این مقاله را به اشتراک بگذارید
‘
نگاهی به «عشقی؛ سیمای نجیب یک آنارشیست» اثر محمد قائد
رسم عاشق کشی
حمیدرضا امیدی سرور
آورده اند که قریب به سی هزار تن پیکر او را مشایعت کردند تا در ابن بابویه به خاک سپرده شد؛ گرد آمدن چنین جمعیتی، در تهران کوچک آن ایام که تازه قدم به سده چهاردم شمسی گذارده بود، نشان از این حقیقت دارد که ایرانیان تا چه اندازه تابع احساسند و قهرمانان به خاک افتاده خود را دوست می دارند، خاصه اگر ناجوانمردانه از پای در آمده باشند.
میرزاده عشقی نماد بارز چنین قهرمانانی بود که پهلو به شهدای راه آزادی می‌زد؛ اینکه نسبش به بزرگان دین می رسید، در شدت این داغ نزد توده مردم تاثیری ویژه داشت. چنین مشایعت بی سابقه ای بدان معنا نبود که میرزاده عشقی چهره ای نام دار در میان مردم بود، با قدرت و نفوذ کلامی وسیع که برعکس، جز معدودی او و روزنامه اش را که به شکلی نامرتب و غیرحرفه ای در تیراژی اندک منتشر می شد،می شناختند. شاید اگر در زمان حیات چنین طرفداران پرشوری داشت (کسانی که به خاک سپاری او رضا نمی دادند مگر قاتلش را به سزا برسانند؛ قاتلانش چنین بی پروا و آسوده خاطر او را از پای در نمی آوردند.
میرزاده عشقی جوانی متجدد بود، با ظاهری آراسته‌تر از وسع مالی‌اش در جامعه ظاهر می شد؛ به خصوص در سالهای آخر عمر که انتشار روزنامه قرن بیستم و روی صحنه بردن نمایشی ملی میهنی «رستاخیز شهریاران» او را به تنگدستی نیز گرفتار کرده بود. روحیه حساس و هنرمندانه و طبع پرشور او که هنوز به پختگی میان سالی نرسیده بود، از او سیمای وطن‌پرستی تک رو با تمایلات آنارشیستی جلوه می داد که از بیان عقاید خود هر چقدر هم که تند و تیز باشد، واهمه و هراسی ندارد. برای این منظور ابزارش زبان شعر بود که سلاح موثری در میان ایرانیان محسوب می شد. چراکه نه تنها از دیرباز در میان ایرانیان خواهان داشت؛ پس از انقلاب مشروطه همراه با تغییر و تحولات ادبی، نوع انتقادی آن در ادبیات ژورنالیستی جاافتاده و به زبان توده مردم نزدیک شده بود و از این سبب شعر انتقادی به طنز و هجو لبه‌ی تیزی داشت داشت که بر طرف مقابل بسیار کارگر می افتاد.
عشقی از این سلاح در موقعیت های مختلف، فرائان بهره برد و طبع پرشور او و زبان تندش باعث شد حد و مرزهای متعارف را به کرات وانهاده و حتی خصوصی ترین وجوه زندگی اشخاص را نیز نشانه بگیرد. به هروی آنچه مشخص است انتشار روزنامه قرن بیستم، بیش از هر چیز برای او وسیله ای بود برای انتشار و ارائه آثار خود.
ر ایام پرهیاهوی جمهوری خواهی رضاخانی، جوانی مترقی و آزادی خواه چون عشقی که به ظاهر باید میانه خوشی با تغییر پیش رو و شعار جمهوری‌خواهی داشته باشد. اما برعکس میرزاده با اعلام وفاداری به ولیعهدِ احمد شاه، از در مخاصمت با جمهوری رضاخانی وارد شد، او که همچمون بسیاری از اهل قلم در آن روزگار،خصوصیات این قزاق بی سوادِ خشن و بد دهن را می شناخت، همصدا با مرحوم مدرس، جمهوری او را قلابی می خواند. علیه این جمهوری که آن را صرفا بهانه ای برای مصادره قدرت توسط رضا خان میرپنج می دید، بسیار کوشید اما شگفت این که کشیدن کاریکاتوری در روزنامه قرن بیستم و انتشار مطالبی بهانه قتل او شد که ظاهر میرزاده عشقی در این نوبت نقش چندانی نداشت.
عشقی روزنامه اش را واگذار کرده بود که کاریکاتوری منتشر شد، یک نظامی انگلیسی سوار بر خری شده بود که به جمهوری نسبت داده شده بود. به نظر همذات پنداری با چهارپایی که عامل این جمهوری بود، به مذاق رضاخان خوش نیامد و اندک زمانی بعد از انتشار این روزنامه، جمهوری رضاخانی نخستین قربانی دست به قلم خود را گرفت و بی گمان همه آنها که برای مشایعت این جوان وطن پرست که تازه سی سالگی اش را تمام کرده بود آمده بودند میدانستند دست چه کسانی به خون شهید راه آزادی رنگین است.
