این مقاله را به اشتراک بگذارید
‘
نگاهی به کتاب «رئالیسم و ضد رئالیسم» اثر سیروس پرهام
حمید رضا امیدی سرور
روایت است اسناد و اوراق تاریخی گردآوری و ساماندهی شده توسط او، در سازمان اسناد ملی ایران در کنار هم خطی به طول یازده کیلومتر را می سازد! اسنادی ارزشمند درباره پیشینیان، زندگی آنها و آنچه برایشان گذشته، اوراقی که تاریخ و هویت مردم این دیار را می سازند و هدیه ای ست از سوی این چهره خستگی ناپذیر به نسل های آینده.
اما نام سیروس پرهام تنها به دلیل خدمات بزرگش در سازمان اسناد ملی ایران نیست که ماندگار شده است. او افزون بر این حوزه که حرفه اش شناخته می شد، دلمشغولی‌های فرهنگی و هنری دیگری هم داشت. از فعالیت در حوزه نشر گرفته تا ویراستاری، ترجمه و پژوهش در زمینه هنر و به ویژه رویکرد هنرشناسانه به فرش. اما اگر همه این حوزه ها را که یادگارهای در خور اعتنایی نیز در آنها از خود باقی گذاشته است کنار بگذاریم، دکتر سیروس پرهام به واسطه نوشتن کتاب «رئالیسم و ضد رئالیسم» نیز نامی آشنا و به ماندنی درمیان اهل ادبیات و نقد ادبی محسوب می شود. کتابی که از نویسنده خود چهره ای پیشرو در حوزه نقد ادبی به سنت غربی به نمایش می گذارد؛ شیوه ای که تا آن زمان (میانه دهه سی) نمونه مشابه خاصی نداشت و تنها رضا سید حسینی چند سال بعد با کتاب «مکاتب ادبی» گام مهم دیگری در این راستا برداشت.
«رئالیسم و ضد رئالیسم» به همراه «مکتب های ادبی» رضا سید حسینی برای چند نسل از علاقمندان ادبیات و به ویژه پژوهندگان مکاتب و سبک های ادبی تنها منابع مهم فارسی شناخته می شدند و البته باوجود انتشار آثاری تازه و گوناگون در دو دهه اخیر هنوزهم خوانندگان خود را از دست نداده و جزو منابع قابل رجوع و خواندنی این حوزه محسوب می شوند.
البته رضا سید حسینی در چند نوبت با انجام ویرایش و افزودن بخشهای تازه به این اثر پژوهشی به نیت جامعیت بخشیدن و همچنین به روز کردن ، کتاب تک جلدی خود را به صورت اثری مفصل و جامع درآورد که در دوجلد با حجمی قریب به پنج برابر کتاب اولیه شکل نهایی به خود گرفت. چه بسا اگر سید حسینی در قید حیات بود این روند را ادامه می داد. اما برعکس او سیروس پرهام ترجیح داد کتاب «رئالیسم و ضد رئالیسم» بدون تغییر جدی به همان شکل چاپ نخستین خود منتشر شود.
«رئالیسم و ضد رئالیسم» نخستین بار در سال ۱۳۳۴ توسط انتشارات نیل که یکی از ناشران موجه و معتبر آن روزگار بود به بازار عرضه شد و استقبال از آن چنان بود که در عرض دوماه همه نسخه های آن فروش رفت. نکته جالب اینکه نام نویسنده به شکلی مستعار با عنوان دکتر میترا روی جلد کتاب درج شده بود. بیست و پنج سال بعد هنگامی که نشر آگاه تصمیم گرفت چاپ ششم کتاب را مقارن با سالهای نخست بعد از پیروزی انقلاب به بازار ارائه کند، سیروس پرهام در مقدمه ای بسیار کوتاه درباره کتاب نوشت:
«این نخستین چاپ کتاب پس از انقلاب قاعدتا بایستی با چاپ های پیشین – که از مهلکه دوران اختناق سانسور و تفتیش عقاید به تمهید تقیه و استتار و استعاره و اشاره ها مبهم و عبارات دو پهلو به سلامت جسته است- تفاوت های عمده داشته باشد، اما نویسنده ترجیح داده است که در شیوه نگارش کتاب جز در مورد نامهای مستعار دست نبرد و چیزی از پرده استتار بیرون نکشد . تا این نمونه ادبیات عصر خفقان، اندیشه، اصالت و سندیت خود را از دست ندهد.»
