میهمانی در خانه‎ی لویی آراگون!

۲۶ مارس ۱۹۷۷، پاریس

عصر دیروز در ایستگاه متروی‎”سوربابیلون‎”با سیاوش کسرایی و یک دوست دیگر ایرانی که تا آنموقع نمی‎شناختم (حامد فولادوند) در کافه‎ی کوچکی قرار داشتیم. از آن‎جا رفتیم به دیدن‎”لویی آراگون‎”شاعر معروف فرانسوی. قرار ملاقات را فولادوند گرفته بود. در خانه‎ی نسبتا بزرگی نزدیک کاخ نخست‎وزیری و در عین حال نزدیک به‎ سفارت شوروی اقامت داشت. ما را به سالن درندشتی برد. دیوارها از عکسهای بزرگان‎ و آثار نقاشان به نام تاریخ پر بود. “ماتیس‎”، “براک‎”، “پیکاسو”، “دلونه‎”، “مارکس‎ ارنست‎”، “دالی‎”و دستخطها و نگاره‎های‎”کایاکوفسکی‎”، “الوار، “ریتسوس‎”و خیلی‎های دیگر. شاید ارزش این دیوارها به چند صد میلیون فرانک برسد. چهار میز تحریر در گوشه‎های مختلف تالار قرار داشت، که بعد فهمیدیم روی سه تای آن‎ها سه‎ رمان نیمه تمام است که شاعر رمان‎نویس به نوبت رویشان کار می‎کند.

روی میز چهارم‎ یادگارها و دست‎نوشته‎های‎”الزا‎تریوله‎”همسر محبوب آراگون که چند سال پیش‎ درگذشته قرار داشت. آراگون تمام اشعار عاشقآن‎هاش را طی چهل سال برای این زن‎ ساخته است. (آراگون و مایاکوفسکی باجناق بوده‎اند.) در نیمه روشنی میان انبوه اشیاء اتاق، روی مبلهای کوتاه نشستیم و گوش به آراگون هشتاد و دو ساله سپردیم که گرچه‎ خود تاریخی است و شصت سال حوادث دنیای معاصر را در صف اول شاهد بوده است، اما مثل اغلب پیرمردان، پرصحبت و خوش‎صحبت و فراموشکار و سنگین‎گوش است. آراگون حرف می‎زد و سئوالهای نادر ما را نمی‎شنید، یا نشنیده می‎گرفت.