کتاب سیمای نجیب یک آنارشیست که به تازگی بعد از سالها نایاب بودن، به همت نشر ماهی دوباره به بازار آمده (این کتاب نخستین بار در سال ۱۳۷۴ توسط نشر طرح نو منتشر شد)، حکایت زندگی و مرگ چنین شخصیتی است. مردی که فارغ از همه ضعف و قوت هایش چهره ای محبوب در تاریخ معاصر محسوب می شود.
سیمای نجیب یک آنارشیست در شش فصل، یک پیشگفتار و دو ضمیمه منتشر شده است. عناوین فصول کتاب بدین قرارند: پیشگفتار: نقد سیر اندیشه به عنوان ماجرای زندگی؛ فصل اول: در صحنۀ پیکار اجتماعی؛ فصل دوم: جهان‌بینی و اندیشۀ سیاسی؛ فصل سوم: پاره‌ای عقاید و احساس‌ها؛ فصل چهارم: ارزش ادبی؛ فصل پنجم: مانیفست و بیانیه در قالب داستان منظوم؛ فصل ششم: تجربۀ روزنامه‌نگاری.
محمد قائد در انتهای کتاب، بعد از جمع بندی سخن خود، طی ضمائمی نامه هایی از میرزاده عشقی و چند مطلب درباره زندگی و مرگ او منتشر کرده است که اولی از حال و هوای شخصی عشقی و دیگر و انعکاس مرگ او و چند و چون شهرت و اقبال او نوشته است.
کتاب سیمای نجیب یک آنارشیست از دو جنبه اثری است مهم و خواندنی، نخست اینکه کتابی است درباره چهره ای محبوب، و مظلوم که به واسطه مناقشات سیاسی روزگار خود نا جوانمردانه قربانی شد چندین خصوصیت شخصی و تاریخی سیمای میرزاده عشقی را از دیگر کسانی که در رده او بودند و به سرنوشتی کم و بیش شبیه او گرفتار آمدند متمایز می کند.نخست اینکه عشقی جوان مرد.این از سویی،جنبه جوانمرگی و شهادت را در تصویر او پررنگ تر می کند. و از سویی خلوص جوانانه افکار و آثارش را در تضادی شدید با روحیاتی می نهد که از آنها به عنوان مصلحت اندیشی،عقل معاش،ضرورت های شغلی،دست کشیدن از مقاومت در نتیجه خستگی یا دلزدگی و البته،مرحله تجربه اندوزی یاد می شود.عشقی ستیزه گر زیست،بی انعطاف ماند و آشتی ناپذیر مرد،حالتی که حفظ کردن آن طی سالیان دراز برای همه کس آسان نیست.» از دیگر سو اما نویسنده در فرصت پرداختن به زندگی عشقی یکی از فصول مهم تاریخ معاصر روایت کرده است.«برای روشن کردن سیمای عشقی باید تصویری از صحنه ی سیاسی جامعه ی ایران در دو دهه ی اول قرن بیستم به دست داد.» اما جدا از این مهم آنچه کتاب را به اثری مهم و ویژه بدل کرده است کیفیت خود آن و برخورداری از نویسنده ای ست با نام محمد قائد که قلمی قدرتمند و نثری غنی دارد و در هیأت یک پژوهشگر، چهره ای مطلع و مهمتر از آن منصف است که حقیقت را به مصلحت، وا نگذاشته و به سایه نمی برد. حتی اگر چهره ای محبوب و مظلوم چون میرزاده عشقی باشد که به ناحق و ناجوانمردی خونش این خاک را رنگین کرده است. از این منظر قائد به ضعف ها و قوت های عشقی همسان پرداخته و از او سیمایی نسانی خلق می کند، شاعری آزادی خواه که هنوز در سیاست ورزی که هنوز اندیشه ای قوام یافته نداشت و از این منظر متناقض نماست و به آنارشیسم پهلو می زند. با این همه اما انسانی ست صادق که اندیشه و عملش یکی ست؛ هموطنانش را دوست دارد، اگرچه گاه از خلقیاتشان بیزاری می جوید. عشقی از منظر قائد قهرمانی نیست که دامنش از هر خطایی بری باشد، بلکه او شاعری ست پر احساس که وطن پرستی را به مرز رمانتیسم می رساند و به شکلی تراژیک جان خود را در راه وطن فدا می کند.
نقل از الف کتاب
«سیمای نجیب یک آنارشیست»
نوشته: محمد قائد
ناشر: ماهی، چاپ اول ۱۳۹۴
۲۸۴ صفحه ، ۲۲۰۰۰ تومان
‘