به این ترتیب پرهام در فضای آزاد بعد از انقلاب دلیل اصلی عدم تمایل خود برای ویرایش یا تغییر کتاب حاضر بیان داشت. به خصوص که پیشتر در مقدمه چاپ پنجم کتاب (۱۳۵۳) نیز به این مهم از زاویه دیگری پرداخته بود. پرهام با اذعان براینکه در گذر زمان نظر منتقد و پژوهشگر ادبی لزوما ثابت نمی ماند، بر این مسئله اشاره دارد که اگر در کتاب نکته ای به غلط مطرح شده باشد باید اصلاح کرد، و در غیر این صورت ترجیح می دهد کتاب بدون تغییر براساس همان نگاه قبلی و موجودیتی که کسب کرده باقی بماند.
شاید اگر بخواهیم دلیل اصلی تفاوت نگاه این دو نویسنده را که باعث شده یکی در متن اعمال نظر کرده و آن را تغییر دهد و دیگری به همان متن اصلی بسنده کند، مورد توجه قراردهیم؛ باید به سراغ ذهنیتی برویم که این دو نویسنده را به نوشتن این آثار برانگیخته است. رضا سید حسینی کتابی را نوشته به نیت معرفی و توصیف سبک های مختلف ادبی که در آن روزگار خلاء چنین کتابی بسیار احساس می شده، در رهگذر سالهای بعد نیز هربار اصلاحات لازم را انجام داده و کمبودهایش را مرتفع ساخته است تا به کتابی جامع در معرفی سبک های گوناگون ادبی و ارائه نمونه آثاری از آنها رسیده است.
اما کتاب سیروس پرهام حاصل یک نگرش و دیدگاه خاص نسبت به ادبیات و سبک های آن بوده است که بر چگونگی محتوای کتاب و جهت گیری هایش نقش تاثیر گذاری داشته است. صرف نظر از پذیرش و یا عدم پذیرش این دیدگاه باید گفت سیروس پرهام به هنگام نوشتن این کتاب جوانی فاضل و اهل مطالعه بوده و به سنت زمانه از ذهنیتی چپگرایانه در تحلیل مسائل بهره می برده که منجر به نوشتن این کتاب شده است. به عبارت روشن تر کتاب او واکنشی به شرایط موجود بوده که از درستی و نادرستی رویکردهای منتقدان در نقد های ادبی سخن می گفته و به همین دلیل نیز پرهام از تیغ ممیزی در هراس بوده است. به ویژه اینکه کتاب یکی دو سال بعد از کودتای بیست هشت مرداد منتشر شد که اوج تحت فشار بودن نیروهای چپگرا نیز بود و چه بسا داشتن چنین طرز فکری نیز موجب مجرمیت فرد می شد.
چنان که در کتاب نیز منعکس است، پرهام عقیده داشته نقد و بررسی اثر بدون در نظر گرفتن زمینه و شرایط فکری، تاریخی و به خصوص اجتماعی اثر و خالق آن ناممکن و نادرست بوده است. به بیان دیگر نگاه او به ادبیات نگاهی اجتماعی گرایانه بوده، نه هنری و زیبایی شناختی. او کوشیده اثر و خالقش از منظر نگاهی علت و معلولی بررسی کند که بر آمده از محتوی و ساختار نظام اجتماعی بود که در آن زیسته اند و درواقع کاری به این نداشته که چگونه هنرمندان افکار خود را بازگو می کرده اند بلکه به این پرداخته که این هنرمندان چه می گویند و چرا می گویند.
