این مقاله را به اشتراک بگذارید
راهنمای کتاب/ «نظریه حکومت قانون در ایران»؛ سید جواد طباطبایی؛ مینوی خرد
هراس از آگاهی در حکومت های خودکامه
حمید رضا امیدی سرور
روزی اعتماد السلطنه به مناسبتی برای ناصرالدین شاه قاجار تعریف می کند که در عهد فتحعلی شاه، ناپلئون نامه هایی برای دربار ایران فرستاد، اما در کل تهران یک فرانسه دان پیدا نکردند که نامه ها را بخواند، به همین خاطر پاکت ها را سربسته پس فرستادند. سپس با افتخار اضافه می کند اما حالا (در عهد ناصری) چهار تا پنج هزار نفر در پایتخت زبان فرانسه می دانند. اما ناصر الدین شاه بی آنکه از این پیشرفت ابراز خرسندی کند، می گوید: آن زمان بهتر از حالا بود؛ چرا که مردم هنوز اینگونه چشم و گوششان باز نشده بود!
این ماجرا که در خاطرات اعتماد السلطنه آمده، حکایت از یک واقعیت انکارناشدنی در جوامع خودکامه دارد، اینکه همواره آگاهی توده مردم در تقابل با جریان خودکامه سیاسی قرار دارد. جالب اینکه ناصرالدین شاه که در جوانی به تأسیس دارالفنون و آموزش علوم جدید علاقه‌مند بود، در سالهای آخر سلطنت خود، تمایلی به این قبیل آموزش ها و آگاهی ها نداشت. چرا که آگاهی مردم را در تقابل با حکومتی توام با آسودگی خیال و مطابق میل خود می دید.
با وجود این روند کسب آگاهی‌های نوین از طرق مختلف: انتشار روزنامه و ترجمه کتابهای خارجی، تالیف کتابهایی که متاثر از آشنایی با پیشرفت های سیاسی دنیا بود و… در ایران آغاز شده بود. ماجرای پدیدار شدن این مفاهیم نوآیین و بحران خودکامگی در آن روزگار یکی از اصلی‌ترین مباحثی ست که در کتاب نظریه حکومت قانون در ایران مطرح شده است.
این کتاب بخش دوم از جلد دوم پژوهشی ست با عنوان تاملی درباره ایران، که بخش نخست آن با عنوان مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی منتشر شده است. سید جواد طباطبایی در این پژوهش به سراغ دوره ای مهم از تاریخ ایران رفته است که نظامهای خودکامه با چالشی روبه روشده‌اند. آشنایی با اندیشه های تازه و هم چنین نظامهای سیاسی و شیوه های حکومتداری در کشورهای اروپایی رفته رفته سنگ بنای اندیشه های نو و مطالباتی مردمی تازه‌ای شد که تا پیش از آن سابقه نداشت. این دگرگونی ها در سالهای بعد زمینه ساز حرکتی مردمی شد که با عنوان انقلاب مشروطه در تاریخ می شناسیم.
اما پیش از آنچه در حرکتی عملگرایانه به مشروطه انجامید با حرکتی نظری روبه رو هشتیم که حکایت از آشنایی مردم این دیار با مفاهیمی تازه دارد که تا پیش از آن در ادبیات سیاسی این دیار سابقه نداشته است؛ مفاهیمی همچون قانون، ملت و…
نقطه آغاز این تغییر و تحولات از دارالسلطنه تبریز بود که عباس میرزا نایب السلطنه بر آن حکومت می کرد. جوانی برومند که در جنگ های ایران روس دلیرانه جنگید و هرچند که حاصل آن جنگ ها بد فرجام بود، اما تلنگری شد برای درک این حقیقت که با رکود و رخوتی که این دیار به آن گفتار است امیدی به فردای آن نخواهد بود و با آنچه از علوم قدیمه در حوزه‌ها و مکتب‌خانه‌ها به جوانان آموزش می دهند در جهان جدید حرفی برای گفتن نمی توان داشت. این بود که نخستین حرکت ها برای جبران این عقب ماندگی توسط این شاهزاده با کفایت برداشته شد، از فرستادن نخستین دانشجویان ایرانی به فرنگ برای یادگیری علوم جدید تا فرمان ترجمه کتب سودمند، استخدام مشاوران فرنگی، اصلاحات در قشون و غیره.
حرکت‌های اصلاحی عباس میرزا با مخالفت رقبای او روبه‌رو شد که با دست گذاشتن روی تعصبات دینی متحجران و خشک مغزان را به پیش انداختند، با این حال عباس میرزا از پای ننشست و راه آغاز کرده را ادامه داد، اما صد افسوس که عمر او برای پادشاهی براین دیار به دنیا نماند و لایق ترین شاهزاده چند سده اخیر ایران پیش از رسیدن به سلطنت درگذشت.
