جهان ویران آدمهای آپدایک

سیری در جهان و شخصیت های آثار جان آپدایک

جان آپدایک در سال ۱۹۳۲ به دنیا آمده است. نخستین کتاب شعرش را با نام «تیرهای تلفن» در سال ۱۹۶۳ به چاپ رسانده است. اما شهرت و محبوبیت او بیشتر از همه به خاطر داستانهای کوتاه اوست که اولین مجموعه آن را در سال ۱۹۵۹ با نام «همان در» منتشر کرده است. مجموعه قصه‌های بعدی او «پرهای کبوتر» در سال ۱۹۶۲ منتشر شد. با این‌که آوازه آپدایک بیشتر از همه به خاطر داستان‌های کوتاه کم نظیر اوست، اما در واقع این رمانهای استادانه اوست که شهرتی عالمگیر برایش به ارمغان آورده است. رمانهایی نظیر خرگوش بدو (این رمان توسط نشر ققنوس و با ترجمه سهیل سمی در ایران منتشر شده) و «زوج» که در تمام آنها آپدایک به تحلیل روان شناسانه جامعه آمریکا می‌پردازد.

جان آپدایک علاوه بر داستان نویسی منتقدی‎ست چیره دست که سال‎هاست نقد کتابهای ارزنده‌ای برای مجله نیویورکر می‌نویسد.

یکی از آخرین آثار جان آپدایک نویسنده و منتقد نامدار آمریکایی با نام «به من اعتماد کن» مجموعه قصه‌های کوتاه او را در بر می‌گیرد که در ۲۴۹ صفحه منتشر شده که نوشته زیر نقدی ست بر این کتب و داستانهای کوتاه آپدایک.

***

شهرت جان آپدایک به عنوان یک منتقد تثبیت‎شده رو به فزونی است. جوان روشنفکر دیروزی با نزدیکتر شدن به شعور عامه، اکنون در این زمینه به استادی رسیده است. تیزبینی او در مقالات انتقادی یا بررسی اشعار مذهبی، نشانه تیزهوشی و مطالعات گسترده اوست. ذهن آپدایک از دنیای تخیلی‎اش وسیعتر است، اما پرسیدنی است که حدود این دنیا تا به کجاست و آیا اساسا این محدودیت مهم است؟

دنیای آپدایک جهانی است سرشار از آشفتگی، حادثه و با مردمانی که احساسات و رفاداری‎های‎شان را رها می‌کنند، بی آن‌که بدانند چه بر خود روا داشته‎اند. شخصیت‎های داستان‎های او دوست داشتنی مهربان و با هدفهای والایند و هرگز از خود ضعف نشان نمی‌دهند. اما آن‎چنان ژرف و صادقانه در خود فرو رفته‌اند که در هر سنی که باشند، به نظر می‎رسد کودکانی نازپرورده‎ای بیش نیستند. گزارش آپدایک از این دنیا، دقیق و ظریف و همدردی‎اش، سریع و بخردانه است. اما من همیشه شگفت زده‎ام که چنین دنیایی چگونه می‌تواند دل مشغولی اصلی نویسنده‌ای با استعدادی در حد او باشد و چگونه می‌تواند علاقه و توجه او به خود جلب کند. مجموعه داستان‎های کوتاه او تا حدی به این سئوال پاسخ می‌دهد اگرچه باز پاره‌ای از این شک برجای می‌ماند.

شخصیتهای آپدایک وکیلان، معلمها، کارکنان شرکتهای بیمه، مشاوران مالیاتی و دلالان سهام‎اند. مردان چنین‌اند و زنها خانه‎هاشان را می‌آرایند و از کودکان‎شان نگهداری می‌کنند. ما همه چیز را درباره لباسهایی که می‌پوشند و ماشینهایی که سوار می‌شوند، می‌دانیم. خودشان را سر حال نگه می‌دارند: تنیس و گلف بازی می‌کنند، اگرچه تمایل دارند بیش از حد بنوشند و گاهی کناره بگیرند. در هارتفورد، بوستن، حومه کن‎کتی کات، ماسا چوست یا ایالت نیویورک زندگی می‌کنند.

کمتر می‌خوانند و بیشتر وقت‎شان را در خانه‌های یکدیگر می‌گذرانند. مردان و زنان بی‎دغدغه به همسران‎شان خیانت می‌کنند، گویی که بی‎وفایی در زندگی آنها امری است گریزناپذیر، یا انگار در نمایش‎هایی ملودرام وخانوادگی نقش آفرینی می کنند که تغییر آن ممکن نیست. و اگر چه چندان حساسیتی به خرج نمی‌دهند، اما روابط متنوع عشقی خود را در دایره دوستان‎شان نگاه می‌دارند و در خانواده نیز نقش حساس و منظم خود را بازی می‌کنند.

