تنها هنر و ادبیات جهان را تحمل‌پذیر می‌کند / گفت‌وگو با محمد حسینی

گفت‌وگو با محمد حسینی، داستان‌نویس

تنها هنر و ادبیات جهان را تحمل‌پذیر می‌کند

فرهاد خاکیان‌دهکردی

نام محمد حسینی را همراه با تحسین‌های بسیار، نخستین‌بار در اصفهان شنیدم. درمورد رمان او «آبی‌تر از گناه» حرف می‌زدند. فراموشم نمی‌شود کتاب را از پاساژ چهارباغ خریدم و خیلی زود خواندم و خیلی آرام شیفته قلم نویسنده‌اش شدم. بعدتر کتاب دیگری از او، مجموعه‌داستان «نمی‌توانم به تو فکر نکنم سیما» را هم خواندم و آن‌طور که انتظار داشتم باز هم لذت بردم. محمد حسینی متولد سال‌ ١٣۵٠، هم‌اکنون دبیر بخش‌داستان انتشارات‌ثالث است. شاید متن پاسخ‌ها در همین گفت‌وگو، گویای مهارت او در فن ویراستاری باشد. محمد حسینی سرویراستار ثالث و مدرس هم هست. تجربه گفت‌وگو با نویسنده‌ای که آثارش بی‌شک تأثیر عمیقی بر من داشته، به‌شدت خوشایند بود. شما را با اطمینان‌خاطر به مطالعه کارهای او و مجموعه داستان جدیدش «کنار نیا مینا» دعوت می‌کنم. این گفت‌وگو را به بحث درمورد کارکرد ادبیات و صلح و اتفاقات اخیر در جهان‌ادبیات اختصاص دادم. ماحصلش را می‌خوانید:

