این مقاله را به اشتراک بگذارید
جامعه مدنی گوهر وجودی دموکراسی
محسن آزموده / تا یک دهه پیش مبحث دموکراتیزاسیون یا به تعبیر دقیق‌تر دموکراسی‌سازی کلیدی‌ترین و اصلی‌ترین مضمون مطالعات مربوط به جامعه‌شناسی سیاسی تلقی می‌شد، تا جایی که برخی صاحبنظران و پژوهشگران این حوزه به این نتیجه رسیده بودند که مطالعات مربوط به جامعه‌شناسی را می‌توان با مطالعات مربوط به فرآیندهای گذار به دموکراسی یا همان دموکراتیزاسیون معادل خواند. روند وقایع و حوادث سیاسی و اقتصادی در سطح بین‌المللی و در سطوح داخلی اما نشانگر آن بود که این تقلیل‌گرایی تا چه میزان نادرست است و دموکراتیزاسیون در همه جای کره خاکی نه ممکن است و نه مطلوب. به عبارت دیگر شکست بسیاری از فرآیندهای گذار در برخی کشورهای اروپای شرقی و سایر نقاط دنیا از یک‌سو و پیامدهای ناگوار توسعه ناموزون سیاسی در این کشورها باعث شد که بسیاری از صاحبنظران به بازنگری در آن دیدگاه تقلیل‌گرا بیندیشند. در ادامه همین مباحث بود که برخی از تقدم آزادی بر دموکراسی گفتند و برخی زمینه‌ها و پیش فرض‌های اقتصادی یا اجتماعی برای فرآیند گذار قائل شدند.
چاپ نخست کتاب پویایی دموکراسی‌سازی نوشته گریم گیل که به تازگی توسط سعید حاجی‌ناصری و فرید حسینی ترجمه شده و به همت نشر اختران منتشر شده، البته به سال ٢٠٠٠ مربوط می‌شود. اما نویسنده این کتاب با نگاهی جامعه‌شناسانه و علمی کوشیده نقش نخبگان و جامعه مدنی را در فرآیند گذار به دموکراسی مورد بحث قرار دهد. نویسنده این اثر خود در مقدمه تاکید می‌کند که این کتاب را واکنش به نارضایتی‌هایی که در قبال اکثر ادبیات تئوریک موجود در موضوع دموکراتیزاسیون داشته، نگاشته است. او در فصل اول کتاب به پیش نیازهای اقتصادی فرآیند گذار توجه می‌کند و فصل دوم کتابش را به موضوع سقوط رژیم‌های اقتدارگرا اختصاص داده است. گیل عواملی چون بحران اقتصادی، بسیج سیاسی، فشارهای بین‌المللی و اختلاف درون رژیم را از مهم‌ترین عوامل سقوط این رژیم‌ها معرفی می‌کند. فصل سوم کتاب نخبگان و گذار نام دارد. چنان که از عنوان این فصل بر می‌آید گیل در آن به مسائلی از جمله اختلاف درون رژیم می‌پردازد و بر نقش افراد تاکید دارد. همچنین موضوع اشکال گذار مثل گذار از طریق معامله، گذار از طریق واگذاری و گذار از طریق جایگزینی در این فصل مورد بحث قرار می‌گیرد. این اشکال گذار به خصوص در فصل پنجم مورد بحث قرار می‌گیرد. نویسنده همچنین در فصل ششم به فروپاشی کمونیسم و تاثیر آن بر مساله گذار به دموکراسی می‌پردازد. او در فصل پایانی یا نتیجه‌گیری کتاب با عنوان به سوی ثبات؟ بار دیگر بر اهمیت جامعه مدنی برای یک گذار با ثبات تاکید می‌کند و می‌نویسد: «جامعه مدنی تنها از طریق تلاش‌های خود جامعه در راستای تغییرات دموکراتیک قابل دسترسی است. جامعه مدنی را نمی‌توان از بالا ایجاد کرد، بلکه باید از طریق فعالیت‌های خود جامعه ایجاد شود. پس از تمام این حرف‌ها، این است گوهر وجودی دموکراسی.»
