردازد و این کتاب نیز همانند اغلب آثار منصوری ترجمه و تألیف و برخوردار از افزوده‎های اوست به‎گونه‎ای که حتی می‎توان او را در خلق کتاب سهیم دانست. این کتاب در سال‎های پس از انقلاب برای مدتی امکان انتشار نیافت، نسخه‎های بسیاری از آن به‎صورت افست و غیرمجاز فروش رفت تا این‎که در اواخر دهه هفتاد دوباره امکان انتشار یافت. او همچنین در کتاب «مغز متفکر جهان شیعه» (امام صادق) که به زندگانی امام ششم شیعیان به زبان داستان پرداخته است عنوان مؤلف را یدک می‎کشد این کتاب نیز همانند دیگر آثار او به زبانی شیرین، روایی و داستانی به شکلی جذاب زندگی امام صادق را روایت می‎کند.

اما منصوری دو کتاب دارد به نام‎های «عایشه پس از پیامبر» و «امام حسین و ایران» که در هر دو نام کورت فیشلر به‎عنوان نویسنده ثبت شده است.

اما نکته جالب آن‎جاست که وقتی جست‎وجویی برای یافتن نام و نشان این نویسنده صورت می‎گیرد به نتیجه درستی نمی‎توان رسید. ظاهرا اصلا نویسنده‎ای بدین نام آن‎هم آلمانی‎تبار وجود ندارد؛ و این همان شیوه قدیمی است که برخی برای خارجی‎ نشان دادن نویسندگان آثار خود به‎کار می‎بردند و البته منصوری نیز پیش از این، مثلا در مورد آثار جنایی‎اش به‎کار برده، آثاری که گاه تحت عنوان «به قلم یک نویسنده آمریکایی!» منتشر شده بود.

بنابراین احتمال دارد منصوری با توجه به اطلاعات تاریخی و مذهبی که داشته دست به کار نوشتن این دو رمان شده است و هوشمندانه (از آن‎جا که عادت داریم فکر کنیم مرغ‎ همسایه غاز است و معمولا آثار تحقیقی خارجی جماعت را بهتر فرض می‎کنیم)، برای جذب مخاطب این نام را اختراع کرده است. از طرف دیگر با توجه به مذهبی بودن این آثار و حساسیت‎های موجود و تبعات نوشتن آثاری درباره همسر پیامبر و یا امام حسین را از خود دور ساخته است.

اما صرف‎نظر از این مسئله هم، منصوری آن‎قدر به‎عنوان مترجم در حاصل کارش دخل و تصرف می‎کرد که نام مؤلف برایش برازنده‎تر بود. هر دو کتاب به سبک و سیاق دیگر آثار منصوری است، با نثری روان، بیانی شیرین و جذاب که مخاطب عام را به‎دنبال خود می‎کشد، به‎لحاظ مستندات تاریخی هم شاید آن‎قدرها هم استوار نباشند و قطعا جای بحث دارند، مخصوصا این‎که منصوری در کتاب «امام حسین و ایران» اشاراتی جالب توجه درباره زمان وقوع حادثه عاشورا می‎کند! منصوری از دید یک نویسنده خارجی از حماسه‎پردازی‎ها و یا مرثیه‎سرایی معمول در آثار مربوط به عاشورا فاصله گرفته و با لحنی داستان‎پردازانه و جذاب این کتاب را منتشر ساخته است. در مورد «عایشه پس از پیامبر» نیز بیشتر تمرکز خود را روی وجوه دراماتیک علاقه پیامبر به همسر جوانش گذاشته است.

ادامه دارد…