آقای حسینی برای شروع بحث می‌خواهم خیلی‌ساده و سرراست از شما بپرسم که آیا به‌نظر شما ادبیات اصلا رسالتی بیرون از ریخت خودش دارد؟
ادبیات آن قدیم‏ها لااقل رسالتى را که به آن اشاره کردید داشت. حتی وقتى بحث هنر براى هنر رواج یافت نظر عمده افراد بر رسالت هنر بود. مثلا آن‏جور که شاملو مى‏گفت «تعالى تبار آدمى». البته این‌که در صورت این مدعا چگونه و چطور مى‏شود از عهده‏اش برآمد حرف دیگرى است. منظورم این است که راهش شعاردادن نیست. محصول شعارها و شبه‏ادبیات سوگیرانه حزبى و… را دیده‏ایم و اگر بنا به انتخاب باشد ترجیح من تأکید بر ادبیت است تا هر رسالتى، گو این‏که به هر شکل که نگاه کنى، گیرم که هنر نه، اما هنرمند در مقام انسان عارى از وظیفه نیست.
جهان با سرعتى عجیب به سمت نابودى مى‏رود و در مى‏مانى سد و ستون نازکى چون ادبیات اصلا تابى در برابر آن خواهد داشت یا نه. هرچند تنها چیزى که جهان و جهانیان را اندکى تحمل‏پذیر مى‏کند، شعور و زیبایى است و هنر، و در دل آن ادبیات، محل تجلى این‌دو است. گمانم بدون هنر، بدون‌کتاب، دیگر چیزى که دیدنش ارزش چشم بازکردن داشته باشد، نخواهیم داشت.
  بهتر از من می‌دانید که در جهان جنایت و کشتار، حالا به‌هردلیل آنچنان رو به‌گسترش است که بعید نیست، عده‌ای اصلا امیدی به فردا نداشته‌باشند. در این غوغا ادبیات چگونه می‌تواند برای رواج انسان‌دوستی و نفی خشونت، نقش موثری بازی کند؟
نخستین پاسخى که به ذهنم مى‏رسد، این است که نمى‏تواند؛ اما چیزهایى هست که مردم مى‏کنند. اقلیت بسیار کم‏شمارى که کورسوى امکان زیستن را روشن نگه‏داشته‏اند همه پرورش‏یافتگان ادبیات‌اند. اگر داستایوفسکى و چخوف و هدایت و همینگوى نبودند، اگر فلینى و تقوایى و کوروساوا نبودند، اگر کتاب و سیما و نقاشى و تئاتر و موسیقى نبود، من و شما چه داشتیم براى گفتن؟ هیچ. حرف نمى‏زدیم و لابد مشت مى‏زدیم. بمب به کمر مى‏بستیم و خودمان و دیگران را ما کشتیم. یا موشک مى‏فرستادیم.
  جناب حسینی از نظر تاریخی در ادبیات داستانی ایران تا چه حد آثار تالیفی در زمینه انسان‌دوستی و صلح دغدغه‌مند ظاهر شدند؟ مایل هستم تحلیل شما را درمورد کیفیت این مسأله بدانم.
گمانم از آغاز تا امروز هرچه نوشته شده، براى صلح است و انسان‏وار زیستن. ولو اگر به خطا هم رفته باشد، باز قصدش ستودن انسان است و انسانِ ستودنى بدخواه نیست. هر که مى‏نویسد مدعاى اندیشه‏گرى دارد و زمانى از عهده مدعایش برخواهد آمد که بیندیشد؛ هیچ اهل اندیشه‏اى دشمن انسان و انسانیت نیست.
  وضعیت کنونی که ماحصل رواج جنون‌آمیز رسانه‌ها و شبکه‌های مجازی است، باعث شده تا ادبیات برای خوانده‌شدن، گرفتار یک‌جور جنگ با زمان و وقت شود. قدیم‌تر اصلی‌ترین گزینه برای لذت‌بردن از وقت، آن هم در یک روز سرد پاییز، خواندن رمان بود. حالا شرایط تغییر کرده. آقای حسینی ادبیات چطور می‌تواند مخاطب خودش را حفظ کند؟
به گمانم به معنایى که منظور شماست، نمى‏تواند. گزینه‏هاى پیش‌رو براى گذراندن وقت، اگر اصلا وجود داشته‌باشد و همه‏اش صرف گرفت‏وگیرهاى اقتصادى و مجادله‏هاى لاجرم آن نشود، نسبت به چند دهه پیش چنان پرشمارند که کتاب به‌سادگى در تنگنا قرار مى‏گیرد. اما این نباید دغدغه نویسنده باشد. بهتر است مدیران لایق فرهنگى انتخاب کرد و کار را به آنها سپرد. وظیفه نویسنده، دیدن و خواندن و نوشتن است.
  به مجموعه داستان «کنار نیا مینا» بپردازیم. کتاب شامل ٩داستان است که از نظر فرم‌روایت هرکدام به یک تجربه ویژه پهلو می‌زنند. من داستان اول را بیشتر دوست داشتم، گویی دقیقا برای همین الان، نوشته شده بود. مخصوصا کارکرد پیامک در داستان. قدری درباره این مجموعه صحبت کنید.
داستان‏هایش مربوطند به بعد از مجموعه «نمى‏توانم به تو فکر نکنم سیما» که بهار ‌سال ٨٨ منتشر شد. یعنی مربوط به تجربیات سال‌های اخیر.
  جناب حسینی برای من حداقل اصلی‌ترین ویژگی داستان‌های شما، شخصیت‌های کنش‌مندی است که اتفاقا کنش‌های‌شان بیشتر درونی است. یک‌جور پا در هوایی که دقیقا لحظه استثنایی داستانی را هم انگار همین خاصیت رقم می‌زند. دوست دارم از تجربه خلق این شخصیت‌ها صحبت کنیم.
