دو نقد بر رمان «فیل‌ها» اثر شاهرخ گیوا

نقدی بر «فیل‌ها» رمان شاهرخ گیوا

ساقیان و صوفیان میدان فردوسی

امیر جلالی

«فیروز جناه» شخصیت اصلی رمان «فیل‌ها»، کارمند سابق چاپخانه بانک مرکزی، مطلقه، ثروتمند، باز‌مانده‌ای از خاندانی زمین‌دار در آذربایجان، ساکن یکی از محلات حوالی میدان فردوسی یا به‌قول خودش «علاء‌الدوله»، در خانه‌ای درندشت و قدیمی تنهای تنها داستان پاییزی‌اش را باز می‌گوید. فیروز جناه، هر‌قدر در زندگی این سال‌های ما آدمی آشنا باشد، در ادبیات داستانی ما کم‌نظیر است. این است که «فیل‌ها» در خوانش نخست، کتاب سهل و ممتنعی به نظر می‌رسد. رمان در دو سطح متفاوت روایت پیش می‌رود. سطح نخست، اول‌شخص است و در متن با فونتی ریز، ماجرا را از زبان فیروز بازگو می‌کند و سطح دوم که با فونت درشت درج شده است ماجراها را از بان راوی دانای‌کل محدود به شخصیت شرح می‌دهد. در بدو امر، سوالی که مطرح است تمایز دو راوی اول شخص و دانای کل محدود است. بین این‌دو به‌جز صرف صیغه افعال چه تفاوتی وجود دارد؟

برای پاسخ به این سوال لازم است گوشه‌ای از سیر وقایع را مرور کنیم. فیروز جناه که گفتیم در چاپخانه بانک مرکزی شاغل بوده، یک‌روز به سرش می‌زند تا با تغییری ناچیز اسکناس‌های زیر‌چاپ را دستکاری کند. در ادامه از کارش دست می‌کشد و زندگی خود را وقف یافتن اسکناس‌های دستکاری‌شده می‌کند. و این تازه آغاز ماجراست. تدریجا نظرش به نوشته‌ها و کلمات روی اسکناس‌ها جلب می‌شود. تنهایی و تمکن مالی دست‌به‌دست هم می‌دهد تا فیروز جناه را به کلکسیونر اسکناس‌هایی تبدیل کند که هرکدام حاوی متن، جمله یا کلمه‌ای است. در این بین، با زنی به نام عطیه آشنا می‌شود که از همان آغاز رمان می‌دانیم خود را از سقف مرغداری‌اش کشته است. از منظری دیگر می‌توان به طرح این فرضیه پرداخت که شخصیت اصلی «فیل‌ها»، پول است. در جهان فیروز جناه پول‌ها به دو دسته تقسیم شده‌اند. اول پول‌هایی که در گردش‌اند و مردم با آنها داد‌و‌ستد می‌کنند و دوم پول‌های منقوش و مکتوبی که به کار مجموعه عجیب‌و‌غریب جناه می‌آیند و به‌دلیل متنی که بر آنها افزوده‌اند از مابقی پول‌ها ممتازاند. هم از این‌رو است که فیروز جناه در برابر پول دو رفتار کاملا متفاوت پیش می‌گیرد. از یک‌طرف او نواده «خسیس» مولیر است. وجه اشتراک این‌دو در این است که پول را نشانه و میانجی گردش ثروت نمی‌پندارند و هر دو شیفته انباشت‌اند. اما فیروز جناه فقط به پول‌هایی که بر آنها چیزی نوشته‌اند، تعلق‌خاطر دارد. به بیان ساده‌تر، نوشته روی پول‌ها در نظر او رگه‌ای از ادبیات را در خود مستتر دارند. نیازها، دلتنگی‌ها، دعاها و عشق‌های آدم‌های از همه‌‌چیز ‌محروم و ‌جدا‌افتاده روی این اسکناس‌ها نقش بسته است و دست‌به‌دست می‌چرخد. در رمان می‌خوانیم که پدر فیروز، مصحح متون کهن بوده است و حتی در لحظه مرگ هم گرفتار یکی از شبهات و ابهامات بیتی از غزل حافظ بوده است. پدر جناه کمی قبل از مرگ از پسرش می‌خواهد تا همه کتاب‌های او را از جلوی چشمش دور کند. از چشم پدر فیروز هر متنی متعلق به خواننده است، زیرا در‌نهایت هر مخاطبی کتاب را به شیوه خود می‌خواند و تصحیح متن به معنای ارجاع آن به نیت نویسنده غیرممکن است. فیروز کتاب‌ها را به زیرزمین می‌برد. هرچند از کتاب‌ها دوری می‌گزیند، کلمات دست از سر او برنمی‌دارند و به شکل متن‌های روی اسکناس‌ها زندگی‌اش را ویران می‌کنند. تا اینجای داستان اگر فیروز جناه نواده خسیس مولیر یا شایلاک شکسپیر باشد، در نیمه دیگر از شخصیتش فرزند دون ژوان است. زندگی روزمره شخصیت اصلی رمان به‌نحوی است که مثل ریگ پول خرج می‌کند و تصمیم دارد تا تمام ثروت آباواجدادی خود را هدر بدهد. در یکی از فصل‌های جذاب رمان، فیروز جناه به رستورانی گران‌قیمت در تجریش می‌رود. اما پیش از آنکه وارد سالن غذاخوری شود، شبح مارکس را می‌بیند. دستپاچه همه پول‌های خود را به دربان رستوران می‌بخشد.

