این مقاله را به اشتراک بگذارید
عنوان فرعی کتاب «فراموشان»، محتوای اصلی آن را نشان می دهد: «داستانی از واقعه کربلا». این عنوان، برای بحثی که درباره این کتاب در نظر گرفته ایم، بسیار متناسب است. چون دارای واژگانی است که می تواند مدخل مناسبی برای ورود به بحث باشد. از «واقعه» شروع می کنیم. کلمه واقعه از واقع می آید. امر واقع (fact ) نیز از واژه لاتینی Facere – ساختن یا کردن – گرفته شده است.
واقعه و امر واقع را در همین جا داشته باشید تا برویم سراغ واژه دیگری از عنوان فرعی کتاب «فراموشان». حالا می توانیم تمرکز را بر روی واژه «داستان» ببریم. داستان (faction) هم از واژه لاتین Fingere – ساختن یا شکل دادن – مشتق شده است.
با این اوصاف، هر دو واژه داستان و واقعه، در امر ساختن با همدیگر اشتراک دارند. اما واقعه از ماجرایی روایت می کند که در عالم واقع، ساخته شده است، در حالی که داستان به معنای «امر ساخته شده» به وسیله مؤلف است. پس این دو از کجا به همدیگر می رسند که می توان به عبارتی مانند «داستانی از واقعه کربلا» دست یافت؟ در پاسخ باید گفت، واقعه کربلا وقتی که رخ داده است، دیگر وجود خارجی ندارد. یعنی در زمان و مکان خاصی به وقوع پیوسته و به سرانجام رسیده است. اگرچه پیامد و پیام این واقعه بزرگ تاریخی تا همیشه پابرجاست، اما همین که رخ داد، به معنای آن است که خود واقعه به پایان رسیده است. درست در نقطه مقابل آن، داستان وجود دارد که همین که واقعه پایان می پذیرد، موجودیت آن آغاز می شود. به همین خاطر، امر واقع اگر می خواهد باقی بماند، باید داستان شود. این جاست که عنوان «داستانی از واقعه کربلا» معنا و هویت می یابد. یعنی داوود غفارزادگان، از واقعه ای که چون به وقوع پیوسته دیگر وجود خارجی ندارد، روایتی داستانی ارائه می کند که برای همیشه بماند. از این جهت، کتاب «فراموشان» اثر مهمی است. اگرچه مقاتل متعددی توسط اندیشمندان و علمای دین در طول تاریخ خلق شده که حادثه جانسوز کربلا را به تصویر کشیده اند، اما روایتی داستانی از این واقعه، بسیار اندک شمار است و همین است که اهمیت و ارجمندی کار غفارزادگان را نشان می‌دهد.
اما در نگاه به خود کتاب «فراموشان» می‌توان به نکات مهم دیگری نیز دست یافت. یکی این‌که غفار زادگان در این کتاب – همان‌طور که از عنوان آن برمی‌آید – به‌سراغ کسانی رفته است که از نگاه مقتل‌نویسان پوشیده مانده‌اند و فراموش شده‌اند. اگرچه روایت او سرانجام همان حادثه عظیم را بازنمایی می‌کند، اما این‌بار افرادی مانند تامه؛ والی مدینه، همسر زهیر بن قین، یکی از سربازان حر بن زید ریاحی و… راویان واقعه کربلا هستند.
با این تأکید که همه آن‌ها از همان «امر واقع کربلا» سخن می‌گویند، ولی از زاویه و نظر خود و نه همچون مقاتل از زبان یک راوی دانای کل. این رویکرد، علاوه بر جان دادن به شخصیت‌های فراموش‌شده تاریخ، به معنای نگاه به واقعه عاشورا از زاویه‌ای است که تاکنون دیده نشده است. در این‌جا، روایت کلان ماجرا همان است که بود، یعنی همان امر واقع، ولی جزییات و ظرایفی از آن نقل شده که تاکنون برای مخاطب ناشناس بوده است. از این منظر کتاب «فراموشان» دارای اعتبار و اهمیت است. نکته دیگر درباره این کتاب، نحوه روایت نویسنده است. تاکنون در مقاتل، حادثه عاشورا و وقایع قبل و بعد آن، در یک روایت کلی و یکپارچه بیان می‌شد. نهایتا با یک فصل‌بندی، بخش‌های مختلف این ماجرا از هم تفکیک می‌شد، اما کل واقعه در قالب یک روایت بود. در حالی‌که غفارزادگان این واقعه را به شکل داستان‌هایی جداگانه دیده است که هر کدام هم راوی خود را دارند. این داستان‌ها وقتی کنار هم چیده می‌شوند، کلیت حادثه کربلا و شهادت امام حسین(ع) را ترسیم می‌کنند، ولی به‌تنهایی نیز دارای مزیت و معنا هستند. این شیوه روایی غفارزادگان، نزدیک شدن به یک واقعه تاریخی، از زاویه‌ای مدرن است. یعنی او بدون آن‌که عنصر خیال را بیش از حد وارد ماجرا کرده باشد، بار و تمرکز خیال‌پردازی اش را بر روی نحوه روایت خود گذاشته است.
بدین‌ترتیب، غفارزادگان توانسته به‌عنوان فرعی کتاب خود یعنی «داستانی از واقعه کربلا» دست یابد. یعنی هم از عناصر روایی داستان بهره جوید و هم واقعه کربلا را بیان کند. کتاب «فراموشان»، آن گونه که در شناسنامه‌اش آمده، جزو کتاب‌های انتخابی وزارت آموزش و پرورش در فهرست توصیفی کتاب‌های آموزشی شماره یک (دوره‌های راهنمایی و متوسطه) است. از این جهت نیز کار غفارزادگان قابل تأمل است؛ چراکه سعی را برای آشنایی با رخداد عظیم کربلا هدف قرار داده که بسیاری نیازمند شناختی صحیح از این واقعه هستند. با این حال، گاه در کتاب «فراموشان» کلمات و عباراتی دیده می‌شود که شاید درکش برای مخاطب نوجوان و جوان دشوار باشد. ضمن آن‌که چنین عباراتی با راویان آن‌ها هم چندان تناسب ندارد. اما این موارد، اندک هستند و درمجموع، زبان ساده و پاکیزه غفارزادگان در داستان‌های این کتاب، از زبان راویان مختلف، می‌تواند دریچه‌ای روشن برای ورود مخاطبان به این عرصه بزرگ باشد.