با این حساب می بینیم که کتاب جاضر براساس یک ایده و نظر آرمانی (در آن زمان) شکل گرفته که بر کلیت اثر نیز سایه افکنده است. بنابراین اگر پرهام با گذر زمان و رسیدن به سنین میان سالی و پختگی بیشتر نظراتش درباره ایده فراگیر کتاب تغییر کرده باشد (که کرده) اساسا باید کل کتاب را از نو و با تغییرات بنیادین می نوشته که کاملا به کتابی دیگر بدل می شده است؛ بنابراین ترجیح داده کتاب را به عنوان یادگاری از آن روزگار و با توجه هویتی که کسب کرده بود به همان شکل حفظ کند که تصمیم درستی نیز به نظر می رسد. اما پژوهش سید حسینی روایتی تاریخی و توصیفی از سبک ادبی است بنابراین امکان تغییر و اصلاح مداوم و افزودن بخش ای جدید بدون اینکه شالوده کتاب به هم بریزد، وجود داشته است و براین اساس این دو کتاب پیشرو در نقد ادبی معاصر، سرنوشت هایی جداگانه یافته اند.
چاپ تازه کتاب فرصتی برای نگارنده فراهم آورد تا مروری داشته باشد براثری که سال ها پیش آن را مطالعه کرده بود. اما بی اغراق همچنان کتاب سودمند و خواندنی به نظر میرسد. جالب اینکه با گذشت این شش ده نثر کتاب نیز هنوز رنگ کهنگی به خود نگرفته است. هرچند که شاید نوع نگاه سیروس پرهام به ادبیات امروزه دیگر به عنوان یک عیار مورد قبول موضوعیت نداشته باشد، اما به لحاط تاریخی واجد اهمیت است، زیرا می تواند سندی باشد که از رویکرد مورد قبول بخش قابل توجهی از صاحب نظران و منتقدان و روشنفکران آن روزگار حکایت می کند.
کما اینکه اگر کسی پژوهشی درباره تاریخ ادبیات و نقد ادبی معاصر داشته باشد، ناگزیر از مراجعه به این کتاب خواهد بود که منبع مورد استفاده و مقبول اهالی ادبیات در دوره خود بوده است. چنانکه شمس لنگرودی در کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو، مکرر از این کتاب یاد کرده این مهم نیز ناشی از آن بود که نوع نگاه بسیاری هنرمندان و اهل ادبیات در دهه سی و چهل و حتی پنجاه بر اساس شاخص هایی شکل گرفته بود که چهارچوب تحلیلی کتاب حاضر را نیز تشکیل می دادند.
کتاب علاوه بر مقدمه و پیش گفتارهای متعدد از دو بخش تشکیل شده است.فصل اول عنوان رئالیسم را یدک می کشد و فصل دوم ضد رئالیسم. بر این اساس پرهام در یک سو کتب رئالیسم را قرار داده و در سوی دیگر سایر مکاتب ادبی یعنی رومانتیسم، سورئالیسم، سمبولیسم و اگزیستانسیالیسم را تحت عنوان کلی ضد رئالیسم نامیده است. پرهام در این کتاب معتقد است که از نقطه نظر نقد رئالیستی است که می توان به تحلیل درستی از آثار رسید چرا که شرایط اجتماعی و تاریخی خلق یک اثر و نسبت نویسنده با محیط را در نظر می گیرد. «تحلیل رئالیستی مبتنی بر اساس واقعیت است . به گفته دیگر هدف رئالیم جستجو و بیان کیفیات واقعی هر چیز و روابط درونی مابین یک پدیده با دیگر پدیده هاست…نویسنده رئالیست که از تغییر پذیری واقعیت آگاه است ، می کوشد تا زندگی طبیعی و اجتماعی را در پرتو دگرگونی های و تحولات محیطی بنماید» به این ترتیب او با تایید و تاکید بر رئالیسم و برتری آن نسبت به دیگر سبک‌های ادبی، بقیه سبک ها را با وجود تفاوت هایی که با یکدیگر دارند، در دسته ضد رئالیسم قرار می دهد.
