در پیرامون رابطه ی «شبکه» با غلاف!

روز پیش یکی از دوستان که از خوانندگان پروپاقرص «مد و مه» نیز هست و هر ازگاهی لطف کرده  و تلفنی احوالی از ما می‎پرسد، زنگ زد و گفت ظاهرا  شما اصلا توی باغ نیستید… و انگار دنیا را آب ببرد شما همچنان در خواب خرگوشی خود هستید، پرسیدیم کجا را آب برده که ما بی‎خبر مانده‎ایم؟ گفت «در ستایش پخته خواری و در مذمت مافیا» را خوانده‎اید؟

خوانده بودیم،  به اضافه دیگر مطالبی هم که در واکنش به آن، نوشته شده بودند؛ خوشبختانه در این فضای مجازی خبرها خیلی زود می‎پیچید. این دوست و خواننده مد و مه، می گفت وقتی بحثی چنین داغ درمیان است، به جای پرداختن به آن، گفتگو با فاکنر را منتشر می‎کنید! گفتیم تورا به خدا از ما نخواهید وارد مسائلی بشویم که حرف و حدیث در آن زیاد است و هرچقدر هم بی‎طرفانه بنویسی باز هم یکی به خودش می گیرد و دلخور می‎شود! درثانی این ها حاشیه‎هایی‎ست که می‎آیند و می‎روند ودر گذشته نیز نمونه‎هایش زیاد بوده، اما آنچه می‎ماند همین ویلیام فاکنر است…

در جواب چیزی گفت که خلع سلاح شدیم: شما که در صفحه «درباره‎ی ما» سایت مد و مه نوشته اید ادبیات ایران از باند بازی ضربه خورده، چه بخواهید چه نخواهید وسط گود هستید…

این شد اگر نه برای واکنش به مطالب دیگر عزیزان که ما همه را دوست داریم، لااقل برای اینکه نشان بدهیم در خواب خرگوشی نیستیم و همچنین روشن ساختن منظورمان از آن چیزی که نوشته‎ایم، دست به قلم بردیم  و حاصلش شد این نوشته که می خوانید.

***

ما که تجربه حضور در فضای ادبیات به این شکل نداشتیم، چند وقتی ست که فهمیده ایم  به قول آن دوستی که اوایل کار «مد و مه» مارا نصیحت کرد؛ چقدر فضای ادبیات  سوءتفاهم برانگیز است، یعنی اینکه اگر مثل سوئیس هم در تمام منازعات جهانی اعلام بی‎طرفی کنی، بازهم گوش خلق‎الله به این مسئله بدهکار نیست و هرچقدر هم از در دوستی محبت درآیی، باز هم یک روز صبح از خواب بلند می‎شوی و می‎بینی که ای دل غافل، کسی تا دیروز، به به و چه چه نثارت می‎کرد، یکباره رنگ عوض کرده و خود به خود و البته بدون ‎دلیل موجه، با تو از در قهر  که خوب است، از در دشمنی درآمده  و نه تنها جواب سلامت را نمی‎دهد، حتی نمی‎خواهد سر به تنت باشد…هرچند که بعدا وقتی علت را می‎فهمیم دلمان به حال طرف می‎سوزد و به خود می‎گوییم اگر آدم به این قیمت بخواهد «خشم و هیاهو» هم منتشر کند باز هم نمی‎ارزد، چه رسد به این داستانهایی که خود شما بهتر از ما می‎دانید حد و اندازه‎شان چقدر است و اگر این شبکه‎هایی که شهسواری گفته وجود نداشته باشد، کلاه این بندگان خدا  (که موجودیتشان به عنوان نویسنده وابسته به این شبکه‎هاست) پس معرکه است.

بگذریم … درباره  بحثی که با مطلب آقای شهسواری آغاز شد و دیگران هم بعد از او وارد گود شدند و به اظهار نظر پرداختند، بر این باوریم که این بار نیز همه حقایق را نزد یک نفر نمی‎توان یافت، یعنی در مطالبی که این عزیزان (ازشهسواری، سناپور، حسن محمودی، یوسف انصاری، علی چنگیزی و دیگران نوشته اند)، هریک از دیدگاه خود، دست روی بخشی ازحقایق ماجرا گذاشته‎اند که ما نیز دست روی بخشی از آن می گذاریم شاید کمکی باشد برای کسانی که بحث را دنبال کرده اند تا سر جمع به نتیجه ای برسند. البته در سبک سنگین کردن نظرات ایشان از این منظر، یعنی پرداختن به کم و کیف شبکه مورد اشاره ، و تاثیرات مثبت و منفی احتمالی آن، نتیجه امر بستگی بسیار بدان دارد که هر یک ازما چه تلقی یا تصوری از شبکه (گروه، محفل، باند و یا هرچه اسمش را بگذاریم)، در ذهن خود داریم.

