عشق حمید هامون به مهشید به روایت کارل گوستاو یونگ! / نیره رحمانی

پیشنهاد کتاب: «سینمای مهرجویی و یونگ» اثر حمید باقری

نگاهی متفاوت به چهار فیلم هم کارنامه داریوش مهرجویی
نیره رحمانی

اگرچه در چند سال اخیر ساخته های داریوش مهرجویی نتوانسته طرفداران او را همچون گذشته راضی نگهدارد، اما کارنامه او آنقدر پرو پیمان هست که خدشه‌ای جدی به اعتبار او به عنوان یکی از مهمترین فیلمسازان تاریخ سینمای ایران وارد نشود. کسی که سهمی قابل اعتنا در شکل گیری موج نو سینمای ایران در اواخر دهه چهل داشت و قریب به چهار دهه در صف نخست فیلمسازان جدی این دیار ایستاده و در حالی برخی از همنسلان نامدار او نتوانسته اند پابه پای زمانه پیش بیایند، اما او لااقل تا اواخر دهه هشتاد توانسته بود با وجود گذر زمان حرفهایش را به گونه ای به زبان تصویر دربیاورد که برای نسل امروز هم قابل درک و پذیرفتنی باشد.

زندگی و فیلمهای مهرجویی به اشکال مختلف مورد نقد بررسی قرار گرفته، از نوشتن مقالات در نشریات گوناگون بگیر تا ساخت فیلم مستند و البته انتشار کتاب؛ کتابهای گوناگونی که از شناختنامه ها و نقد و بررسی فیلمهایش تا گفتگو ها و بررسی های موضوعی گستردگی کارنامه او و ابعاد مختلف آثارش همواره بستر مساعدی را برای بررسی های موضوعی کارنامه او مهیا کرده است. بررسی هایی که تنها محدود به سینما نبوده و می تواند حاصل هم آوازی سینما با حوزه هایی مثل ادبیات (به علت اقتباس های ادبی زیادی که مهرجویی انجام داد) و یا فلسفه (به دلیل نگاه فلسفی او به سوژه پاره ای آثارش) و… باشد.

مهرجویی تحصیل کرده سینما و فلسفه است، از این سبب دور از ذهن نیست اگر چنین رویکردی در آثار او پر رنگ بوده است. این مسئله در محتوای آثارش هم نمود ذهنی دارد و هم نمود عینی چنان که گاه این علاقمندی به فلسفه در قالب گرفتن ایده از زندگی فلاسفه نیز بوده است، چنان که در هامون حکایت عشق ورزی حمید هامون به مهشید، بی شباهت به ماجراهای سورن کیرکه‌گارد (یکی از فیلسوفان مورد علاقه مهرجویی) با نامزدش نبوده است.

مهرجویی علاوه بر تالیفاتش در قالب فیلمنامه و این اواخر رمان، ترجمه هایی نیز به فارسی داشته که در این میان فلسفه ازجایگاهی ویژه برخوردار است: بعد زیبایی شناختی و زیباشناختی واقعیت (هربرت مارکوزه)، جهان هولوگرافیک اثر (مایکل تالبوت) و یونگ، خدایان و انسان مدرن (آنتونیو مورنو).
علاقه مهرجویی به یونگ نه فقط در ترجمه اثری درباره او که در پاره ای از فیلمهایش نیز قابل رویت است. شخصیت های پرورش یافته و اتمسفر غنی آثارش دستمایه خوبی برای بررسی های روانشناختی نیز هست که از قضا اینبار دستمایه نوشتن کتابی شده با عنوان «سینمای مهرجویی و یونگ»، کتابی که با رویکردی روان‌شناختی متاثر از دیدگاه های یونگ، آثار مهرجویی را مورد بررسی و تحلیل قرار داده است و به قلم حمید باقری نوشته شده است.

چنانچه از عنوان فرعی کتاب یعنی «فردیت در فیلمهای هامون، بانو، پری و درخت گلابی» پیداست، نویسنده مشخصا چهار فیلم مهم و برجسته سینمای مهرجویی که در سالهای پس از انقلاب ساخته شده اند، برگزیده است. فیلمهایی که هم به لحاظ پرداخت سینمایی جزو آثار موفق و ستایش شده مهرجویی محسوب شده و هم از بن مایه های فلسفی برخوردارند و افزون برآن هم به لحاظ بار روان شناختی از شخصیت هایی قوام یافته برخوردار هستند. در این فیلمها به استثنای هامون که شخصیت اصلی حمید هامون است و شخصیت مهشید تا اندازه ای زیر سایه او قرار می گیرد، در دیگر فیلمها این زنان هستند که به عنوان محور اصلی درام مورد توجه فیلمساز هستند.