لااقل از حافظ به این‌سو بسیارى اشاره کرده‏اند که برجسته‏ترین و شوم‏ترین میراث ما ریاکارى است. چیزى که سرنوشت‏سازترین فرصت‏هایمان را به ابزارى علیه خودمان بدل کرده است. آن‌قدر براى این و آن نقش بازى کرده‏ایم و آن‌قدر به ساز این و آن رقصیده‏ایم که خودمان هم دیگر نمى‏دانیم چه کسى هستیم.
 آدم‏هاى این داستان‏ها هم کسانى هستند شبیه ما، لااقل آن‏طور که من خودمان را مى‏بینم، به تعبیر شما پا در هوا.
  شما جدای از نویسنده‌بودن در ویراستاری هم متخصص و مدرس هستید. جایگاه یک ویراستار دقیق در چرخه تولید آثار داستانی کجاست؟ بارها شنیده‌ایم که ویراستار، سهم زیادی از داستان فلان نویسنده را در غرب حذف کرده‌است. آیا در ایران ویراستار جایگاه حرفه‌ای خودش را آن‌طور که باید دارد؟
گمانم چیزى از غرب کم ندارد. شاهد این مدعا هم ویراستاران بسیار شایسته‏اى هستند که بسیارى از کتاب‏ها مدیون دقت‏نظر، صبورى و دانش آنهاست. مثلا تهیه و تدوین دانشنامه‏اى چون دایره‌المعارف مصاحب با این کیفیت، آن هم نزدیک به ۴٠‌سال پیش جز با تلاش پرارزش ویراستاران میسر نبوده است. البته همیشه اتفاقات ناخوشایند هم هست. اما در گوشه و کنار هستند ویراستاران کاربلدى که با بلندنظرى به‌کار خود مشغولند و دور از هیاهو کار مى‏کنند، به نویسنده مشورت مى‏دهند و از عهده وظایف شغلى خود برمى‏آیند. در این میان هم اگر مى‏بینید کتاب و کتاب‏هایى با اشکالات اساسى منتشر مى‏شود، نشانه نابلدى ناشر است که در وهله اول کتابى را منتشر کرده است که پدیدآورنده‏اش باید هنوز مشق مى‏کرده، ویراستارش هم لابد مدعىِ فارغ از ادعاى خود بوده.
  در انتشارات ثالث شما مسئول انتخاب و گزینش آثار برای چاپ هستید. قدری از این روند بگویید. از حساسیت‌هایی که هست. از معیارهای خودتان بگویید و این‌که حرفه‌ای‌ترین روند برای نویسنده‌هایی که اثر اول‌شان برای چاپ آمده است، چیست؟
من لزوما گزینش‌‏کننده نیستم. نشر ثالث یک مجموعه است و از مشورت همکارانش بهره مى‏برد. همه مى‏کوشند کتاب خوب و تا حد ممکن بى‏غلط به دست خواننده برسد.
 اما درباره چاپ کتاب اول، عجله نکنند. مشق کنند و آن‌قدر خوب بنویسند که ناشر با کمال میل آن را منتشر کند. به‌هیچ‌وجه با هزینه شخصى کتاب چاپ نکنند.
  اخیرا گفت‌وگوهایی که از آقای رضا براهنی و ابراهیم گلستان در رسانه‌ها منتشر شد، جنجال و حاشیه فراوانی را ایجاد کرد. عده‌ای معتقد بودند، مصاحبه‌گرفتن با چنین شخصیت‌هایی که به علت کهولت سن، شاید انجام مصاحبه جدی دیگر برای‌شان سخت باشد، کار درستی نیست. ممکن است نظر شما را بدانم؟
من با آن عده موافقم. حافظ گفت چون پیر شدى از میکده بیرون‌رو و حالا این‏که ما مدام گریبان پیران را بگیریم و بکشانیم‌شان به میکده معلوم است که خوب نیست. باید حرمت موى سپید و آن همه کارهاى درخشان این بزرگان را نگه داشت. از کهولت سوءاستفاده‌کردن مثل هر سوءاستفاده دیگرى درست‌نیست. زمینه چیدن براى شکسته‌شدن آدم‏ها، آن‌هم آدم‏هایى چنین بزرگ، به نفع هیچ‏کس نیست.
 یک عکس یا تابلو نقاشی می‌تواند درمورد نکوهش خشونت تاثیرگذار عمل کند، آن‌طور که اخیرا عکس آن کودک سوری کنار آب، کل جهان را تحت‌تأثیر قرار داد، یا قبل‌تر از آن کشتن آن کودک فلسطینی در کنار پدرش که خبرگزاری فرانسه منتشر کرد؛ شدت اثر ادبیات در این مورد را چگونه می‌بینید؟
روى تأثیرهاى آنى خیلى حساب نکنید. یک عکس، یک جو مى‏سازد و بعد چند دیوانه را مى‏فرستند توى سالن تئاتر تا مسلسل ببندند به‌روى مردم و جو وارونه مى‏سازند. اصلا انگار همه گرفت‏وگیرمان از همین جوسازى است. ادبیات آرام اثر مى‏کند. جو نمى‏سازد. جهت مى‏دهد و بینش مى‏سازد.
  در آخر از تالیفاتی که در دست دارید و مشغولشان هستید بگویید. کتاب بعدی‌تان رمان است یا داستان‌کوتاه؟
خوشبختانه رمان «آنها که ما نیستیم» مجوز نشر گرفته است. این آخرین کتابم است و زمستان امسال منتشر مى‏شود. یکى، دو کار دیگر هم در دست دارم و البته عجله‏اى ندارم. آرام‌آرام انجام‌شان مى‏دهم.

نقل از شهروند