«شاه، بی بی، سرباز» اثر ولادیمیر نابوکوف / مثلث شوم / حمید رضا امیدی سرور

پیشنهاد کتاب «شاه، بی بی، سرباز» اثر ولادیمیر نابوکوف (ناباکوف)

مثلث شوم

حمید رضا امیدی سرور

نامش در ایران با معروف ترین و بهترین رمانش برای اولین بار شنیده شد، اما این از بخت یاری اش نبود! بدشانسی ناباکوف بود که رمان مهمش لولیتا در زمانی که  کمتر کسی او را در ایران می شناخت توسط مترجمی به فارسی برگردانده شد که خود را مجاز می شمرد که ترجمه ای آزاد و دلخواه از آثار گوناگون ارائه کند و هر جا که خواست به ذوق خود چیزی کم کند و یا چیزی بیفزاید.(۱) این سبک اگرچه در ترجمه آثار تاریخی توسط ذبیح الله منصوری جذاب و پر مخاطب شده بود اما در مورد رمانی که نویسنده روی جزئیات زبان و ساختارش به شکلی حساب شده تمرکز و کار کرده بود، حاصلی جز نابود ساختن ارزش های ادبی آن نمی توانست داشته باشد. منصوری به خاطر ترجمه این رمان به سبک و سیاق خود بسیار مورد انتقاد واقع شد و بعدها پذیرفت که اساس چنین کاری اشتباه بوده! به این ترتیب ترجمه لولیتا در ایران نتوانست به معرفی درست این نویسنده نامدار منجر شود و این مهم ماند برای زمانی دیگر و انتشار آثاری دیگر از ناباکوف که او را خیلی زود به نویسنده ای محبوب و معروف در میان ایرانیان بدل ساخت.

«شاه، بی بی، سرباز» اثر ولادیمیر ناباکوف که به تازگی با ترجمه رضا رضایی و به همت نشر ثالث به فارسی منتشر شده است، شاید جزو معروف ترین آثار کارنامه این نویسنده نباشد، اما با توجه به پاره ای خصوصیات درون متنی و برون متنی اش، یکی از ویژه ترین آثار این نویسنده بزرگ محسوب می شود و از این منظر اثری درخور نقد و بررسی ست.
 
این رمان از جمله آثار دوره جوانی ناباکوف است، دوره ای که اگرچه از روسیه مهاجرت کرده و در اروپا زندگی می کرد، اما هنوز خود را نویسنده‌ای روس می دانست و به روسی هم می نوشت؛ روزگاری که ناباکوف هنوز به بازگشت به روسیه می اندیشید و باور نداشت، این مهاجرت ناخواسته که به دلیل انقلاب اکتبر  رخ داده بود، آنقدر طولانی باشد که او مجبور شود کشوری دیگر و زبانی دیگر را برای ادامه حیات ادبی برگزیند. به هر روی «شاه، بی بی، سرباز»برای نخستین بار به زبان روسی در سال ۱۹۲۸ منتشر شد. زمانی که ناباکوف هنوز به سی سالگی نرسیده بود و بعد از ماشنکا دومین رمان روسی خود را در خارج از کشور منتشر می ساخت. البته بیشتر از خود رمان ترجمه آن به زبان آلمانی برای ناباکوف در آمد مالی و شهرتی اندک به همراه داشت.

قریب به چهل سال بعد هنگامی که دیمیتری ناباکوف پسر او شروع به ترجمه این رمان به انگلیسی کرد و ناباکوف هم کار نظارت بر ترجمه را برعهده گرفت. گذر چهار دهه تغییرات زیادی در نوع نگاه ناباکوف و احاطه اش بر داستان نویسی گذاشته بود. چنانکه تصمیم گرفت اصلاحاتی در رمان به وجود بیاورد، اصلاحاتی که به تدریج قوت بیشتری گرفت و به بازنویسی و تغییرات بنیادین در بخشهایی از رمان انجامید.

