این مقاله را به اشتراک بگذارید
نگاهی به تلاش‌های صادق هدایت برای جمع‌آوری فرهنگِ عامیانه
جهانگیر هدایت
توجه دقیق و ژرف صادق هدایت به فرهنگ ایران، به ادبیات ایران در سطحی وسیع، به مردم و گفتار و رفتار آنها موجب شد او حتی از سال‌هایی که در دبیرستان سن لوئی تهران درس می‌خواند به سراغ فرهنگ عامیانه مردم برود، درباره آن مطالعه کند و به آن با نگاهی حرفه‌ای به عنوان یک پژوهشگر بنگرد. در نتیجه او نخستین نویسنده ایرانی بود که با فرهنگ مردم بسیار جدی برخورد می‌کند. حتی در ایامی که در بلژیک و فرانسه تحصیل می‌کرد هرگز فولکلر ایران را از خاطر نبرد. بقیه مطالعات او در همین ایام انتشار «اوسانه» در سال ۱۳۰۹ بلافاصله پس از بازگشت به ایران بود. صادق هدایت بسیار سریع دریافت که فرهنگ عامیانه چون اقیانوسی در سراسر ایران پراکنده و به هم ریخته است. هر قومیتی، هر طایفه‌ای فرهنگ عامیانه خاص خودش را دارد و دستیابی و اطلاع از آنها کار سهلی نیست.
او برای دستیابی به این دریای بزرگ از چند روش خاص استفاده کرد. در زندگی و کارهای روزانه به هر ترانه، شعر، ضرب المثل و قصه‌ای برخورد می‌کرد یادداشت می‌کرد. از همه دوستان خود خواسته بود هرچه در این زمینه به دست می‌آورند برایش بفرستند. در دفتر مجله سخن که ادبی‌ترین مجله آن ایام بود بخشی را به جمع‌آوری اینگونه اطلاعات تخصیص داد. وقتی درمقام رئیس دفتر اداره موسیقی کشور قرارگرفت بخشنامه‌هایی به ادارات فرهنگ شهرستان‌های دورافتاده فرستاد و تقاضا کرد هرآنچه می‌توانند داستان محلی، امثال و ضرب‌المثل و افسانه و ترانههای محلی، اعتقادات خرافی و محلی و مذهبی و سنتی، باورها و… را جمع‌آوری کرده و به اداره موسیقی ارسال کنند؛ حتی در صورت امکان در مورد ترانه‌ها نت موسیقی آن را هم پیوست کنند. به این ترتیب تعداد قابل توجهی از اینگونه مواد فرهنگ عامیانه به او رسید. ضمناً او با خاورشناسان معروف خارجی در این مورد ارتباط برقرار کرد و گونه‌ای تبادل اطلاعات هم برقرار شد.
صادق هدایت آنچه دریافت کرد بسیار دقیق و کارشناسانه شکافت. در ارتباط با آنها دست به مطالعات جانبی زد و در نتیجه در سال ۱۳۱۲ کتاب « نیرنگستان » را منتشر کرد.
با وجود آنکه هدایت جمع‌آوری و تحقیق و تفحص در مواردی را که دریافت می‌کرد، ادامه می‌داد ولی از سال ۱۳۱۲ به بعد کتاب مستقلی از فرهنگ عامیانه مردم منتشر نکرد اما مقالاتی را در مجلات مختلف منتشر کرد. اهم این نوشته‌ها عبارتند از مثل‌های فارسی – فولکلر یا فرهنگ توده – طرح کلی برای کاوش یک منطقه- شیوه نوین در تحقیق ادبی- در پیرامون لغت فرس اسدی – شیوه نوین در شعرفارسی– چند نکته درباره ویس و رامین – درباره ایران و زبان فارسی. در ایام اقامت در پاریس نیز مقاله‌ای به نام جادوگری در ایران را در یکی از مجلات فرانسوی به زبان فرانسه چاپ کرد. گفتنی است تمام این آثار و مقالات که دربرگیرنده تمام کارهای صادق هدایت در ارتباط با فرهنگ عامیانه مردم ایران است در سال ۱۳۸۸ در مجموعه‌ای به نام «پژوهش در فرهنگ عامیانه مردم ایران» در اروپا چاپ و منتشر شد.
صادق هدایت برای اولین‌بار نحوه تحقیق و بررسی و حتی روش کار برای جمع‌آوری اسناد و مدارک و نحوه آمارگیری و مراجعه و مصاحبه با مردم را طی نظمی خاص نوشته است. او در پژوهش خود ریشه فرهنگ عوام را تا ژرفای نژاد آریایی و اسناد مذهبی ترسائیان و کلیسای مسیحی شکافت. هدایت، ترانههای محلی را گنجینه‌های ملی می‌داند. او این آثار را هنر و نبوغ ساده‌ترین طبقات مردم می‌داند چراکه این ترانه‌ها سال‌ها سینه به سینه حفظ شده و باقی مانده‌اند و نه سراینده‌ای دارند نه خواننده‌ای و نه آهنگ سازی.
هدایت، متل‌ها را گرانبها‌ترین و زنده‌ترین نمونه نثر زبان فارسی می‌داند که مادر رمان و داستان هستند. او می‌گوید نیروی مرموزی در آنها نهفته که انسان را جذب می‌کند و در ساده‌ترین کلمات جالب‌ترین طنزها و کنایه‌ها و قصه را تعریف می‌کنند. شوخی و مزاح و پند و گفتار روزمره عوام جوهر پرارزشی است که مستلزم بررسی بسیار است.
هدایت کوشش بسیاری را صرف فولکلر یا فرهنگ توده کرد. او این مهم را در ابعاد مردم شناسی، جامعه شناسی، ادبیات، موسیقی، بررسی کرد. او فرهنگ عامیانه ایران را بسیار غنی‌تر از دیگر نقاط دنیا می‌داند و تأکید می‌کند که چنانچه در جمع‌آوری و ضبط آن کوشش لازم نشود در فراموشی‌ها گم می‌شوند.
ما در ایران لهجه‌های محلی بسیار داریم و هرکلمه در هر محل تلفظ دیگری دارد. برای شکل دادن به این کار الفبای صوتی را صادق هدایت مطرح کرد. پانویس‌هایی که او در کتب و مقالات خود آورده نشانگر مطالعه وسیع او دراین زمینه است که شاید بزرگانی چون هانری ماسه، روژه لسکو، آرتورکریستن سن، مینورسکی، پردومناس، هانری کورین و دیگران هم به او اطلاعات لازم را داده‌اند.
صادق هدایت در یک جمع‌بندی کلی، قصه، افسانه ، ترانه، ضرب‌المثل، متل، نمایش‌های محلی، باورها و غیره را گردآوری کرد، طبقه‌بندی کرد و به آن شکل و معنای بیشتر داد. او بچه‌ها را بخش مهمی از این فرهنگ دانست. او فرهنگ عامیانه مردم را از طریق خاورشناسان زمان خود در دنیا مطرح کرد. خلاصه آنکه هدایت فرهنگ عامیانه را از گردوخاک بی‌توجهی ایام پاک کرد و به عنوان آثاری جاودانه، بسیار جالب و پرارزش و پرمعنا به مردم ایران نمایاند.
پژوهش هدایت در این زمینه حدود ۲۰ سال طول کشید و او بنیان‌گذار این مهم بود. پس از او عده‌ای یا دنبال کارش را گرفته یا به تکمیل کارش پرداختند، ولی نام صادق هدایت بر نخستین سنگ بنای آوردن فرهنگ عامیانه در حیطه ادبیات حک شده است.
مهرنامه / ش ۹/ ۱۳۸۹