*****
دفاع از استقلال نقد
نقد مفهوم و عمل مدرنی است که همپای دوره مدرن و آثار این دوره بالیده است. هرچند ریشه آن را باید بسیار پیشتر و در دوره یونان باستان جست. اما ماهیت و کیفیت آن همواره مورد پرسش بوده است. گستره نقد و تضارب آرایی که در این حوزه وجود دارد گواه همین امر است. نقد امروزه در نحله‌ها و تعریف‌های متعددی تعریف می‌شود. از مهم‌ترین مسائلی که در حوزه نقد همواره مطرح بوده است استقلال نقد یا وابستگی آن به اثر بوده است. در ایران هم در سال‌های اخیر تلاش زیادی صورت گرفته است تا نقد به شکلی شیوه‌مند صورت گیرد. حسین رسول‌زاده در کتاب «نقد، آفرینشی در زبان» تلاش کرده است تا به نحوی استقلال نقد را نشان دهد. او سعی کرده نشان دهد که نقد «درباره اثر» نیست بلکه متنی است بر اساس اثر. در بخشی از مقدمه کتاب آمده است: «نقد اگرچه همواره پژواکی از جهان اثر را در خود دارد، اما این پژواک، آن را در مرتبتی پایین‌تر از اثر قرار نمی‌دهد؛ زیرا نقد «درباره» اثر نیست، بلکه متنی است بر اساس اثر. همان‌طور اثر نیز با پژواکی از جهان واقع، درباره جهان نیست، بلکه جهانی است بر اساس اثر. به همین دلیل بر آنم نقد حتی متنی است که می‌تواند مستقل از اثر خوانده شود؛ همان‌گونه که برای خواندن رمان «سفر به ماه» اثر ژول ورن نیاز نیست به کره ماه سفر کنیم. اما استقلال و خودبسندگی نقد به چه معناست؟ رویکردهای سنتی و مدرنیستی یا حتی گرایش‌هایی از درنگ‌ها و تاملات پست‌مدرنیستی، با وجود اختلافات بنیادینی که درباره نقطه عزیمت نقد نسبت به اثر دارند، در یک نقطه مشترک به هم می‌رسند: هر دو درباره اثر می‌نویسند، اما نقد، متنی «درباره» نیست.»
این کتاب که حدود ١۵٠ صفحه حجم دارد در ١١ بخش تدوین شده است. «نقد، آفرینشی در زبان»، «چهارامکان بنیادین روایت»، «به سوی «خواننده مطلوب مبتلا به بی‌خوابی مطلوب»، «رمان و بی‌کرانگی باورناپذیر فرد»، «ملاحظاتی درباره زبان شاعرانه»، «منش استفهامی نقد»، «چرخش زاویه دید، افول دانای کل»، «طرحی برای تاریخ داستان نویسی ایران»، «نقد و دیوانگی»، «رمان به مثابه رمان»، «پرواز قوهای سفید» عناوین ١١ فصل هستند. همان طور که از عناوین این فصل‌ها پیداست برخی از آنها جنبه نظری دارند و برخی دیگر به شکلی انضمامی‌تر و بر سر موضوعی خاص نوشته شده‌اند. در یکی از بخش‌های جالب کتاب نویسنده به نقد دوره‌بندی حسن میرعابدینی در کتاب«صد سال داستان‌‌نویسی ایران» می‌پردازد و در بخشی از آن می‌نویسد: «تاریخ‌نگاری سنتی، اثر ادبی را هم چون سندی که ماهیتی بیانگر دارد مورد استناد قرار می‌دهد و با اعتماد به نفسی در خور به ما اطمینان می‌دهد این متن‌ها (=اسناد) در موقع نگارش (=تنظیم) جو ذهنی جامعه و روانشناسی گروه‌های خاصی از مردم را «لو» می‌دهد. بنابراین اثر ادبی را از زمان خوانش به همان «دوره نگارش» باز پس می‌فرستد و اثر همچون سندی متعلق به تاریخ تنظیم بایگانی می‌شود.»
این کتاب توسط نشر بامداد نو و با قیمت ١١٠٠٠ تومان عرضه شده است.
