این مقاله را به اشتراک بگذارید
رونمایی از ٣ مستند کارگردان «ناخدا خورشید»
«تعزیه» به روایت «تقوایی»
رضا آشفته
«تعزیه واقعی را فقط در ظهر عاشورا و با حضور مردم می‌توان روی صحنه برد. کسانی که ادعا می‌کنند ما تعزیه واقعی را به تماشا نشستیم، بر چه ادعایی این حرف را می‌زنند. در مسیری می‌رفتید و از جایی رد می‌شدید، چنددقیقه ایستادید و تعزیه دیدید. تا به امروز کسی به تعزیه با عنوان یک واحد نمایشی و تئاتر نگاه نکرده است. من به تعزیه به‌عنوان یک نمایش ایرانی نگاه کردم و تصمیم گرفتم تعزیه‌ای براساس متن بسازم. اگر این تعزیه در ظهر عاشورا اجرا می‌شد، شما می‌توانستید تعزیه واقعی را ببینید». اینها را ناصر تقوایی می‌گوید؛ کارگردانی که با دو مستند درباره تعزیه و یک مستند بلند راجع به مناسک اربعین، به‌عنوان فیلم‌سازی صاحب دغدغه در زمینه مناسک و آیین‌های مذهبی ایران شناخته می‌شود. خبر امیدوارکننده آن است که سه اثر کوتاه از ساخته‌های مستند این کارگردان قرار است شنبه، هشت آبان ٩۵ در موزه سینمای ایران، واقع در باغ فردوس رونمایی شود. همچنین این سه اثر در گروه سینمایی هنر و تجربه به نمایش عمومی درخواهند آمد.
این امیدواری به‌دلیل تماشا و مرور آثار مردی است که ریشه در ایران و اقلیم جنوب دارد و گاهی نیز مباحث عمومی‌تر همانند تعزیه و دیگر آیین‌های ملی و ایرانی را در آثارش مطرح می‌کند. در این برنامه رونمایی از آثار تقوایی، سه فیلم «تمرین آخر»، «تعزیه» و «کشتی یونانی» به نمایش درمی‌آیند. ناصر تقوایی در کارنامه فیلم‌سازی خود ١٢ فیلم مستند «نانخورهای بی‌سواد»، «آرایشگاه آفتاب»، «تاکسی‌متر»، «باد جن»، «نخل»، «بازار میناب»، «موسیقی جنوب»، «اربعین»، «مشهد قالی»، «فروغ فرخزاد» و «تمرین آخر- تعزیه حر دلاور» را ساخته است. نکته جالب آن است که پس از نمایش فیلم «تمرین آخر- تعزیه حر دلاور» در سال ١٣٨٣، هنر تعزیه در سازمان میراث جهانی یونسکو ثبت جهانی شد.
در مستند «اربعین» که قبل از انقلاب ساخته شد، تصاویری ناب از یک مراسم اربعین در مسجد دهدشتی‌های بوشهر به تصویر کشیده شده است. فیلم، با تصاویری از تدارک مراسم عزاداری امام حسین(ع) آغاز می‌شود و بعد دریا و خورشید همراه با صدای سنج و دمام، گویی آغاز واقعه‌ای را خبر می‌دهند.
«اربعین»، «باد جن» و «موسیقی جنوب» سه‌گانه فیلم‌های کوتاه «ناصر تقوایی» درباره موسیقی و آیین‌های مذهبی جنوب کشور هستند که شبکه مستند بخش‌هایی از آن را روی آنتن برده است. همایون امامی، پژوهشگر سینمای مستند، درباره ابعاد شخصیتی ناصر تقوایی و در زمان اکران تمرین آخر می‌گوید: «مخاطبان تقوایی را به‌عنوان سینماگر فیلم‌های بلند می‌شناسند، اما درست زمانی که سنگ بنای سینمای مستند اجتماعی چیده می‌شد، ناصر تقوایی با فیلم‌های مستند خود از پایه‌گذاران این سینما شد و با فیلم‌های معترضانه خود و نقد اجتماعی که بر دولت آن دوران وارد کرد، صاحب‌سبک شد.
تمرین آخر و تعزیه
ناصر تقوایی مستندهای «تمرین آخر» و «تعزیه» را با موضوع «تعزیه» مقابل دوربین برد. این مستندها برای ثبت هنر تعزیه در فهرست میراث جهانی در سال ۱۳۸۳ به یونسکو ارسال شدند. «تمرین آخر؛ تعزیه حر دلاور» مستندی است از تمرین تعزیه حر دلاور که متن آن در اوایل حکومت قاجار از سوی میرعزای کاشانی نوشته شده است. تقوایی در این مستند توانسته ترکیبی از جنبه‌های مختلف تعزیه، موسیقی، آواز، روایت و بازیگری خاص تعزیه را عرضه کند.
محمدحسین ناصربخت، پژوهشگر و استاد دانشگاه، درباره متن تعزیه در فیلم مستند تمرین آخر گفته: این متن مربوط به میرعزای کاشی است که از قدیمی‌ترین نسخ موجود مربوط به قصه حر دلاور است. قصه حر به‌لحاظ بار دراماتیک دارای ویژگی‌های خاص و متفاوتی است.
