این مقاله را به اشتراک بگذارید
‘
نگاهی به کتاب گفتگو با سایه (یا بوف کور چگونه ساخته و پرداخته شد) / اثر حبیب احمد زاده
حمید رضا امیدی سرور
بی گمان در تاریخ ادبیات معاصر ایران نمی توان کسی را یافت که به اندازه صادق هدایت دستمایه پژوهش های کوچک و بزرگ قرار گرفته باشد و در عین حال کسی نبوده که به اندازه او با قضاوت های متفاوت و حتی متناقض روبه رو شده باشد. گروهی او را تا سرحد ستایش بزرگ کرده و گروهی او را نه تنها تکفیر کرده که بی هنری که بی دلیل مورد تحسین قرار گرفته خوانده اند. با این حال چه میانه ای او با او و آثارش داشته باشیم و یا نه، نمی‌توان منکر اهمیت و نقش تاثیر گذار او بر فرهنگ و ادبیات معاصر شد. جالب اینکه برخی مخالفان او چندین جلد کتاب و انبوهی مقاله نوشته اند که اهمیت او را نفی کنند، در حالی به این نکته ساده توجه نکرده اند که همین وقت و انرژی که بابت نوشتن این کتابها و مقالات شده خود بدیهی ترین دلایل برای اهمیت این نویسنده محسوب می شود. البته هدایت نیز همانند هر نویسنده آثاری خلق کرده که نقاط قوت و ضعف خاص خود را داشته اند، چنانکه همانند هر انسان نیز معایب و محاسنی داشته است. با این حال باید به این قول معتبر اعتماد کرد که زمان نه فقط منصف ترین که بی رحم ترین قاضی‌ست و هیچ بی هنری نمی تواند این قاضی با درایت را بفریبد حتی اگر دست هایی پنهان در کار باشد!
کنجکاوی و علاقمندی نسبت به آثار این نویسنده آن چنان بوده که هنوز، باوجود گذشت شصت و پنج سال از مرگ او سالی نیست که کتابهایی تازه درباره‌اش منتشر نشوند. کثرت این آثار از یک سو و علاقمندی یا دشمنی با این نویسنده و آثارش از دیگر سو، باعث شده که حجم قابل توجهی از این آثار به نوشته هایی بدل شوند که به تکرار حرفهایی از پیش گفته شده می پردازند و به ندرت در این میان اثری یافت می شود که حرفی تازه را که پیش از این گفته نشده باشد مطرح کنند و یا از کاری سودمند که از ماهیتی پژوهشی و علمی برخوردارند حکایت داشته باشند.
کتاب «گفتگو با سایه یا بوف کور چگونه ساخته و پرداخته شد» که به تازگی توسط نشر سوره مهر و فرهنگستان هنر به بازار آمده است، یکی از آن معدود آثار ارزشمندی‌ست که در طول سال (یا چند سال) درباره صادق هدایت نوشته و منتشر می‌شوند. این کتاب در واقع پایان نامه کارشناسی ارشد و همچنین دکترای حبیب احمد زاده است، نویسنده ای که آثار شناخته شده و در خور تحسین (همچون شطرنج با ماشین قیامت) را در حوزه ادبیات دفاع مقدس ارائه کرده است.
این پایان نامه مبنای ساخت فیلمی مستند با عنوان گفتگو با سایه (ساخته خسرو سینایی) نیز قرار گرفته که زندگی و آثار صادق هدایت می پردازد، فیلمی که بیش از هر چیز به اشاره و تاکیدش به تاثیر پذیری هدایت از سینما مورد توجه قرارگرفت. این فیلم مستند / سینمایی در زمان نمایش خود با نظرات اغلب مثبتی روبه رو شد که عمدتا بر تازگی محتوای آن تاکید داشتند. محتوایی که عمدتا مدیون پژوهش حبیب احمد زاده بود که متن این پژوهش امروز در قالب یک کتاب در اختیار ماست. ناشر کتاب برای اینکه مجموعه کاملی در اختیار مخاطب قرار دهد، لوح تصویری فیلم های واقعیت افزوده و گفتگو با سایه را نیز به کتاب پیوست کرده است.