افسون افسانه‎ی خود بود، شیفته‎ی قصه‎ی زندگیش، و ما نامهای معروف تاریخ را می‎شنیدیم و به چشمهایی می‎نگریستیم که صاحبان آن نامها را دیده بود. و با هرکدام زندگی مشترکی کوتاه و بلند داشته بود، از استالین تا برژنف، از براک تا پیکاسو، از موریس تورز تا والدوک‎ روشه، از نرودا تا یانیس ریتسوس. می‎گفت چند سال پیش در مسافرت سوئد بودیم. صبح زنم مرا از خواب بیدار کرد (او مریض بود و من پرستارش) و به من گفن رادیو را گوش کن چیز عجیبی می‎گوید. شنیدم که روسها در چکسلواکی نیرو پیاده کرده‎اند. به‎ الزا گفتم من خودم را برای تو خیلی لوس کرده‎ام اما اینبار دیگر جدی است؛ اگر حزب‎ (کمونیست فرانسه) این عمل را محکوم نکند من خودکشی خواهم کرد. از خاطرات‎ جنگش می‎گفت. در جنگ اول جهانی از مارشال پتن مدال گرفته بود و در جنگ دوم، به عنوان طبیب و عضو نهضت مقاومت، مدالی گرفته بود، تنها مدالی که‎”پتن‎” نداشت. و طنز را ادامه می‎داد: “آخر می‎دانید من فقط جنگهای بین المللی را می‎کنم. ” و می‎گفت از روزهایی که در محاصره‎یا در بازداشت نازیها بوده‎اند و سربازانی که زیر پوشش صلیب سرخ از اسارت دشمن رهایی داده بوده است، و از رجال فرانسه مثلا “موریس شوالیه‎”که برای اسرای فرانسوی در آلمان آواز خوانده بود و رادیو لندن او را خائن نامیده بود و دخالت گروه آراگون برای تبرئه آوازخوان و فرار دادن موریس شوالیه‎ از دست آلمآن‎ها. و نیز می‎گفت که کلفت‎”پیر لاوال‎”عضو نهضت مقاومت بود و او سواد حکمی را دیده بود برای دستگیری و اعدام پدر میشل دوبره و پسر کوچک پاستور و گروه توانسته بود پیش از اجرای حکم آنآن‎را به کوهستآن‎ها بگریزاند. و باز می‎گفت‎ از روزی که برژنف (که با طنز او را پاترون‎”ارباب‎”می‎نامید) به مسافرت پاریس می‎آید و برنامه‎ی دولت فرانسه این است که ملاقاتهای او فقط با مقامات حکومتی باشد و روسها هم می‎پذیرند. آنگاه حزب کمونیست فرانسه، شوروی را تهدید به قطع رابطه می‎کند تا روسها ملاقات با اپزیسیون را نیز درباره‎ی خود می‎گذارند. می‎گفت در مهمانی سفارت‎ شوروی در پاریس‎”بین خانه‎ی من و سفارت ارباب یک تیر تفنگ فاصله است‎”. برژنف‎ زیر بازویم را گرفت و درحالی‎که سعی می‎کرد بسیار آداب‎دان باشد مرا به اتاق‎ ودکاخوری برد، من فکر می‎کردم می‎خواهد اسرار مهمی را برایم بگوید. در این میان‎ زنی مثل بالرین‎ها نوک‎پا آمد و با شتاب و اندکی خشونت زیر بازوی ارباب را گرفت و با خود برد. آراگون داستان‎نویس، این زن را به طرز مضحکی وصف کرد و سرآخر گفت که‎ او زن‎”موریس تورز”بود که حزب را راست‎رو می‎داند و نمی‎خواست اخلاق برژنف به‎ وسیله‎ی کسانی که آلوده به شائبه‎های ملی هستند خراب شود. سپس برگشت به کنگره‎ی وین در اواخر دهه‎ی چهل که شهر هنوز در اشغال روسها بوده است و محیط بسته‎ی آن و سفر خودش با نرودا و می‎گفت که نرودا قدر خوب قصه تعریف می‎کرد و می‎گفت در هر شهری که می‎رسیدیم زن زیبائی در ایستگاه انتظارش را داشت. “نرودا”به خودش‎ بد نمی‎گذراند و گاه که دو تا زن در آن واحد نصیبش شده بود، به من پیشنهاد می‎کرد که‎یکیش را بردارم و من می‎گفتم نمی‎توانم چون من هم مشکل مشابهی دارم.

و آراگون می‎خندید و ما در این‎چهره‎ای که به طرز عجیبی نسبت به عکس ده سال‎ پیش جوانتر شده بود خیره می‎شدیم. و باز در مورد حزب کمونیست فرانسه می‎گفت: “بعضی‎ها از من می‎پرسند که با این افتضاحات چرا آن‎را‎ترک نمی‎کنی؟ و من می‎گویم حالا دیگر کجا بروم؟ “و از دعوای‎”تولیاتی‎”و”تورز”می‎گفت که حق را اساسا به تورز می‎داد اما میان رهبران حزب‎”روشه‎”را از همه بیشتر می‎ستود و همه را با اسم کوچک، نشانه‎ی رفاقت قدیمش نام می‎برد.