برای مثال با این بخش از صحبت‎های سناپور می‎توان موافق بود که این شبکه‎ها آگاهانه و طراحی شده نبوده‎اند که فی‎المثل حاصل سالها تلاش حساب‎شده باشند. البته شکل گرفتن این شبکه که امروز حضورش محسوس است، حاصل اتفاقاتی‎ست که در طی چندین سال اخیر افتاده، در این شکی نیست، اما به فرض که امروز هم حساب‎شده حرکت کند، اما در مرحله شکل‎گیری بیش از آنکه آگاهانه باشد، ناخوآگاه بوده و اتفاقا این نظر از اهمیت شبکه مورد اشاره شهسواری نمی‎کاهد و از قضا نه یک ویژگی منفی که نکته ای مثبت برای آن محسوب می‎شود.

بارزترین وجه آنهم اینکه برخلاف تصور ایرانی جماعت که همیشه ذهنش (از سنتی ترین لایه‎های آن تا روشنفکرانه‎ترین سطوحش) درگیر تئوری توهم توطئه است، توطئه‎ای در کار نبوده، بلکه مجموعه‎ای از شرایط و کنار هم قرار گرفتن آدمهایی که به لحاظ درون‎متنی یا برون متنی در فضای ادبیات داستانی، با هم نزدکی‎هایی داشته اند، این شبکه به تدریج شکل گرفته و قدرت پیدا کرده و امروز هم حضورش چنان پررنگ شده که از آن شکل درونی و پوشیده‎اش بیرون آمده و آشکار شده.

چگونگی شکل گیری چنین شبکه‎ای قابل ریشه‎یابی و بررسی‎ست، که مجالی دیگر را می‎طلبد، چرا که به نظر امروز بیش از آنکه دلایل شکل گیری چنین شبکه‎ای اهمیت داشته باشد، این تاثیرات مثبت و منفی آن است که حائز اهمیت است. اما اشاره به این نکته که از ضروریات و بدیهیات شکل گیری چنین شبکه‎هایی ست، خالی از لطف نیست؛ و آن اینکه به قول معروف (البته بلا تشبیه!) تا کسی سواری ندهد، سوار وجود نخواهد داشت، تا نوچه نباشد، گنده‎لات نیست، تا جوجه گنگستر نباشد، پدرخوانده رشد نمی کند و یا در شکل معقول و محترمانه تر آن تا مرید نباشد، کسی مراد نمی شود.

بنابراین با تحسین پدرخوانده‎ها یا حلقه‎های بالایی هر جریان یا شبکه که آنقدر هوشیار و دارای اعتماد به نفس هستند که موج سواری کنند، باید متأسف بود برای حلقه‎های پایین تر و درواقع سیاهی لشکرهای این جریان  که چشم دوخته‎اند به دهان پدرخوانده‎ها که ببینند، برای اثبات نوچه‎گی خود چه حرکتی باید انجام بدهند! بنابراین نشسته‎اند تا دیگران به جای آنها فکر کنند، تا فی‎المثل در پیوندهای وبلاگ خودشان که به تصورشان مرکز عالم ادبیات آنجاست، اسم چه کسی را بگذارند و اسم چه کسی را حذف کنند، کدام مطلب را لینک بدهند و کدام را نه  و… در واقع یک جور کسب اجازه برای آب خوردن، و ابراز ارادت به افراد موثر شبکه‎ها که اگر فردا روزی داستانگونه‎هایی به زعم خود نوشتند، با حمایت اعضای موثر این شبکه، توسط ناشری معتبر منتشر کنند و بعد هم به مدد مناسبات رسانه‎ای  این شبکه چندتایی نقد و بررسی درباره این داستانها نوشته شود و ایشان هم به  کمک این حمایت‎ها بتوانند، قمپز نویسنده بودن بدهند و الخ. و این گونه است که می‎گوییم اگربا این حقارت، اثری در حد «خشم و هیاهو»، در «گالیمار» هم چاپ کنی، باز ارزش ندارد؛ چه رسد به این داستانهایی که واقعا آدم با خواندنشان برای آینده ادبیات این مملکت، گریه اش می گیرد. آدم باید ساده‎لوح باشد که فکر کند که از بین این نسل باز هم ساعدی، بهرام صادقی یا نمی‎دانم احمد محمود و… بیرون بیاید. البته این را هم نباید ناگفته گذاشت که با عنایت به تئوری شکل گیری ناخودآگاه چنین شبکه‎هایی دربسیاری از موارد پدرخوانده‎ها و یا حلقه‎های بالایی بی آنکه تمایلی برای جمع کردن چنین نوچه‎هایی در پیرامون خود داشته باشند، این فرصت‎طلبان و نوچگان بی‎مایه را دور خود می بینند که چون مگسان گرد شیرینی به خیل سیاهی لشگرانشان پیوسته اند؛ کسانی که به خیال خود با زرنگی می‎خواهند با ابراز ارادت خودبه ایشان،  از این نمد کلاهی برای خود تدارک ببینند.