صرف نظر از مشروطه و تاریخ آن، تجددخواهی و جریان تاریخی آن از اهمیت ویژه‌ای در تاریخ معاصر ایران برخوردار بوده چرا که درک دلایل عقب ماندگی‌ما در گروی درک جدال میان جدید و قدیم بوده است. آگاهی از این مهم باعث شده است که کتابهای گوناگونی در این‌باره منتشر شوند که البته از کیفیت‌های متفاوتی برخوردارند. اما چنانچه سید جواد طباطبایی نیز بدان اشاره کرده از معدود پژوهش های قابل اعتنا و علمی در این باب، مجموعه کتابهایی است که فریدون آدمیت درباره این دوره نوشته است.
اما آنچه پژوهش سید جواد طباطبایی را با دیگر آثار متفاوت و در خور توجه ساخته است، رویکرد و راه متمایزی است که در این زمینه در پیش گرفته است. سید جواد طباطبایی نه تاریخ سیاسی که تاریخ اندیشه سیاسی این دوران را روایت کرده است. از همین سبب به جای تمرکز صرف روی رخدادهای سیاسی، به سراغ متون اندیشه سیاسی در آن روزگار رفته و از دریچه این متون به روایت تغییر و تحولات فکری آن روزگار و طرح دیدگاه های تازه پرداخته است.
طباطبایی در مکتب تبریز و مبانی تجدد خواهی، به تبیین بساط کهنه و سنت قدمایی و طرح نو در اندیشه سیاسی ایران که پیامد حرکت های برخاسته از دارالسلطنه تبریز بود، پرداخته و مفاهیم نوآیین را در آثار و به ویژه سفرنامه های آن روزگار پی گرفته است. در بخش دوم اما (کتاب حاضر) چنانکه از عنوان کتاب نیز بر می آید تاکید نویسنده روی نظریه حکومت قانون در اندیشه سیاسی آن روزگار و به خصوص طرح این نظریه های در رسائل و مقالات و … بوده است. کتبی که نویسندگان و صاحب نظران آن دوره مشخصا درباره شیوه حکومت و همچنین ایده‌های تازه بکارگرفته شده در غرب سخن گفته اند، هرچند که به ملاحظه زمانه کوشیده اند آن را در نسبتی مستقیم با مذهب و سنت قدمایی مطرح سازند.
کندوکاو در متونی که توسط نواندیشان سیاسی آن روزگار نوشته شده است باعث شده است طباطبایی روایت گر فصولی مغفول مانده از تاریخ اندیشه سیاسی آن روزگار باشد. برای نمونه در کتاب حاضر که نویسنده نظریه حکومت قانون در ایران را مورد بررسی قرار داده است، برخلاف بسیاری از محققان که براهمیت نقش میرزا ملکم خان و مقالات و نوشته های او در روزنامه قانون که در انگلستان منتشر می ساخت و هم چنین نقش و تاثیری که او در مراودادت با دربار و سیات مردان ایرانی داشت؛ سید جواد طباطبایی بر اهمیت مستشارالدوله و رساله او با عنوان یک کلمه تاکید می کند که کمتر مورد توجه بوده است.
تاکید طباطبایی بر اهمیت مستشارالدوله و یک کلمه از این روست که او بیشتر و پیشتر از دیگر اندیشمندان آن روزگار دریافته بود که در حقوق شرع در کانون نظام سنت قدمایی ایران قرار داشته و به همین دلیل هر حرکت تجددخواهانه می‌باید خود را در نسبتی جدید با آن کانون نظام سنت قدمایی قرار می داد و این نسبت جدید هم به تعادلی جدید میان این دو بینجامد. جواد طباطبایی در این پژوهش به درستی میان مطالبات مردم ایران در دوران مشروطه با پاره‌ای از انقلاب‌های اروپایی که برای حکومت قانون برخاسته بودند تمایز قائل است چنانکه در دوران مشروطه خواست مردم نه تسلط قانون که تشکیل عدالت خانه بوده است.
کتاب حاضر در نه فصل نوشته شده است که عناوین آنها به قرار زیرند: بحران خودکامگی و بسط آگاهی نوآیین، بحران آگاهی و پدیدار شدن مفاهیم نوآیین، نظریه اصلاح دینی، نخستین رساله در اصلاح نظام حقوقی، دیدگاه های نو در اندیشه سیاسی، دیدگاه های نو در اندیشه اقتصادی، نظریه مشروعه خواهی اهل دیانت، نظریه مشروطه خواهی اهل دیانت، میرزای نائینی و نظریه مشروطیت ایران؛ در خاتمه نیز نویسنده بحث خود را با تجدید مطلعی در مفهوم سنت به پایان رسانده است.
«نظریه حکومت قانون در ایران»
(تاملی درباره ایران جلد ۲ بخش ۲)
نوشته: سید جواد طباطبایی
ناشر: مینوی خرد، چاپ اول ۱۳۹۲
۷۲۸ صفحه، ۳۸۰۰۰ تومان
نقل از الف کتاب