و من خواستم از ریتسوس بگوید و گفت که حدود سی سال پیش اولین بار زن‎ سیاهپوشی با نامه و شعری از ریتسوس به دیدن من آمد و از آن به بعد دوست شدیم، مکاتبه داشتیم و من بعدها شاهد نزدیک ماجراها و گرفتاریهای گوناگون او بودم. و می‎دانید که برای آزادیش از زندان سرهنگها، از مهمترین نویسندگان فرانسه امضاء جمع‎ کردم. و گفت که شعر”ایسمن‎”ریتسوس را می‎خواهد به صورت تآثری در فرانسه اجرا کند و گفت که به همت او جایزه‎ی ادبی لنین به ریتسوس داده شده است. اما بعد خود جایزه را هم دست انداخت و به شوخی گفت همه گرفته‎اند جز من (آراگون معاون کمیته‎ی برگزیننده‎ی این‎جایزه است) و من به‎یاد آوردم از الوار، لورکا، برتن، آپولینر، براک، پیکاسو، پرور، الزا، و.. . اشباح مردگانی که در فضای این خانه‎ی نیم‎روشن میان‎ یادگارهای تمیز و براق پرسه می‎زنند. و سرآخر پرسید که چه کاری برای نویسندگان‎ ایران می‎تواند آن‎جام دهد. و من پیشنهاد کردم که پیامی برای کانون نویسندگان ایران‎ بنویسد با تبریک به مناسبت دهمین سال آن، و اعلام همبستگی با مبارزه‎ی ما برای‎ آزادی قلم که پذیرفت (و ماه بعد این پیام را فرستاد.)

وقتی پس از سه ساعت و نیم آمدیم بیرون، کوشیدم حرفهای او را به‎یاد بیاورم، ولی آن‎چه که اکنون نوشتم ثلثی از سخنان آراگون هم نیست.

در نیمکره‎ی جنوبی موعد تابستان خلاف تابستان ماست. اواخر تابستان بوئنس آیرس، نسخه‎ای از‎ترجمه‎ی فارسی کتاب‎”الف‎”و کارت پستالی از مقبره‎ی عطار در نیشابور را برای‎”خورخه لوئیس بورخس‎”بردم. در نور قهوه‎ای غروب، که از لابلای پرده‎های‎ ضخیم کتابخآن‎هاش تو می‎افتاد، با چشمان نیمه بینایش مدتها به کلمه‎ی لاتین‎”نیشابور” خیره شد. پرسید این شهر هنوز هست؟ گفتم من به تازگی آن‎جا بودم. گفت فکر می‎کردم‎ هزار سال است این شهر گم شده، من هر وقت از خودم گم می‎شوم می‎بینم که در کوچه‎های غریب نیشابور قدم می‎زنم. گفتم در کوچه‎ی”ظاهر”سراغ خانه‎ی”عطار”را می‎گیرید؟ گفت چگونه به آن برسم؟ گفتم در کتاب تذکره الاولیا خوانده‎ام که بعضی از عرفا سوار ببرمی‎شدند و به مقصد می‎رسیدند. گفت خواب دیده‎ام که بر ببر مشتعلی سوار هستم، (نمی‎شد فهمید شوخی است یا جدی)، شما بیش از همه به آن ببر شباهت‎ دارید.

صبح وقتی تلفن زده بودم، خدمتکاری گوشی را برداشت و به زبان خودشان‎ حرف زد. به انگلیسی شکسته بسته گفتم با آقای بورخس کار دارم. آنوقت پیرزنی گوشی‎ را گرفت که او هم مختصری انگلیسی می‎دانست. گفت آقای بورخس کسی را نمی‎پذیرد. اصرار کردم که‎ترجمه کارهایش را به زبان فارسی آورده‎ام. مکرر می‎گفت نه، شاید بورخس گوشی دیگری را به دست داشت، چون وقتی گفتم‎”من از نیشابور می‎آیم‎”، پیرزن چند لحظه ساکت ماند و بعد به من وقت ملاقات داد. نیشابور، کلمه‎ی جادو، کلید قفل اسطوره.