ناباکوف از این اثر به عنوان یکی از سرزنده ترین و چموش ترین رمانهای خود یاد کرده که تبعید و غم و غربت تاثیری بر آن نگذاشته بود. ناباکوف هدف خود را از بازبینی این اثر و ایجاد تغییرات در آن بزک کردن کالبدی مرده نمی دانست بلکه معتقد بود کوشیده رمانی را که به زعم او همچنان زنده بوده و نفس می کشید، از ظرفیت های بالقوه ای که داشت (اما به دلیل ذوق زدگی و کم و تجربگی اش در جوانی به فعلیت نرسیده بود)، برخوردار سازد. به این ترتیب نسخه ترجمه و بازنویسی شده اثر حاضر که در سال ۱۹۶۸ منتشر شد، تفاوت های محسوسی با نسخه روسی سال ۱۹۲۸ پیدا کرد.

البته ادعای ناباکوف در این زمینه بیشتر برای کمرنگ کردن تاثیر این تغییرات در کیفیت هنری این رمان بود، چنانکه برخی منتقدان بر این باورند که ناباکوف با اشرافی که بر قوت و ضعف های این رمان داشت، اغلب لغزش و ایراداتش را اصلاح کرد، چنان که از کم تجربگی های نوبسنده ای جوان در آن نشانی نماند.

ناباکوف مصداق بارز نویسنده‌ای چند فرهنگی بود، در روسیه و در خانواده ای اصیل به دنیا آمد، در انگلستان و آلمان دوران جوانی اش را سپری کرد، در آمریکا به میانسالی، پختگی و شهرت جهانی رسید و در اواخر عمر سوئیس را برای ادامه زندگی انتخاب کرد و در آنجا نیز به خاک سپرده شد.

او زبان انگلیسی را چنان آموخت که در کسوت بزرگترین نویسندگان انگلیسی زبان به خلق ادبی پرداخته و نام خود را جاودان کند. عبور از زبان روسی و نوشتن به زبان انگلیسی گام نخست او برای جهانی شدن در دنیای تازه ای بود که بعد از مهاجرت برگزیده بود. این زمانی بود که دریافت بازگشت پیروزمندانه به زادگاه خود در میان مردمی که از کرده خود پشیمان شده اند، رویایی ناممکن بیشتر نیست.    
                                                                                                               
ولادیمیر ناباکوف هم به روسی و هم به انگلیسی در حد کمال تسلط داشت، به هر دو زبان نیز نوشت؛ اما با وجود برخورداری از تبار روسی پر افتخار و همچنین نوشتن ده رمان به روسی که نیمه بیشتر کارنامه اش را تشکیل می دهند؛ او را در زمره نویسندگان روس به شمار نیاورده اند. مهم این نبود که او به زبان روسی می نوشت و از تبار روسی برخوردار بود، حتی زمانی که از شخصیت ها و مکان های روسی نیز استفاده می کرد تغییری در این تلقی به وجود نمی آمد. مهم این بود که ناباکوف چه از منظر محتوا و فرم ادبی نسبتی با داستان نویسان بزرگ ادبیات روس نداشت.

داستانهای ناباکوف آثاری چند معنایی و پیچیده هستند به این صورت که جریان اندیشه به صورت زنجیره ای از تداعی معناها در قالب بده و بستان با شاخصه های عناصر ادبی و روایی شکل می گیرد. این روش که در رمان حاضر نیز دیده می شود، نسبتی با سنت های داستانگویی روسی ندارد. به خصوص در شکل کلاسیک آن که خطابی و یا مستقیم صورت می گرفت. همچنین در داستانهای او قهرمانان جلوه ای مثبت و یا منفی ندارند، عشق بیانی توام با صراحت ندارد که توسط شخصیت ها ابراز شود، بلکه در ریز ترین جزئیات و کشش ها نمود پیدا می کند. در مجموع اینکه زنجیره معناها و ارزش ها در آثار او در تناسب با ذهنیت و جهان‌بینی ادبیات مدرن غرب است. از این منظر است که ناباکوف نویسنده کاملا غیرروسی جلوه می کند و جالب اینکه تا دهه نود که آثارش اجازه انتشار در روسیه پیدا کردند، هموطنانش جز عده ای خاص از روشنفکران آشنایی زیادی با او و آثارش نداشتند.