اما روایت «ناصر تقوایی» درباره مراحل شکل‌گیری ساخت فیلم «مستند تمرین آخر؛ تعزیه حر دلاور» خواندنی است: «یونسکو نامه‌ای داده بود که برای ثبت جهانی تعزیه باید یک فیلم ١٠ دقیقه‌ای ساخته شود. هر دقیقه از این فیلم باید به بخش خاصی اختصاص داشته باشد. برای مثال نحوه پوشیدن لباس در تعزیه یا موسیقی تعزیه که اینها باید به‌واسطه این فیلم ١٠دقیقه‌ای معرفی می‌شد. ما زمان کمی در اختیار داشتیم و در زمان ساخت این فیلم، قسمت‌های مربوط به آن فیلم ١٠دقیقه‌ای را ضبط کردیم».
تقوایی درباره تفاوت میراث ملی ایرانیان با میراث جهانی گفته است: «پیش از انقلاب ما به‌دنبال ثبت جهانی تعزیه به‌عنوان یک میراث جهانی بودیم. میراث جهانی با میراث ملی تفاوت‌های زیادی دارد. میراث جهانی یعنی آثاری که همه دنیا موظف‌اند آنها را حفظ کنند. این اقدام باعث می‌شد یونسکو کمک‌های ویژه را برای احیای این هنر در اختیار ما بگذارد؛ کمک‌هایی که مسئولان ما سال‌هاست فراموش کرده‌اند. بازسازی تکیه‌ها باید در اولویت قرار بگیرد، تکیه‌ها مکان‌های ویژه‌ای هستند که از نظر معماری منحصربه‌فردند. تکیه، محلی است که تعزیه در آنجا روی صحنه می‌رود. همان‌طور که مسجد برای نمازخواندن است و حسینیه برای سینه‌زنی، تکیه هم برای اجرای تعزیه تعبیه شده است». او همچنین درباره انتخاب بازیگران شبیه‌خوان گفته: «بازیگرانی که در این فیلم به ایفای نقش پرداخته‌اند، از میان بهترین تعزیه‌خوانان در سراسر ایران انتخاب شده‌اند. ما فراخوانی دادیم که طبق آن به این گزینه‌ها رسیدیم. بازیگری که نقش شمر را ایفا می‌کند، یکی از بهترین بازیگرانی است که من در عمرم دیده‌ام. یکی از سخت‌ترین بخش‌های فیلم، صحنه‌ای بود که شمر باید لباس مخصوص را می‌پوشید و رجزخوانی می‌کرد. من فکر نمی‌کنم بازیگری در سینمای ایران باشد که بتواند همانند این بازیگر این صحنه را در مدت‌زمان پنج دقیقه بازی کند. خیلی دلم می‌خواست یک فیلم سینمایی بلند بسازم و نقش اولش را به او واگذار کنم».
به اعتقاد تقوایی، تعزیه نه تئاتر است، نه سینما. «تعزیه هنری جاویدان متشکل از دو بخش نمایش و موسیقی است. در تعزیه رنگ‌ها حرف اصلی را می‌زنند، رنگ سبز نشان‌دهنده خاندان آل علی و اولیا است و رنگ قرمز نشان‌دهنده خاندان اشقیاست. شمر به‌عنوان شقی‌ترین اشقیا سر تا پا قرمز است». تقوایی همیشه از پخش‌نشدن تعزیه از تلویزیون گلایه کرده و گفته: «هم‌زمان با جشنواره فیلم فجر بود که این فیلم در بخش مستند جشنواره، روی پرده رفت. سه نفر از تهیه‌کنندگان تلویزیونی به سراغ من آمدند که ما می‌خواهیم این فیلم را از شما برای پخش از تلویزیون بخریم و من هم برای بازگشت سرمایه تهیه‌کننده اعلام آمادگی کردم، بعد از چند روز از آن سه تهیه‌کننده یک نفر به سراغ من آمد و گفت پخش تعزیه با سیاست‌های مدیران تلویزیونی همخوانی ندارد. در مذهبی‌ترین دوران تاریخ این مملکت جلوی پخش تعزیه را از تلویزیون گرفتند و از آن تاریخ به بعد، تا به امروز یک تعزیه از رسانه ملی پخش نشد».
کشتی یونانی
اما «کشتی یونانی» که قرار است در کنار دو مستند تقوایی درباره تعزیه رونمایی شود اپیزود اول از فیلم قصه‌های کیش است که سال ۱۳۷۷ با هدف انجام کاری مشترک بین چند کارگردان مطرح سینمای ایران مقابل دوربین رفت. عاطفه رضوی، فریدون حفار و زنده‌یاد حسین پناهی بازیگران «کشتی یونانی» هستند. در این مستند روایت «شنبه»، صیادی را شاهدیم که به اتفاق همسرش در سواحل کیش زندگی می‌کند، همراه دوستش جمعه، کارتن‌هایی را که از یک کشتی یونانی به دریا ریخته می‌شود جمع‌آوری و آن را آویزان می‌کند تا خشک شوند… . تقوایی با فیلم «کشتی یونانی» در سال ۱۹۹۹ نامزد دریافت نخل طلایی جشنواره فیلم کن شد.