پرهام در فصل اول کتاب بعد از مقدمه ای که به طرح این تفاوتها و ارجحیت های رئالیسم اختصاص یافته، به سراغ تعریف چیستی رئالیسم می رود. «نمایاندن زندگی آنچنان که واقعا هست» از دید او این مبتنی بودن بر واقعیت مهمترین ارزش و اعتبار برای یک اثر ادبی است.. پرهام پس از ارائه تعریف رئالیسم و پرداختن به چیستی آن که با ارجاع به آثار و آرای برخی چهره های شاخص این مکت ادبی صورت گرفته، در بخش بعد به شخصیت پردازی رئالیستی پرداخته و بابرشمردن ویژگی های آن و نسبتی که با حقیقت دارد بر تایید نتایج قبلی ادامه کی دهد. پایان بخش اول نگاهی است به زندگی و آثار دوتن از نوابغ ادبیات رئالیستی. دو چهره مطرح از ادبیات رئالیستی که دو شاخه از این جریان ادبی را نمایندگی می کنند، یکی بالزاک از ادبیات فرانسه، چالز دیکنز از نویسندگان رئالیست انگلیسی زبان و دیگری تولستوی ار نویسندگان رئالیست ادبیات کلاسیک روسیه.
بخش دوم کتاب با توجه به تعدد مکتب های ضد رئالیستی از منظر پرهام، در شش فصل و مفصل تر از بخش نخست کتاب نوشته شده است:افسن رمانتیسم، آهنگ سمبولیسم، رویای سورئالیسم، دلهره اگزیستانسیالیسم، داستا یوسکی و جیمز جویس عناوین شش فصل بخش دوم کتاب را تشکیل می دهند.
اساس یخش دوم نیز تقریبا همانند بخش اول است، او در هر فصل یکی از مکتب های ضدرئالیستی را تعریف کرده و در نهایت به تشریح چیستی و شاخصه های آنها پرداخته است و در انتها نیز به سراغ دوتن از نوابغ مهم این مکاتب رفته و به صورت مجزا به زندگی و آثارشان پرداخته است. اما دلیل انتخاب این دو نویسنده از میان خیل نویسندگانی که می توانستند در هر یک از این مکتب جای گرفته و مورد توجه بگیرند از آن روست که پرهام معتقد است برخی از نویسندگان بزرگ ضد رئالیست را نمی توان در چهارچوب یکی از این مکاتب قرار داد. از همین رو اگر چه در دل هر فضل هنگامی که به مکاتب مختلف ضد رئالیستی می پردازد اشاراتی گذرا نیز به نویسندگان شاخص این جریانها دارد اما در نهایت با برگزیدن این دو نویسنده می کوشد با بررسی زندگی و آثارشان به یک جمع بندی کلی درباره مجموعه مکتب های ضد رئالیستی که در آثار این نویسندگان تبلور یافته برسد.
با توجه به مجموعه دیدگاه های پرهام در این کتاب باید گفت، او از آن سبب برای نویسندگان رئالیست ارجحیت قائل می شود که آثار آنها مبتنی بر واقعیت های اجتماعی ارزیابی کرده در حالی که در مورد نویسندگان ضد رئالیست، آثار و نوشته های شان را بر مبنای نظریات و دیدگاه های شخصی خود بازگو می کنند . از همین رو نمی توان توانایی و بینش شخصی آنها را از ایدئولوژی شات جدا کرد.در حالی که در مورد نویسندگان رئالیست اینگونه نیست.
شاید اشاره به این نکته خالی از لطف نباشد که پرهام در زمانه ای به زندگی و آثار جویس پرداخته که هنوز هیچ اثری از او به فارسی ترجمه نشده و و برای بسیاری نویسنده ای کاملا نا آشناست. به هر حال صرف نظر از دیدگاه های پرهام در مورد ادبیات رئالیستی، باید گفت شاید او میانه ای با ادبیات غیر رئالیستی نداشته و ارجحیت را به ادبیات رئالیستی داده اما این به معنای آن نیست که در مقام توصیف و تشریح این مکاتب دچار لغزش و خطا شده باشد؛ بلکه برعکس کتاب نشان دهنده آشنایی و اشراف او به این مکتب هاست و یکی از دلایلی که کتاب او بعد از شش دهه همچنان مبنع قابل رجوع و قابل استفاده ای است در همین نکته خلاصه می شود.
نقل از الف کتاب
«رئالیسم و ضد رئالیسم»
نوشته: سیروس پرهام
ناشر: آگاه، چاپ هشتم ۱۳۹۴
۲۰۲ صفحه، 12000 تومان
‘