در این دنیا حضور بچه‌ها کمرنگ است – بزرگ می‌شوند، بیرون می‌روند، از زیاده روی می‌میرند – اما فقط به عنوان نگرانی‎هایی در حاشیه‎ی سرگردانی‎های بزرگسالان و به عنوان بخش زائد زندگی خانواده – وقتی که ازدواجی از هم می‌پاشد – باقی می‌مانند. در داستانهای آپیدایک بیشتر ازدواج‎ها از هم می‌پاشد، نه به علت بی‎وفایی‎هایی که در میان آنها رایج است، بلکه به علت تغییراتی که هر آدمی در طول زندگی و بعد از ازدواج می تواند دچار آن شود، و همچنین این امر که دست‎یابی به خوشبختی امری است دشوار.

نوشته‌های آپدایک به طور درخشانی دقیق‌اند: «دسته کری نبود و صدای هر حرکتی روی نیمکت کلیسا مثل صدای سرفه پخش می‌شد.» ویا  «بوته‌ها مثل عروسی که در انبوه گلها پنهان شده باشد، زیر برفها پخش شده بودند.» آپدایک وضعیت‎های تاریخی را به خوبی درک می‌کند: «آیزنهاور می‌کوشید نیروهای آمریکایی را از کره جمع کند و مک کارتی مثل غولهای افسانه‌ای از هم می‌پاشید….» او در توصیف موقعیت‎های نا متعارف که در آنها شادمانی ممکن است پنهان نگه داشته شده باشد، چیره دست است، مثل زمانی که می‌دانید به سختی مریض شده‎اید یا به دلیلی در بیمارستان هستید و یا این‌که احساس تعلق داشتن به «دایره‌ای از ویرانی، آگاهانه» دارید و یا وقتی می‌خواهید خاطره مردی را که برای شما اهمیت بسیاری دارد، اهمیتی بیش از آن‌که زنی را از او دزدیدید، فراموش کنید.

برای نمونه در داستان «پیوسته به دار و دسته»، به نوعی می توان ردپای تلخی بینش فیتزجرالد را در ثروت مشاهده کرد: زوجی در آغاز سی سالگی همه دارائی‎شان را در شرکتی که ستایشش می‌کنند (در شهر کوچک نیوانگلند)، سرمایه‎گذاری می‌کند. گروهی پرشور، بی اعتنا به ثروت و بی پروا، آپارتمان پر از عتیقه آنها را اشغال کرده، روی کفپوش‌های زیبای خانه‎شان خط می‌اندازند، میز‌ها را لکه‎دار می‌کنند و قفسه‌ها را می‌سوزانند، و نوشیدنی‎ها و غذاعای چرب را روی قالی گران‎قیمت آنها می‌ریزند؛ اما آنها هدفشان تخریب نیست، بلکه فقط خودشان هستند: آدمهایی شلوغ و خشن.

در این داستان ما از توصیف جزییات دوست داشتنی تخریب، به لرزه می‌افتیم و برای پایان شگفت انگیز داستان و همچنین در مورد تمایلات اجتمایی شخصیت زن آن کاملا غافلگیر می‌شویم: «او برگشت تا با چشمانی داغ به اتاق ویران شده بنگرد. اشکها، حالا اشکهای خوش حالی بودند، می‌توانستند سرازیر شوند.»

دنیای داستانهای آپدایک کوچکی است، اما کوچکی‎اش مهم نیست. آن‌چه به نظر من مهم به نظر می‎رسد، این است که آپدایک تمایلی ندارد که بگذارد شخصیتهای داستانها و رمان‎هایش، مگر به طور گذرا، به ویرانی جهان‎شان و نقش‎شان در این ویرانی بنگرند. جهان آنها جهانی ویران‎ست، چراکه آنان نقش‎شان را در تخریب فراموش کرده‎اند. ممکن است قبول کنیم چنین مردمی وجود دارند و بگوییم آپدایک تعریف تاریخی خودش را از این آدمها در داستانهایش ارائه می‎کند. البته این پاسخ معصومانه‌ای است، اما فقط می‌توانند محدویت نوشتن را تایید کند، نه تغییر جهان ویران را. چرا که ظرافت ذهنی آپدایک با دیواری از سر زمین قهرمانانش جدا شده است.

اما شخصیتهای آثار آپدایک نقشه می‌کشند، چنگ می‌اندازند و برای رسیدن به آن‌چه می‌پندارند، دستاورد تمایلی دنیا طلبانه در زندگی‎ست، با یکدیگر مسابقه می‌دهند. ناتوانی‎شان در این مسیر، دقیقا بخش دوست داشتنی داستان‎ آنهاست و اما آپدایک خود نیز براین ناتوانی صحه می‌گذارد، یا حداقل کاری برای تغییرشان نمی‌کند. آپدایک نمی‌خواهد شخصیتهایش را دوست بداریم می‌خواهد آنها را ببخشیم. اگر اتهام را می‌فهمیدیم خوشحال می‌شدیم که آنها را ببخشیم. اما آن‌چه آپدایک با ظرافت و مهربانی مخفی می‌کند همان موارد اتهام است. ذهن او از مرزهای تخیلش فراتر است.