به هر روی رمان «شاه، بی بی، سرباز» با وجود تعلق داشتن به دوره اول کارنامه مولفش و نوشته شدن به زبان روسی، از این قاعده مستثنی نیست؛ به خصوص بعد از تغییراتی که ناباکوف در هنگام انتشار نسخه انگلیسی رمان به وجود آورد. چنانکه پیشتر تاحدی اشاره شد، آن را از سطح اثری ترجمه شده، تا سطح اثری خلق شده به زبان انگلیسی بالا برد، آن هم برخوردار از زبانی شاعرانه، طناز و ظرایف بیانی. نسخه ترجمه شده به فارسی نیز از روی همین نسخه انجام شده است. اثری که با توجه به شرایط ویژه آن سوای ارزش های ادبی و هنری اش، در خور اعتنا و بررسی است.

ناباکوف علاوه بر ادبیات علایق شخصی دیگری نیز داشت که مبنای نوشتن آثاری خارج از این حوزه نیز شده است، همانند جمع آوری کلکسیون پروانه و یا بازی شطرنج. ناباکوف علاوه بر کتابی که درباره شطرنج نوشته از آن به اشکال مختلف نیز در آثارش استفاده کرده است. همانند دفاع لوژین که در این زمینه بارزتر از دیگر آثار اوست.

 عنوان «شاه، بی بی، سرباز» اشاره ای مستقیم به بازی ورق دارد، اما این عنوان بیشتر کنایه ای است به محتوای اثر که حول محور یک مثلث عشقی روایت می شود؛ داستانی که اضلاع سه گانه آن را یک زن و دو مرد تشکیل می دهند و شخصیت ها را می توان با شاه و بی بی و سرباز نظیر سازی کرد. محل رخدادهای این رمان روسیه نیست و برخلاف رمان قبلی (ماشنکا) او حتی شخصیت های اصلی آن نیز غیر روس و آلمانی هستند. بنابراین علاقمندی ناشر آلمانی در آن ایام برای ترجمه و انتشار این رمان به زبان آلمانی بی جهت نبوده است.

این رمان ماجرای زوجی متمول است درایر و مارتا که رابطه پر نوسان آنها با ورود فرانتس (یکی از اقوامشان) شکلی دیگر به خود می گیرد. احساس نفرت و آزردگی مارتا نسبت به درایر ، تلاش او برای تصاحب ثرت او و از دیگر سو توجه فرانتس به درایر و انجام خواسته های او حلقه ای از رابطه هایی پیچیده را شکل می دهد. این شیفتگی مثلثی عاشقانه و شوم را تشکیل می دهد که به سمت خلق تراژدی حرکت می کند. این رمان از درونمایه ای حذاب و چرخش های دراماتیک پرکشش برخوردار است، اتفاقاتی که روی تصمیم شخصیت ها اثر گذاشته و خط داستان به سویی دیگر می کشند و خواننده را نیز با خود همراه می کنند.

ناباکوف اگرچه اعتقادی به نظریات و تحلیل های روان کاوانه فروید نداشت؛ اما در آثارش معمولا به شیوه خود به تحلیل غرایز انسانی و نقشی که کنش و واکنش های شان در مناسبات انسانی داشتند توجه داشت. این مهم در رمان «شاه، بی بی، سرباز»نیر به شکلی محسوس در روابط میان شخصیت ها دیده می شود.

سرانجام اینکه رمان حاضر اگرچه از جمله آثار دوره اول کارنامه ناباکوف است، اما بعد از انتشار نسخه انگلیسی آن به اثری در اندازه های آثار خواندنی و ارزشمند ناباکوف در دوران پختگی ادبی اش بدل شده است. رضا رضایی ترجمه ای روان و خواندنی از این اثر پیش روی خواننده گذاشته است که نقشی بسزا در دعوت علاقمندان ادبیات داستانی به خوانش این اثر ارزنده بازی می کند.

پی نوشت:

۱- لولیتا در سالها اخیر توسط اکرم پدرام نیا به فارسی ترجمه و در افغانستان منتشر شد و نسخه های افست آن نیز در بازار غیر رسمی کتاب ایران توزیع شد.

نقل از الف کتاب

« شاه، بی بی، سرباز»
نویسنده: ولادیمیر نابوکوف (ناباکوف)
ترجمه: رضا رضایی
ناشر: ثالث، چاپ اول ۱۳۹۵
۳۱۰ صفحه، ۳۲۵۰۰ تومان