هدف باقری در این اثر، تحلیل روان‌شناختی آثار مورد اشاره مهرجویی است، البته چنانکه او در مقدمه کتاب نیز تصریح کرده است، از میان شیوه های موجود در بررسی روان شناختی آثار ادبی و هنری، رویکری که او اتخاذ کرده براین اساس است: «نقدی که به مولف نگاه نمی کند و نگاهش به شخصیت های اثر است و به نقد ویژگی های شخصیتی و روانی قهرمانها یا ضد قهرمانها در آن می پردازد و به کمک تحلیل اثر به تحلیل شخصیت های ادبی یا سینمایی، که در متن وجود دارند می پردازد.»

بررسی روان شناختی آثار مهرجویی توسط باقری در عین حال متکی است برمفاهیمی که برآمده از روان شناسی یونگ هستند. برای مثال مفهوم فردیت که یکی از اصلی ترین ارکان تحلیل این شخصیت هاست در روان شناسی یونگ به معنای نوعی از روبه رو شدن آگاهی و ناخود آگاه است، برای رسیدن به خود آگاهی. به این ترتیب می توان گفت آن فردیتی که مد نظر یونگ است با فردیتی که در دیگر رویکردهای نظری مطرح شده، متفاوت است.

با درک چنین ضرورتی است که حمید باقری پیش از وارد شدن به بحث اصلی به شکلی گذرا و البته در چهارچوب مورد نیاز کتاب کم و بیش جامع به اندیشه های کارل گوستاو یونگ پرداخته است و مشخصا به تبیین مفهوم فردیت از نگاه او پرداخته است.

به این ترتیب «سینمای مهرجویی و یونگ» در دو بخش و پنج فصل نوشته شده است. عنوان بخش‌های کتاب به شرح زیر است: مروری بر آرای یونگ، تحلیل سینمای مهرجویی بر اساس آرای یونگ؛ که بخش اول از یک فصل و بخش دوم از چهار فصل تشکیل شده است. ، هر فصل به تحلیل یکی از فیلمهای مورد اشاره مهرجویی براساس آرای یونگ اختصاص یافته است.

به این ترتیب نویسنده برای اینکه مخاطب بتواند ارتباطی کارآمد با کتاب داشته باشد ابتدا با مروری بر آرای یونگ او را با نظرگاهی که قراراست به مدد آن سینمای مهرجویی را تحلیل کند آشنا می سازد.

یونگ و فردیت؛ یونگ و فروید؛ ضمیر ناخود آگاه جمعی؛ سرنمون و اسطوره؛ فردیت؛ خویشتن؛ سایه؛ آنیما و آنیموس؛ نقاب و پیرمرد فرزانه. عناوین مباحث مختلف فصل اول کتاب هستند که کلیدی برای ورود به دنیای یونگ محسوب می شوند. نویسنده کوشیده در استفاده از مؤلفه‌های یونگی، مفهومی را انتخاب کند که هرچند ارتباط تنگاتنگی با مؤلفه‌ها و عناصر دیگر دستگاه فکری او دارد، اما به‌طور مستقل نیز حاوی مباحث ارزشمند و بکری باشد که می‌توانند منشأ تحلیل‌های هنری تازه و متفاوتی شود.

در چهار فصلی که بخش دوم کتاب را تشکیل می دهند، سینمای مهرجویی بر اساس آرای مورد اشاره یونگ تحلیل شده است و پاره ای از عناوین مباحث مطرح شده در این فصول بدین قرار است. خلاصه‌ی فیلم‌های هامون، بانو، پری و درخت گلابی آمده و موارد زیر در کانون توجه قرار گرفته است: هامون از زبان داریوش مهرجویی، هامون و روایت، سفر ذهنی هامون از ناآگاهی به خودآگاهی، هامون و فردیت، هامون و سفر به ناخودآگاه، هامون و سایه، مهشید و روان‌نژدی، هامون و نقاب، ضمیر ناخودآگاه جمعی، علی عابدینی، خویشتن و پیر فرزانه؛ بانو و داریوش مهرجویی، بانو و خودخواهی، بانو و سایه، بانو و نقاب، بانو و خویشتن؛ پری و سلینجر، اشاره‌ای کوتاه به روایت در فیلم پری، پری و داریوش مهرجویی، پری و خودآگاهی، پری و خویشتن، اسد و پری، پری و صفا، پری و داداشی؛ درخت گلابی و گلی ترقی، اشاره‌ای کوتاه به روایت در فیلم درخت گلابی، محمود و خودآگاهی، محمود، میم و سایه، محمود و نقاب، باغ، درخت، عنکبوت و میم.

این کتاب اگر چه به دلیل ارائه دیدگاه هایی تازه در باره چهار فیلم مهم کارنامه هرجویی که با استناد به آرای یونگ بدست آمده، برای علاقمندان سینما و مهرجویی جذابیت و تازگی دارد، اما افزون برآن به دلیل آشنا ساختن مخاطب به شکلی گذرا با عصاره دیدگاه های یونگ به عنوان یکی از چهره های مهم قرن بیستم که آرای او در حوزه نقد ادبی و هنری تاثیر گذار بوده نیز دارای ارزش و اهمیت است.

نقل از الف کتاب