این مقاله را به اشتراک بگذارید
مروری بر کتاب «دراماتورژی چیست؟ دراماتورژ کیست؟»
دراماتورژی «مصادره به مطلوب» نیست
مانی سپهری
در سال١٣٨۴، محمدرضا خاکی و منصور براهیمی بر آن شدند تا شماره‌های دوم و بخشی از شماره بعدی فصلنامه تئاتر را به بررسی مفهوم دراماتورژی اختصاص دهند. به این منظور مقالاتی با این موضوع گردآوری و توسط گروهی از مترجمان ترجمه شد که اکنون چنانکه در پیشگفتار کتاب تازه‌منتشرشده «دراماتورژی چیست؟ دراماتورژ کیست؟» عنوان شده، این کتاب «گردآوری، بازآرایی و بازنگری همان مجموعه» است که از طرف نشر بیدگل در مجموعه «تئاتر: نظریه و اجرا» منتشر شده است. کتابی که از پیشگفتار انتقادی و آسیب‌شناسانه آن برمی‌آید که نه صرفا چینش تصادفی مجموعه مقالاتی در کنار هم، که گردآمده براساس یک ضرورت و خلأ در فضای تئاتری ماست. بخشی از این خلأ همان‌طور که خاکی و براهیمی در پیشگفتار کتاب به آن اشاره می‌کنند، ناشی از تلقی نادرست و سطحی از مفهوم دراماتورژی است که یکی از پیامدهای منفی آن ارایه متون نمایشی و اجراهای تئاتری سهل‌الوصول و غیرخلاقانه از آثار کلاسیک است. چنانکه در بخشی از این پیشگفتار می‌خوانیم: «دراماتورژها به ما می‌آموزانند که دراماتورژی «مصادره به مطلوب» نیست، بلکه عرصه «گفت‌وگو» و پیوندهای «دیالکتیکی» است. به نظر می‌رسد گام اول، ورود سنجیده دراماتورژ به دنیای اثر است، به‌گونه‌ای که، به قول پدیدارشناسان، در آن دنیا ساکن شود، با متن محشور شود و بتواند امکانی برای «درهم‌آمیختن دو افق فرهنگی» فراهم آورد. پس دراماتورژی «تندخوانی» اثر و فراهم‌کردن مونتاژی دست‌وپاشکسته از آن نیست؛ دراماتورژی، اگر متن خوش‌اقبال باشد، فراهم‌کردن مجموعه‌ای تصاویر بدیع اما بی‌ربط، نیست؛ دراماتورژی با معجونی مکانیکی از عناصر متن‌ها و فرهنگ‌های گوناگون حاصل نمی‌شود و الی آخر. امیدواریم کتاب حاضر فتح‌بابی باشد برای آنکه «وظایف دراماتورژ» – عنوانی مشکوک و بی‌معنا در کشور ما! -تا حدی روشن شود و نقد نمایشی ما بتواند معیارهایی برای سنجش اثر دراماتورژیک پیدا کند.» (جالب اینکه آنچه در سطرهای نقل‌شده به‌عنوان نقد تلقی سطحی از مفهوم دراماتورژی عنوان شده است، مصیبتی است که ادبیات ما هم اغلب آنجا که به سراغ بازنویسی یا اقتباس از متون کهن می‌رود به آن دچار می‌شود و اغلب بازنویسی‌های از این دست، فاقد مواجهه خلاقانه و واقعا معاصر با میراث کهن هستند.)
بخشی از مقدمه هم به بحثی خواندنی در باب رابطه دراماتورژی و اقتباس اختصاص دارد که در آنجا با ارجاع به نظریات رابرت استم در باب اقتباس سینمایی، دریافت‌های کلیشه‌ای از مفهوم «اقتباس»، مثل «وفاداری» به اثر مورداقتباس، مورد نقد قرار گرفته‌اند.
کتاب «دراماتورژی چیست؟ دراماتورژ کیست؟» شامل ٢٠ گفت‌وگو و مقاله ترجمه و دو مقاله تالیفی است. این دو مقاله تالیفی عبارتند از: «دراماتورژی گروهی چیست؟»، نوشته بابک تبرایی که گزارشی است از تجربه یک‌ساله فعالیت «گروه دراماتورژی شبکه دوم سیما» و «فرایند دراماتورژی داستان محمود و ایاز: دراماتورژی و مثنوی‌معنوی»، نوشته رها علی‌نژاد. گفت‌وگوها و مقالات ترجمه کتاب هم عبارتند از: «دراماتورژی چیست؟» نوشته برت کاردولو، لیون کتس و دیوید کوپلین، ترجمه منصور براهیمی، «دراماتورژی چیست؟ دراماتورژ کیست؟» نوشته پیتر اِکِرسال، ترجمه حمید احیا، «دراماتورژی هامبورگ» نوشته گوتهولت افراییم لسینگ، ترجمه هوشنگ آزادی‌ور، «برتولت برشت در مقام دراماتورژ» نوشته راسل ایی. براون، ترجمه داود دانشور، «دراماتورژ به چه عناصری از نمایش توجه دارد: گفت‌وگوی دو دراماتورژ [لیز انگلمن و مایکل بیگلو دیکسن] درباره اینکه چرا در این حرفه‌اند و چه‌چیز آن را دوست دارند»، ترجمه احمد دامود، «دراماتورژی در کلاس درس: آموزش به دانشجویان دوره کارشناسی که دانش«جو» نباشند، نوشته کاری. م. مایزِر، ترجمه بهزاد قادری، «آموزش تحلیل متن: چگونه مهارت کلیدی دراماتورژی می‌تواند نگرش نقادانه را پرورش دهد»، نوشته شلی اُر، ترجمه رضا دادویی، «آموزش و تمرین مشارکت گروهی»، نوشته لین‌ام. تامسن، ترجمه مجید اخگر، «نظریه‌های تالیف و تاویل»، نوشته جین لور، ترجمه مجید اخگر، «دراماتورژی آثار غیررئالیستی: خلق واژگانی نوین»، نوشته توری هرینگ اسمیت، ترجمه علی دادرس، «عناصر چهارگانه: انگاره‌های جدید دراماتورژی سنت‌شکن»، نوشته جودیت روداکف، ترجمه بابک مظلومی، «دراماتورژی تماشاگر»، نوشته مارکو دو مارینس، ترجمه مژگان غفاری شیروان، «دراماتورژی در دو معنا: به‌سوی نظریه‌ای برای دراماتورژی نمایشنامه‌های جدید و برخی اصول مقدماتی آن»، نوشته آرت بورِکا، ترجمه مهدی نصرالله‌زاده، «دراماتورژی و سکوت»، نوشته جفری پروئل، ترجمه بابک تبرایی، «سیاست‌شناسی دراماتورژی»، نوشته جان لاتربی، ترجمه بابک تبرایی، «چرا به کارگردان نیاز نداریم: بیانیه‌ای دراماتورژیکال/ تاریخی»، نوشته مایکل ایکس. زله ناک، ترجمه هوشنگ آزادی‌ور، «کارگردانان، دراماتورژها و جنگ در لهستان: گفت‌وگویی با یان کات»، ترجمه رضا سرور، «دراماتورژی در گفت‌وگو با آن کاتانئو»، ترجمه مژگان غفاری شیروان و «دراماتورژی در گفت‌وگو با بیل گلسکو»، ترجمه مینا درودیان.