راوی از ذهنیت پرورده و توامان افسون‌شده‌ای برخوردار است. او پیشخدمت‌های رستوران را شبیه به مسیح نقاشی کلاسیکی می‌بیند و به ابتذال زندگی‌اش هنر تزریق می‌کند. در طرف دیگر معادله ذهنی راوی، پول معمولی حائز هیچ ارزشی نیست. «فیل‌ها» داستان بی‌بدیلی در این سال‌های رکود ادبیات به‌شمار می‌آید. هرچند اگر نویسنده دقت‌نظر به خرج می‌داد چه‌بسا یکی از نمونه‌های درخشان روایت معاصر را به دست داده بود. در سیر روایت، بی‌دقتی و اهمال‌های پراکنده‌ای به چشم می‌خورد که یک نمونه‌اش ماجرای خرابی شوفاژخانه او است. راوی در تمام کتاب از سرما می‌لرزد و با پتو در خانه‌اش می‌چرخد و قطعات خاطره‌های پس‌و‌پیش خود را کنار هم می‌چیند و به جان تاسیسات‌چی بد‌و‌بیراه نثار می‌کند. راوی که به‌قول خودش در زمهریر‌خانه‌اش بدون پتو نمی‌تواند جایی برود، به‌یکباره بعد از استحمام متوجه می‌شود که بخار آب داغ همه‌جا را فرا‌گرفته است؟! از این جنبه‌ها با اغماض می‌توان گذشت و چیزی از خاص‌بودن روایت کم نمی‌کند. فیروز جناه در شخصیت‌پردازی پیچیده «فیل‌ها» شبیه به دوقلوی به‌هم‌چسبیده‌ای است که هم دون ژوان ولخرج و شادخوار است و هم «خسیس» که از انباشت پول به هیچ روی خسته نمی‌شود. در بخشی از رمان، فیروز و عطیه از اسکناس‌های سال پنجاه‌و‌هفت سخن به میان می‌آورند. «مرگ بر شاه» با «شاه» وارونه روی اسکناس‌های آن سال یکی از علایق فیروز کلکسیونر است. برای عطیه سوال پیش آمده که چرا فیروز نسبت به این اسکناس‌ها این‌قدر ولع دارد. و مگر وجود یکی از این اسکناس‌ها در مجموعه او کافی نیست. فیروز در جواب برای عطیه توضیح می‌دهد که هر‌کس بر‌حسب آمال و آرزوهای آن زمان خود این شعار را روی اسکناسش نوشته است. بنابراین «مرگ بر شاه» هیچ دو اسکناسی شبیه به هم نیست. این پاسخ فیروز دربافت روایت، یادآور تلاش خستگی‌ناپذیر او برای تصحیح متون کهن است. پدر فیروز تا دم مرگ با چند کتاب و یک مداد سیاه در پی آن است تا بداند نسخه تصحیح قزوینی مصرع «ساقی بیا که شد قدح لاله پر ز می» درست‌تر است یا تصحیح شاملوکه مصرع را به شکل «صوفی بیا که شد قدح لاله پر ز می» ضبط کرده است. این اختلاف در نسخ عینا شبیه به معضل فیروز جناه با پول‌های کلکسیونش است. فیروز درست مثل مصرع حافظ در نظر پدر محتضرش نمی‌داند که «قدح پر ز می» پول‌های بادآورده‌اش را باید به چشم ساقی ببیند یا صوفی. همین‌جاست که شاید حد ممیزه راوی اول شخص و راوی سوم شخص دانای کل را درک می‌کنیم. این‌دو در وقفه مختصر میان دو سیاق از روایت مدام بین صوفی و ساقی جا عوض می‌کنند. در خاتمه، «فیل‌ها» چه ساقی‌نامه باشد چه صوفی‌نامه، به خواندنش می‌ارزد.