در نگاه نخست آنچه این کتاب را جالب توجه ساخته، نگاه یکی از نویسندگان مطرح جریان داستان نویسی انقلاب است که به سراغ نویسنده ای رفته که پدر داستان نویسی جریان روشنفکری محسوب می شود. نویسنده ای که با توجه به حرف و حدیث های فراوان درباره او ، اغلب با واکنشهای منفی از سوی این طیف از نویسندگان روبه رو شده است. اما آنچه احمد زاده و کتابش را از این واکنشهای اغلب احساسی جدا می کند، کنار گذاشتن هرگونه پیش داروی درباره صادق هدایت و نگاهی بدور از بغض و برخوردار از رویکردی بیطرفانه به این نویسنده، زندگی و مهمترین اثرش بوده است. چنین رویکری در واقع مهمترین ضامن برای خلق اثری در خور اعتنا بوده است. احمد زاده صادقانه اعتراف می کند، تا دوهه پیش از این، در حالی در کسوت استادی کلاس داستان به شاگردانش تدریس می کرده، بوف کور نخوانده بوده است. اما آنقدر صداقت داشته که وقتی بحث پیرامون این نویسنده و بوف کور در کلاسش در می گیرد، نزد شاگردان متعجب خود اعتراف کند مهمترین رمان فارسی را نخوانده است.
احمد زاده بحث درباره بوف کور را به هفته بعد وا می گذارد و به سراغ این کتاب می رود، دوست نزدیکی به او نصیحت می کند وارد این میدان نشود اماخواندن بوف کور و تلاش برای درک آن آغاز راهی می شود که به نوشتن این کتاب می انجامد: «خودجوش بر طبق سند و مدرک به دنبال کلیدی رهگشا بر قفل بدعنق شناخت بوف کور بگردم. بعدترها بود که براساس همین تحقیق و به کارگردانیِ دوست بزرگوار و انسانم، استاد خسرو سینایی، فیلم گفت‌وگو با سایه ساخته شد و برای اولین‌بار موضوع هدایت پس از انقلاب بر پرده جشنواره فیلم فجر به قاب چشم بینندگان گذاشته شد. و متأسفانه اگر در گذشته هدایت نتوانست نانی از بوف کور به دندان بگیرد، با کمال شرمندگی امروز بنده پایان‌نامه کارشناسی ارشد و دکتری‌ام را بر این مبنا قرار دادم.
در انتها، باز تأکید می‌کنم که این تحقیق هفت‌ساله و راه بیست‌ساله تا چاپ، فقط برای این شکل گرفت که تنها خود بدانم که از درختی به نام هدایت چگونه میوه‌ای به نام بوف کور برآمده و هدف هدایت از این نوشته چه بوده؟ همین و بس. شما نیز اگر بر این مرامید می‌توانید با من همراه شوید.»
به گمان من فارغ از بحث کیفی این اثر مهمترین نکته کتاب آن است که نویسنده اش نه مرعوب هدایت است که بی دلیل به ستایش از آن بپردازد و نه اینکه بی منطق زبان به انتقاد از آن و تسویه حسابی بی دلیل و نامشخص از این نویسنده می پردازد.
حبیب احمد زاده چنان که خود نیز در مقدمه اشاره کرده و در عنوان فرعی کتاب نیز بدان اشاره شده، در تلاش است که از چگونگی ساخته و پرداخته شدن بوف کور رازگشایی کند. بوف کور اثری ست پیچیده و خود نیز از جمله نویسندگانی که فراز و فرود زندگی انعکاسی آشکار و نهان در آثارش داشته است. بنابراین احمد زاده مبنای پژوهش خود را بر نقد تکوینی این اثر گذاشته که نیازمند در نظر گرفتن جنبه های مهم زندگی او نیز بوده است. پس در کتاب از زندگی هدایت نیز سخن گفته است. البته سبک احمد زاده، کیفیتی بسیار موجز دارد. به نظر می رسد او برای برجسته ساختن جنبه هایی که به گمانش کلید درک بوف کور بوده اند، نخواسته در وادی درازگویی وارد شود تنها بر وجوه مهم و کارمد در این پژوهش متمرکز شده است.
کتاب از فصول مختلفی برخوردار است که عناوین کلی آن بدین قرارند: روزشمار زندگی صادق هدایت، پاریس و حلقه گمشده؟، روابط بینامتنی و عناصر میان‌فرهنگی در هنر، کشف روابط بینامتنی در دراکولا و بوف کور، عروسک پشت پرده و فیلم عروسک، تأثیر فرهنگ هند در داستان‌های هدایت، شهرری، هدایت و بوف کور، ریشه‌های ایرانی شخصیت‌های خونخوار و آثار هدایت، تأثیر عشق در زندگی هدایت و آثارش، یک کولاژ فکری درباره داستان‌های طلب آمرزش و مسخ، و پیام هدایت.
