این مقاله را به اشتراک بگذارید
مروری بر روایت عاشورا در سینمای ایران؛
از «سلطان» کیمیایی تا «رستاخیز» درویش
سینمای ایران سابقه چندانی در به تصویر کشیدن واقع عاشورا را ندارد. هر سال با آغاز ماه محرم، به این فکر می‌کنیم که دستاورد سینمای ایران از این اتفاق تاریخی تاکنون چه بوده است؟ اما جواب مثبتی دریافت نمی‌کنیم و با نگاهی به آرشیو فیلم‌های مذهبی و دینی متوجه می‌شویم که تنها چند فیلم به این موضوع پرداخته‌اند که آن هم خیلی محدود بوده است.نمایش واقعه کربلا در فیلم‌های ˝سفیر˝، ˝روز واقعه˝ و ˝رستاخیز˝ تمام دستاورد سینمای ایران از این اتفاق تاریخی تاکنون بوده است.
تاثیر واقعه عاشورا بر سینما
با این همه و با توجه به تاثیر فرهنگ عاشورایی در میان جامعه ایرانی نباید این نکته را از یاد برد که هرچند تعداد فیلم‌هایی که با موضوع عاشورا و قیام امام حسین در کربلا روی داده است به شمار انگشتان یک دست هم نمی‌رسد، اما می‌توان رویکرد سینماگران به عاشورا را از ساخت فیلم مستند گرفته تا نمایش یک سکانس در مورد آیین‌های محرم و واقعه عاشورا ارزیابی کرد. در سینمای پس از انقلاب اسلامی شاید بیشترین تاثیر را سینمای دفاع مقدس و پس از آن سینمای ماورایی و مذهبی از واقعه عاشورای حسینی گرفته‌اند. در واقع تاثیرپذیری و الهام سینما از واقعه کربلا را می‌توان در دو حوزه مورد بررسی قرار داد؛ یکی خود حادثه و روایت تاریخی آن است که در قالب ژانرهای تاریخی و مذهبی به خلق فیلم‌های کوتاه و داستانی در این زمینه منجر می‌شود و دیگر مناسبات و آیین و رسوم عزاداری و سوگواری است که در ژانرهای گوناگون سینمایی به تصویر کشیده می‌شود؛ مناسبات مذهبی که صرفاً بازتاب یک اثر دینی نیست و در واقع هنجارها و سنتهای فرهنگی- اجتماعی جامعه را مورد توجه قرار می‌دهد. به عبارت دیگر در بیشتر آثار سینمایی ما بیش از آنکه خود حادثه کربلا به عنوان یک داستان مورد توجه قرار گیرد باورهای عاشورایی و آیین و رسوم اجتماعی و نمادین برساخته آن به تصویر کشیده شده و تلاش شده از پیام‌های انسانی و معنوی عاشورا در متن اجتماعی و مناسبات انسانی امروزی استفاده شود.
فیلم هایی که به واقعه عاشورا پرداخته اند
مروری بر فیلم‌های ساخته شده در زمینه محرم حداقل کاری است که می‌شود انجام داد؛ گاهی در سکانس‌هایی از فیلم‌ها، نوای عاشورا را می‌شنویم که شاید بیشتر از هرچیز در ذهنمان خودنمایی می‌کند. اما نمایش واقعه کربلا در فیلم‌های "سفیر"، "روز واقعه" و "رستاخیز" تمام دستاورد سینمای ایران از این اتفاق تاریخی تاکنون بوده است. نخستین فیلم عاشورایی در سینمای ایران مربوط به همان سال‌های اول انقلاب است؛ سال‌هایی که سینما می‌خواست پر و بال بگیرد. سال ۶۱؛ این بار ایران و شیعیانش روایتگر تنهایی مرد "سفیر" هستند. این فیلم از حداقل‌های سینمایی برخوردار است. این فیلم قرار بود برای تلویزیون ساخته شود اما فریبرز صالح پس از خواندن فیلمنامه به این نتیجه می‌رسد که بهتر است فیلم گسترده‌تر و سینمایی شود. در "سفیر" علاوه بر فرامرز قریبیان نامهای خاطره انگیز دیگری هم بازی کرده‌اند، همچون زنده یاد عزت الله مقبلی، جلال پیشواییان، کاظم افرندنیا، زنده یاد محمدتقی کهنمویی، کیومرث ملک مطیعی، حسین خانی بیک، احمد بهروزی، محسن اصلانی و زنده یاد منوچهر حامدی. در فیلم "هامون" به کارگردانی داریوش مهرجویی، بخشی سنتهای عاشورایی را مشاهده می‌کنیم. صحنه‌های عزاداری در فیلم "هامون" نیز نمونه‌ای از این مسئله است و تاثیرات فرهنگی و تربیتی این حادثه را در قالب سنتهای اجتماعی و عاشورایی بررسی می‌کند.