*****
به استقبال محتشم کاشانی
«باز این چه شورش است که در خلق عالم است/باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است.» ترکیب‌بند محتشم کاشانی نیازی به معرفی ندارد. شاید کمتر شعری در حوزه شعر مذهبی توانسته باشد جایگاهی بدین پایه در میان مردم کسب کند. محتشم از پیروان مکتب وقوع و از مهم‌ترین شاعران مرثیه‌سرای شیعه است که ترکیب‌بند او مهم‌ترین شعر درباره واقعه عاشورا به شمار می‌رود. این شعر محتشم به چنان شهرتی دست یافته است که تعداد بسیار زیادی شعر در استقبال از آن سروده شده است. «محتشم با ترکیب‌بند خود روحی تازه در کالبد مرثیه‌سرایی دمید و جوششی در دل‌ها پدید آورد. او به مرثیه سرایی در ادب فارسی اعتبار بخشید و تاثیری شگرف از خود بر جای گذاشت. از بدو پیدایش این ترکیب‌بند بسیاری از بهترین شاعران پارسی گوی به استقبال محتشم رفته و آثاری تابناک پدید آوردند و چنین شد که بر سنگ بنای او در ادب فارسی معموره‌ای سر بر کشید.»
«محتشم نامه» عنوان کتابی است که به تحقیق و تالیف مهدی امین فروغی و توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامی به چاپ رسیده است. در این کتاب گزیده ترکیب‌بندهای عاشورایی که در استقبال از محتشم کاشانی سروده شده، گردآوری شده است. این کتاب حجیم که حدود ۵۴٠ صفحه حجم دارد، علاوه بر این ترکیب‌بندها فصلی نیز درباره تاریخ مرثیه دارد که در ٧٠ صفحه تدوین شده است. در بخشی از این مقدمه آمده است: «قرن چهارم تا اواخر ششم هجری که به عصر شکوفایی شعر و ادب شهرت دارد تعدادی از بهترین شاعران مرثیه‌سرا را در خود جای داده است. چهره‌هایی مانند: صنوبری، کشاجم، ابوفراس، شریف رضی، شریف مرتضی، و مهیار دیلمی از شاعران نام‌آور این دوره‌اند. تشکیل حکومت‌های شیعی یا متمایل به تشیع در این دوره موجب پدید آمدن آزادی نسبی در برخی سرزمین‌های اسلامی می‌شود و به شاعران شیعی این فرصت را می‌دهد که در اشعار خود به ریشه‌یابی حوادث پس از پیامبر (ص) بپردازند و برخی شاعران این دوره هم به این آگاهی می‌رسند که بنی‌عباس هم مانند بنی‌امیه غاصبند و در مذمت و نکوهش آنان اشعاری می‌سرایند.»
این مقدمه با در نظر قراردادن قرون اسلامی به چند بخش تقسیم شده که سه بخش اول آن به مرثیه‌سرایایی به زبان عربی اختصاص دارد و در بخشی مجزا «مرثیه‌سرایان پارسی‌گوی از آغاز تا قرن دهم» را بررسی کرده که نام‌هایی چون ناصرخسرو، امیر معزی، سنایی غزنوی، عطار، سیف فرغانی، خواجوی کرمانی و سلمان ساوجی در آن به چشم می‌خورد.
در کتاب «محتشم نامه» ترکیب بندهایی از وحشی بافقی، حزین لاهیجی، وصال شیرازی، رضاقلی خان هدایت، ادیب‌الممالک فراهانی، جلال‌الدین همایی، مشفق کاشانی، علی موسوی گرمارودی، بهاءالدین خرمشاهی و… نقل شده است.
*****
زبان به منزله یک رفتار
آیدا مجیدآبادی / زبان یکی از شاخص‌ترین ارکان شعر به شمار می‌آید. تا جایی که می‌توان دیگر ارکان شعر را منوط به آن دانست و قدرت یک متن را برابر با قدرت زبانی آن به حساب آورد. زبان پویا و معنا پذیر در یک شعر می‌تواند علاوه بر تشدید قدرت تاویل متن، بار عاطفی و ارتباطی آن را نیز بالا ببرد و به خلق فرصت رویارویی همه‌جانبه مخاطب با متن و ایجاد حس همذات‌پنداری بینجامد.