کتاب حاضر در واقع در جستجوی آن است که نشان دهد تاثیر گذار ترین اثر ادبیات داستانی معاصر، خود از چه آثاری تاثیر پذیرفته است و کیفیت این تاثیر پذیری چگونه بوده است. این بحث پیش از این نیز مطرح شده است، فی المثل درباره جملاتی از ریلکه شاعر و نویسنده آلمانی که با کیفیتی نزدیک به متن بوف کور راه یافته اند. این بحث‌ها نزد پاره ای از مخالفان هدایت دلیلی برای به چالش کشیدن اصالت این اثر بوده است.
از این منظر شاید مهمترین بخش کتاب حاضر که به تاثیر پذیری صادق هدایت و آثارش (به ویژه بوف کور) از سینمای اکسپرسیونیستی آلمان بوده است. البته این نکته چیزی نیست که توسط احمد زاده برای نخستین بار مطرح شده باشد. پیشتر از این مصطفی فرزانه که در جوانی، امکان ملاقات های زیادی با صادق هدایت که در سالهای آخر عمر قرار داشت، در کتاب مهم خود با عنوان آشنایی با صادق هدایت، از زبان خود هدایت نیز براین مسئله تاکید می کند. در اوایل دهه هفتاد غلام حیدری (عباس بهارلو) در مجموعه مقالات تاریخی / سینمایی خود با عنوان «برداشت ناتمام» در مقاله ای به رابطه هدایت با سینما و تاثیر پذیری اش از آن پرداخته است.
البته این بدان معنا نسیت که احد زاده در کتاب حاضر به پخته‌خواری پرداخته و حرف تازه ای برای گفتن نداشته است. البنه باید اعتراف کرد که محتوای کتاب حاضر لااقل برای آنها که به طور پیگیر آثار هدایت را مورد توجه قرار داده اند، نکات تازه و تکان دهنده ای عنوان نمی کند، البته قرار هم نبوده چنین کند. احمد زاده طی مطالعات خود به اشاراتی گذرا درباره منابع تاثیر پذیری صادق هدایت هنگام نوشتن این اثر برخورده است و با رویکردی پژوهشی به سراغ این ایده ها رفته است و به بررسی کم و کیف آنها پرداخته و آن را موضوع پایان نامه خود نیز قرار داده است.
به این ترتیب اگر صحبت از تاثیر پذیری بوف کور از اکسپرسیونیسم آلمان می شود، احمد زاده به با رویکردی پژوهشی به سراغ این منابع الهام در هدایت رفته و کوشیده رد آن را در آثار او گرفته و مشخص سازد که این تاثیر پذیری در چه بخشی از رمان و با چه کیفیتی صورت گرفته است.
آنگونه که از متن این کتاب پیداست، احمد زاده نه تنها بوف کور را با دقت زیر ذره بین قرار داده، بلکه مهمترین آثاری را که درباره صادق هدیت نوشته شده نیز توسط او مورد بررسی قرار گرفته اند، مورد تجزیه و تحلیل قرار داده بنابراین فضایی را ترسیم کرده که نویسنده ای همچون هدایت در آن بالیده و متاثر از دریافت هایش از فرهنگ غرب و میراث شرق اثری به عنوان بوف کور را خلق کرده که شاید جهانبینی نویسنده و محتوای آن مورد پسند همه نباشد اما اصالت هنری آن در خور تردید نیست؛ شاید هدایت برای نوشتن این اثر از منابع مختلفی تاثیر پذیرفته باشد، اما مهم این است که آنها را از فیلتر ذهن خود گذرانده و در راستای جهانبینی خود در اثرش منعکس کرده و مبنای نوشتن اثری منحصر به فرد ساخته است؛ اثری که در عین ایرانی بودن جهانی ترین اثر ادبیات داستانی ما نیز بوده است.
****
«گفتگو با سایه»
(یا بوف کور چگونه ساخته و پرداخته شد)
نوشته: حبیب احمد زاده
ناشر: سوره مهر، چاپ اول ۱۳۹۵
۱۵۰ صفحه، 23000تومان
نقل از الف کتاب
‘