همه این ها را گفتم تا برسم به این جا که همانند بحث رسالت چنین شبکه‎ایی، اینکه کجای این شبکه قرار داشته باشی هم مهم است، این که رابطه ای متقابل و برابر داری و یک بده‎بستان منطقی در جریان است یا اینکه چتربازی و می‎خواهی از موقعیت شبکه استفاده کنی و بالا بروی، که در این صورت به هیچ جا نخواهی رسید؛ برای اینکه در چنین شبکه ها‎یی بتوان  واقعا رشد کرد، باید خود نیزچیزی در چنته داشته باشی. با دست‎های خالی و به حساب دیگران پیوستن به این شبکه ها، موجودیت را چنان بدانها  وابسته می‎کند که اگر روزی به هردلیل از آن بیرون آمدی ، حرفی برای گفتن نخواهی داشت. اصلا وجود نخواهی داشت.

بگذریم برگردیم سر اصل مطلب! گفتیم مهم این است که فعالیت چنین شبکه‎هایی قرار است به چه نتیجه‎ای ختم شود. اگر نیت آنچنان که شهسواری گفته در رونق ادبیات داستانی باشد و جذب مخاطب، به نظر فعالیت آنها دارای نتایج مثبتی بوده، به هرحال هر شبکه‎ای با توجه به شعاع آن و آدمهایی که در فضای رسانه‎ای دارد، حتی اگر صرفا محدود به نفع شبکه، نویسنده، ناشر و تولیدات داستانی مورد نظر خود حرکت کرده باشد، باز برآیند تاثیر آن در رونق ادبیات، به بیرون از شبکه نیز تعمیم پیدا می‎کند، چرا که به هرحال مخاطب علاقمند به ادبیات، حتی اگر به تولیدات ناشری خاص عنایت بیشتری داشته باشد، خود را بدان محدود نمی‎کند.

اما اگر بحث اعتلای ادبیات داستانی در میان باشد، چنین شبکه‎هایی اگر تاثیر منفی نداشته باشند، تاثیر مثبت هم نخواهند داشت. یعنی اگر حتی ما باور نداشته باشیم که اثری به دلیل برخورداری از مایه و ارزش ادبی، بالاخره راه خود باز می‎کند و شناخته می‎شود و مثلا برخی براین عقیده باشیم که برای شناساندن اثر خود باید تلاش کرد (که باید کرد) اما این را نباید فراموش کنیم، حتی اگر روی میز پذیرایی از فلان منتقد موثر زیتون مورد علاقه که نه، خاویار بسیار محبوبش را بگذاریم(ا)، شاید اثر(کتاب) ما به طور  مقطعی با توجهی روبرو شده و اسمی هم در کند، اما تا کار ما مایه ادبی و هنری لازم را نداشته باشد، این توجه و اسم در کردن ماندگار نمی‎شود.به هرحال تا ابد که نمی‎توان به منتقدان زیتون و خاویار تعارف کرد، چنین شبکه‎های هم برای همیشه برقرار نیست که با وصل شدن به آن خودمان را بالا بکشیم، به هرحال آنجا که سنجه‎ی زمان در میان باشد، تنها ملاک  ارزش ادبی‎ست و بس.

با این اوصاف، مشکل اصلی شبکه‎هایی از این دست، افق محدود فعالیت آنهاست که بیشتر به قصد کسب شهرت اثر و نویسنده، فروش بیشتر و بالا رفتن تیراژ و دفعات چاپ و از این دست، در حرکت هستند، علت این مسئله هم اهمیت کلیدی ناشران در آنهاست که به هر حال به اقتضای حرفه خود، بیشترین اهمیت را برای بازده مالی کتابهایی که منتشر می‎کنند، قائل هستندکه این هم خیلی منطقی‎ست و اگر عکس آن بود باید تعجب می کردیم.

به این ترتیب دوباره به اول همین نوشته می‎رسیم که از ادبیات همان فاکنر می‎ماند که نه شبکه داشت و نه تبلیغاتی پیرامون او شکل گرفته بود و نه چندان تن به گفتگو می‎داد که دیده شود. با این حال هنگامی هم که خواست برای فروش و جذب مخاطب رمانی بنویسد، حاصل آن رمان سترگ «حریم» بود که هنوز که هنوز است، مجبوریم جلوی آن غلاف کنیم، با شبکه یا بی شبکه!