شرق

*****

درباره رمان «فیل ها»
تقابل انسان با جامعه صنعت زده

 احمدرضا توسلی
   
     «فیل ها» آخرین اثر شاهرخ گیوا در سال ١٣٩٣ توسط انتشارات ققنوس منتشر شده. «فیروز» شخصیت ۵٠ ساله «فیل ها»، مرد متمول تنهایی است که علاقه وافری به جمع آوری اسکناس های کهنه نوشته شده توسط مردم دارد.
    کالاشدگی، جامعه بروکراتیک و انسان الکن: تقابل انسان با جامعه صنعت زده و سرنوشت او که با دریافت پول، خرج آن و دریافت کالادر طول عمرش ادامه دارد، آدمی را کم کم بدل به خود کالامی کند. کالاشدگی محصول جامعه طبقاتی است و «فیروز» نیز خود بدل به سیستم تولید شده و انبار کوچکی است برای انباشت کالای جامعه طبقاتی بروکراتیک. جامعه بروکراتیک اداری افراد جامعه را به بردگان زرخرید در لفافه مدرنیزه شده صنعتی تبدیل می کند و بعد از گذشت زمانی کوتاه آنها به راه گم کردگانی می مانند که در هزارتوهای این محیط سرگردانند و راه پس و پیش بر آنها سد شده است. این هزارتو نه اجازه خروج را به فرد می دهد و نه به شخص اجازه خواهد داد که نسبت به رنج خویش آگاه یابد. چیزی که فیروز علیه جریان موجود آن شنا کرده و به عنوان شخصیت عصیانگر (Rebellion) از این هزارتو خود را خارج می کند. «فیروز» آدم ثروتمندی است که صاحب چند خانه، پاساژ و حساب بانکی پر و پیمانی است اما در این جامعه وحشی از همه طرف محاصره شده و پول دردی از او را دوا نمی کند. از طرف دیگر عطیه زن ۶٠ ساله ای که صاحب مرغداری است و او نیز به مانند «فیروز» متمول و در طبقه بالایی از هرم اجتماعی است، از تنهایی خویش رنج می برد و در ابتدای رمان – که شروع بسیار خوبی هم هست – ما را با مرگ هولناک خویش و آواز جیک جیک جوجه های مرغداری مواجه می کند. انسان مدرن تنهاست زیرا از لحاظ زبانی الکن است. چند برابر انسان قرن های پیش زبان آموخته، در حوزه های زبانی پیشرفت کرده و حتی قادر شده خطوط ماقبل تاریخ نقش بر دیواره غارهای باستانی را رمزگشایی کند اما از ارتباط ساده خویش با دوستانش حتی درمانده و تنها و سرخورده تنهایی خویش را یا مثل پدر فیروز با انبوه از کتاب، یا مثل خود فیروز با اسکناس های کهنه یا با قاشق چنگال های آنتیک، کلکسیون صفحه های گرامافون و… پر می کند.
    زاویه دید: هرچه «فیل ها» در محتوا و قصه گی قدم های تازه و تجربه های بدیعی را از سر گذرانده اما چند مشکل تکنیکی در آن به چشم می خورد. نخستین مورد استفاده از دو زاویه دید «اول شخص» به روایت فیروز و راوی «سوم شخص» محدود به ذهن فیروز است. در چندین نقطه از کتاب راوی سوم شخص عباراتی را مطرح می کند که عینا همان ها را راوی اول شخص تکرار می کند که گهگاه توجیه شده نیستند و از طرف دیگر وقتی راوی سوم شخص قابلیت خبر دادن از درونیات فیروز را به ما داراست چه دلیلی دارد که از اول شخص بهره گرفت، آن هم در شرایطی که بسیاری اوقات نقشمند نیست. از این دست خرج اضافه نیرو که تنها باعث گیجی مخاطب می شود متاسفانه در رمان و داستان ایرانی بدون توجیه که سبب انطباق فرم بر محتوا شود بسیار زیاد اتفاق می افتد. تعداد شخصیت های محدود و کمبود نمای دور در داستان، حرکت و پویایی را از روایت سلب کرده است. پتانسیل های فراوانی در این داستان برای تقابل شخصیت با شهری که در آن زیست می کند و فضاسازی هماهنگ با محیط موجود است که مغفول مانده. فلش بک ها حاصل تداعی از تک گزاره ها هستند و بدون نشانه ای که از قبل ظهور پیدا کرده باشد هرجا نویسنده لازم دیده به داستان افزوده شان. برای نمونه در نقطه ای از داستان کلمات روی اسکناس ها در فضای اتاق پرواز می کنند بدون این که از قبل نشانه ای از نوعی روان رنجوری یا توهم را در «فیروز» دیده باشیم و بلافاصله نویسنده فلش بکی را می آورد از سفر «فیروز» با «آنیتا» به گیلان و پرواز شاپرک ها که حاصل از تداعی آن، نه راوی که نویسنده است. نویسنده با کلماتی که در هوا شناورند هماهنگ به جمله سازی دست می زند. برای مثال: «م… ل… ل… ه… ه… همه… همه پول ها را لمس می کنم. »: «ف… ص… ی… گ… کو… کور… کوری… کرور کرور کلمه. کرور کرور حرف. »: «شب… ه… ه چ… ه… ه… ت… ت… تکیه می دهم به دیوار». این نوع از تداعی به خصوص در فلش بک ها در جهت ساخت محتوا نیست بلکه حاصل جمله سازی های کودکانه است که در شعر دهه ٧٠ نیز به وفور رخ داد.
    
اعتماد، شماره ۳۲۰۸

فیل ها
     شاهرخ گیوا
     انتشارات ققنوس
     چاپ ١٣٩٣