سکانس‌های عاشورایی
فیلم‌هایی همچون "پرواز در شب" مرحوم رسول ملاقلی‌پور، "به خاطر هانیه" کیومرث پوراحمد، "راه طی شده" عباس رافعی، "سینه سرخ" پرویز شیخ طادی، "سهم گمشده" حسن نجفی، "شب دهم" جمال شورجه، "لیلا" و "هامون" داریوش مهرجویی، "سلطان" مسعود کیمیایی، "دستهای خالی" ابوالقاسم طالبی، "بال‌های سفید" مهدی و ناصر هاشمی و چند اثر دیگر که تنها سکانس‌هایی در فیلم، یاد و خاطره عاشورا را در ذهن متبادر می‌کند. برای مثال مسعود کیمیایی سال ۷۵ و در فیلم سینمایی "سلطان"، یکی از فصل‌های فیلم خود را به زنجیرزنی قهرمان خود در اربعین اختصاص داد که به اعتقاد بسیاری از کارشناسان سینمایی، یکی از به یادماندنی‌ترین سکانس‌های سینمایی است. یا ابوالقاسم طالبی در "دستهای خالی" باورهای حسینی را در فیلمش، به‌عنوان یک عامل متحول کننده به تصویر می‌کشد.
تعزیه خوانی و سینما
اما جدا از فیلم‌هایی که نام برده شد، فیلم مستند ناصر تقوایی یکی از آثاری است که با عنوان "تعزیه آخر" ساخته شده هم به این موضوع تاریخی ربط دارد. فیلمی که قرار بود به یونسکو برای ثبت پرونده تعزیه ارائه شود و در نهایت به دلیل طولانی بودن زمان آن، تنها به اکران چندباره در سینماها اکتفا شد. در این سال‌ها بود که عباس کیارستمی در ایتالیا، به وسیله دوربین و حضور یک گروه تعزیه‌خوان، این آئین مذهبی را روایت کرد.
روز واقعه
اما همه ما وقتی می‌خواهیم درباره سینما و عاشورا بگوییم بلافاصله یاد فیلم "روز واقعه" می‌افتیم؛ فیلمی که هر ساله با پخش آن از تلویزیون، متوجه می‌شویم که سینما با چند فیلم محدود به واقعه عاشورا پرداخته است. حیف که زنده‌یاد رسول ملاقلی پور تنها کسی بود که بعد از مدت‌ها به فکر ساختن فیلمی درباره واقعه عاشورا افتاد. او طرح "عصر روز دهم" را داده بود و حتی به کربلا هم سفر کرده بود زمان برای ساخت فیلم او مجالی نداد و خیلی زود دنیا را ترک کرد و قرعه ساخت فیلم "عصر روز دهم" هم به نام دیگری ثبت شد. "مجتبی راعی" ساخت این فیلم را آغاز کرد و چقدر برای بازسازی و نیز تولید این فیلم که تهیه کننده آن منوچهر محمدی بود، سختی کشید. این فیلم هم در مقطعی به لحاظ مسائل مالی می‌خواست متوقف شود که باز هم با سختی‌های فراوان ساخته شد.
رستاخیز
حالا اگر بخواهیم از فیلم‌های عاشورایی بگوییم فیلم "رستاخیز" به کارگردانی احمدرضا درویش در ذهنمان نقش می‌بندد. فیلمی که در ابتدای راه اکران، متوقف شد و حالا بعد از یک سال از ساخت، مجوز اکران دوباره آن حتی در این ایامی که با مضمون این فیلم هم مرتبط است، همچنان پشت خط اکران باقی مانده است. "رستاخیز" درباره واقعه عاشورا و قیام امام حسین (ع) است و قصه فیلم به شخصیتی حاشیه‌ای در واقعه عاشورا مربوط است که در متن حوادث حرکت می‌کند. این فیلم، از مرگ معاویه تا قیام امام حسین (ع) را روایت می‌کند. این پروژه ترکیبی از بازیگران داخلی و خارجی است و برای انتخاب بازیگران خارجی، دفاتری در انگلستان و فرانسه دایر شد تا فهرستی از بازیگران مناسب را معرفی کند. از سال ۸۱ تدارکات ساخت این فیلم آغاز شد که سرانجام با نمایش در جشنواره سی وسوم فیلم فجر فجر برای منتقدان و اهالی رسانه، همه امیدوار به اکران آن بودند، اما این اتفاق تاکنون روی نداده است.