امروزه بسیاری از شاعران سعی دارند با بازی‌های زبانی و ساخت‌شکنی‌های نحوی و دستوری لذت مواجهه با متن را افزایش دهند، اما در بسیاری از موارد موفق عمل نکرده‌اند. چرا که این بازی‌ها در ژرف ساخت متن رسوخ نمی‌کند و تنها نمایی نامتعارف و هنجارگریز به شعر می‌بخشد. از آن گذشته این هنجار‌گریزی‌ها نیز در ارتقای سطح ادبی و هنری متن تاثیری نمی‌گذارد و تنها تجربه‌ای کوتاه و آزموده شده را به قلب تاریخ ادبیات می‌سپارد.
اما در این میان شاعرانی هستند که برخورد با زبان را به یک رفتار زبانی تبدیل می‌کنند و آن را از سطح بازی‌های تصنعی و تفننی بالاتر می‌برند و به جوهر شعری شعر متصل می‌سازند.
«هیچ دروغی به قشنگی تو نیست» سروده محمد کاظم حسینی که به تازگی از سوی نشر فصل پنجم به چاپ دوم رسیده است، یکی از مجموعه‌هایی است که در بستر آن شاهد کشف‌های لطیف شعری و رفتارهای ظریف و شاعرانه با زبان هستیم.
زبان در این مجموعه رسالت تصویر را بر عهده می‌گیرد و با پیچ و تاب‌های خود عواطف و احساسات شاعر را به نمایش در می‌آورد. یعنی شاعر با زبان رفتار می‌کند، به آن رسالت می‌بخشد، برایش شخصیت قایل می‌شود و سعی می‌کند شعر خود را در قالب این رفتار به مخاطب القا کند:
«من باید برگردم و صندلی‌های حافظیه را / سر جای خودشان بنشانم / من چوب توی آستین درخت‌های حافظیه می‌کنم / من باید برگردم / و ذهنم را / از درخت‌های حافظیه خالی کنم / حافظیه خیلی مرا کاشته است» (ص٢۶-٢٧)
همان‌گونه که می‌توان برداشت کرد: در این قسمت از شعر، رفتارهای زبانی که با کنایه، جان‌بخشی، تناسب و دیگر شگردهای شعری همراه است به خوبی حس خشم و انتظار عاشقانه را به تصویر می‌کشد. شاعر به جای آنکه اندوه خود را گزارش دهد یا با تصویرگرایی مخاطب را به نظاره بنشاند، تمهیدات زبانی را پیش می‌گیرد و به وسیله چیدمانی صمیمی، درونیات خود را به مخاطب القا می‌کند.
واکنش‌های اجتماعی حسینی نیز به همین شیوه صورت می‌پذیرد و شاعر با اتخاذ بیانی کنایی و همپوشانی آن با زبانی رفتارمند دغدغه‌های اجتماعی خود را به شعر می‌کشد: «آنقدر / حرف‌های / خود را خوردیم / که از زندگی سیر شدیم» (ص۶٢)
آشنازدایی و به تعبیری غافلگیری‌های هنرمندانه نیز یکی دیگر از ویژگی‌های رفتارهای زبانی شاعر است:
«من تازه فهمیده‌ام / تمام ارکسترهای دنیا / نمی‌توانند دست‌های تو را بخوانند» (ص٢٩-٣٠)
یا:
«تازه فهمیده‌ام / گنجشک‌ها در صبح قدرت عجیبی دارند / وقتی دنیا را روی سرشان می‌گذارند» (ص٣١)
منظومه حافظیه که بخش‌هایی از آن در بالا آمد یکی از نمونه‌های بارز برخورد محمدکاظم حسینی با زبان است. البته گهگاهی نیز در دیگر بخش‌های کتاب، شاعر درگیر عواطف دنباله‌دار شاعرانه به اطناب می‌رسد که این امر به مرور زمان می‌تواند به خودنمایی برجستگی‌های زبان آسیب برساند. گاهی نیز شاعر به تکرار یک شگرد یا یک دریافت خاص مبادرت می‌ورزد که این عمل نیز می‌تواند رفته‌رفته دست شاعر را به کلی برای مخاطب رو کند و از دریافت‌های زیباشناختی شعر بکاهد.