بعد التحریر:

مشغول نوشتن این یاداشت بودیم که کاندیداهای جایزه منتقدان و نویسندگان مطبوعات اعلام شد، و یکی از نویسندگان جوان زرشکی(!) حواله آن کرد که این حرکت غیر منتظره  تعجب و توجه ما را جلب کرد، آقای داوود غفارزادگان هم  از این جایزه انصراف داد، با متنی کوتاه که از قضا خیلی هم حرف داشت. دیدیم بحث شبکه را می توان در حوزه جایزه‎های ادبی نیز دنبال کرد، اما برای پرهیز از طولانی شدن مطلب آن را گذاشتیم برای روزهای بعد که اگر دوست داشتید سری به «مد و مه» بزنید و بخوانید.

پی نوشت:

۱- بخشی از مطلب آقای شهسواری : «اکنون خواهش می‌کنم برای این که بدانید معرفی کتاب در جایی مثل آمریکا نه تنها غیراخلاقی نیست بلکه از مهم‌ترین چرخه‌های نشر است، کتاب «ویرایش از نگاه ویراستاران» را بخوانید. یکی از نویسندگان ایرانی‌الاصل آمریکایی به خود من گفت: ایجنت من وقتی داشت با سرویراستار نشر در مورد جلسه‌ی رونمایی کتابم صحبت می‌کرد، تاکید بسیار می‌کرد حواس‌مان باشد فلان نوع زیتون هم سر میز باشد، چون فلان منتقد نیورک‌تایمز فقط از این نوع زیتون می‌خورد!
خدا را شکر که سال‌هاست مرگ بر آمریکا شعار اصلی ملت ماست و در هیچ زمینه‌ای این کفار، نه الگوی ما هستند و نه غبطه‌ی آنان را می‌خوریم.»

……………………………………….

توضیح و پوزش از آقای شهسواری!

در مطلب بالا اشاره‎ای اشتباه داشتم به  نکته‎ای که در مطلب «در ستایش مافیا و مذمت پخته‌خواری» به قلم  مطلب آقای شهسواری، آمده بود. ضمن پوزش از خوانندگان و خاصه ایشان، در ادامه توضیحی که در این باره در مطلب تازه خود ( گوهر ناسفته ـ بخش یکم ) داده‎اند، می‎آورم که خود به اندازه کافی گویاست. و نیاز به اتوضح بیشتر من ندارد. ضمنا با اجازه از همه اصل مطلب را اصلاح می کنم تا این لغزش دیگر خوانندگان را به خطا نیندازد. تنها اشاره می کنم که لغزش این قلم چنان که جناب شهسواری هم اشاره کرده‎اند، ضربه‎ای به ایده مطرح شده دریادداشت بالا  ندارد:

«برای مثال آقای حمیدرضا امیدی‌سرور که مطلب‌شان معقول بود و حرف‌های قابل تأملی هم داشت، اشاره کرده بود که آوردن زیتون بر سر میز فلان منتقد، گفته‌ی «دیمن نایت» است. به مطلب خودم دوباره مراجعه کردم و به وضوح دیدم ماجرای «زیتون» و «منتقد» را دقیقاً چهار پاراگراف بعد از گفته‌ی دیمن نایت و از زبان خودم آورده‌ام. در جمله‌ی قبل از آن البته به کتاب «ویرایش از زبان ویراستاران» اشاره کرده بودم که اگر قرار بود اشتباهی رخ دهد، باز می‌شد این جمله را از این کتاب دانست تا کتاب دیمن نایت.

همین سوءتفاهم بی‌ضرر را نویسنده‌ی عزیز آقای عباس عبدی هم در مطلب‌شان داشت. یعنی گمان کرده بود این جمله از کتاب «ویرایش از زبان ویراستاران» است. پس از انتشار مطلب آقای امیدی سرور، آقای یوسف انصاری، نویسنده و منتقد عزیز (که او هم در واکنش به مطلب من مطلب درخور تأمل و دلسوزانه‌ای نوشت) به مطلب امیدی‌سرور با توضیح «زیتون و شبکه و منتقد» لینک داده بود. البته اشاره نکرده بود این جمله از دیمن نایت است. منظورم این است نمی‌دانم ایشان هم این اشتباه را کرده بود یا نه، اما نگرانی من از این بود که ممکن است هر که مطلب من را خوانده باشد گمان کند به دیگران توصیه کرده‌ام برای مطرح شدن کتاب‌شان باید به منتقدان، زیتون و یا دیگر کمک‌های «جنسی» و «نقدی» هبه کنند. در حالی که در متن، به صراحت گفته بودم این اتفاق در آمریکا افتاده و یکی دو شوخی هم با شیطان بزرگ کرده بودم!

به این دلیل از میان تمام سوءتفاهم‌ها، فقط به همین یک مورد با نام دوستان اشاره کردم که هر سه‌ عزیز ضمن نگارش مطلب به اسم خودشان (که در روزگار فعلی ارزشی در خور ستایش است)، چیزی از متن را نادرست دریافته بودند که ضرری به جایی نمی‌زد.»