*****
پیوند صدا و تصویر
با آغاز دوره سینمای ناطق تحولی شگرف در این صنعت بزرگ رخ داد. جهشی یک‌شبه مسیر این مدیوم را به سمتی کشاند که تا سال‌ها سینمای صامت را به عنوان نوعی سینمای منسوخ تلقی می‌کرد. از سوی دیگر بسیاری هم بودند که آغاز سینمای ناطق را آغاز زوال هنر سینما می‌دانستند. این جدال قدیمی سبب شد تا پرسشی دیرپا در حوزه اندیشه سینمای جهان مطرح شود؟ «کدام‌یک مهم‌تر است؟ صدا یا تصویر؟» به عبارت دیگر همه به دنبال پاسخ به این سوال بودند که ماهیت سینما با کدام یک تعریف می‌شود. اما خود این پرسش در سالیان اخیر مورد تردید قرار گرفته و از خلال این تردید مواجه‌های جدید پدید آمده است. «صدا- تصویر، ملاحظاتی زیباشناسانه درباره صدا در سینما» نوشته میشل شیون کتابی است که در آن تلاش شده است تا با عبور از این پرسش نوعی هم‌آمیزی سمعی-بصری را اثبات کند و روابط متقابل نیروها را به بحث بگذارد. اینکه یک ادراک بر دیگری تاثیر می‌گذارد و آن را متحول می‌کند. این کتاب که با ترجمه محمدجواد مظفریان و توسط نشر ققنوس به بازار کتاب آمده در دو بخش تدوین شده که هر بخش نیز به بخش‌های کوچک‌تری تقسیم شده است.
این کتاب همزمان نظری و عملی است. اول آنکه رابطه سمعی – بصری را به مثابه نوعی قرارداد توصیف و فرموله می‌کند- به عبارتی به مثابه نقطه متقابل رابطه‌ای طبیعی که از قسمی هارمونی از پیش موجود ادراکات برمی‌خیزد. آنگاه برای بررسی و تحلیل طرح روشی را می‌ریزد که می‌توان آن را در مورد فیلم‌ها، برنامه‌های تلویزیونی، ویدیوها و غیره به کار برد. فصل‌هایی که بخش اول، «قراردادسمعی – بصری» را تشکیل می‌دهند، مجموعه‌ای از «پاسخ‌های» محتمل را بیان می‌کنند. فصل‌های بعدی تحت عنوان کلی «فراسوی صداها و تصاویر» می‌کوشند این پرسش‌ها را فرموله کنند و از مرزهای تثبیت شده و دیدگاه‌های متکثر فراتر روند. در بخشی از ابتدای کتاب آمده است:
«آیا مفهوم سینما به منزله هنر تصویری فقط نوعی توهم است؟ قطعه: آخر چگونه ممکن است چنین چیزی باشد؟ این کتاب دقیقا درباره پدیدار توهم سمعی- بصری است، توهمی که بیش و پیش از هر چیز در دل مهم‌ترین روابط بین صدا و تصویر قرار گرفته است… آنچه آن را ارزش افزوده می‌نامیم. آنچه من ارزش افزوده مراد می‌کنم ارزش بیانی و اطلاعاتی است که با آن یک صدا یک تصویر معین را غنا می‌بخشد تا تاثیری خاص- که فرد تجربه‌ای آنی یا خاطره‌ای از آن دارد- خلق کند، اینکه این بیان یا اطلاعات«به شکلی طبیعی» از آنچه دیده شده است می‌آید، و پیشتر در خود تصویر وجود داشته است. ارزش افزوده چیزی است که تاثیری (مطلقا نادرست) مبنی بر اینکه نیازی به صدا نیست به وجود می‌آورد، این صدا صرفا معنایی را که در واقع خود موجب آن است دو چندان می‌کند، چه این تماما متعلق به صدا یا در نتیجه اختلافات و ناهمخوانی‌های بین صدا و تصویر باشد.»
«صدا-تصویر، ملاحظاتی زیباشناسانه درباره صدا در سینما» نوشته میشل شیون و با ترجمه محمدجواد مظفریان توسط نظر ققنوس در ١١٠٠ نسخه و با قیمت ١٧٠٠٠ تومان روانه بازار کتاب شده است.