این مقاله را به اشتراک بگذارید
گذر از حیاط خلوت نویسندگان
مونا رستا*
«در حیاط خلوت نویسندگان» نوشته راینر اشمیتس (ترجمه مهشید میرمعزی، نشر ثالث) که با عنوان فرعی «تمام آنچه از ادبیات نمی‌دانید»، کتابی خواندنی و کارآمد برای گروه‌های مختلف، از خوانندگان عام ادبیات تا مخاطبان حرفه‌ای است. نویسنده با روشی که برای خوانندگان فارسی‌زبان بی‌سابقه و برای غیرفارسی‌زبانان کم‌سابقه است به زندگی خصوصی شاعران و نویسندگان جهان می‌پردازد. اشمیتس بیست‌وپنج سال از عمر خود را صرف تهیه‌کردن فیش از اتفاقات و جریانات زندگی خصوصی شاعران و نویسندگان جهان کرده و درنهایت، اطلاعات جمع‌آوری‌شده را در قالبی شبیه به یک دایره‌المعارف عرضه کرده است؛ به‌این‌ترتیب که ابتدا موضوعات زندگی خصوصی ادبا را استخراج و سپس به ترتیب الفبایی مرتب کرده است.
«وقتی افراد ضعیف شروع می‌کنند به تفکر درباره اولین حرف الفبا، امکان دارد به سرعت دچار جنون شوند!» کتاب با این جمله از آرتور رمبو به استقبال اولین حرف از حروف الفبای فارسی، یعنی «الف» می‌رود. نخستین مدخل کتاب «آبله» نام دارد که نویسنده، آن را با اشاره‌ای کوتاه به زندگی دو ادیب آبله‌رو به پایان می‌برد و با پرداختن به موضوعات دیگری همچون آتش، آتش‌افروزی، آتش‌بازی، آتش‌سوزی و … مدخل‌های بعدی کتاب را رقم می‌زند.
در نگاهی کلی به مدخل‌هایی که کتاب با کنار هم قرارگرفتن آنها شکل گرفته، می‌توان گفت که این موضوعات یا پیش از این مورد توجه قرار نگرفته بوده‌اند یا اگر به آنها پرداخته شده بوده، موارد مختلف از آن موضوع به شکلی که در این کتاب می‌بینیم، یک‌جا جمع نشده بودند. به عنوان مثال نویسنده در مدخلی با عنوان «آخرین کلمات» به لحظاتی پیش از مرگ برخی شاعران و نویسندگان نامدار می‌پردازد. وی آخرین جملات ادیبان و متفکران، تا اواخر قرن نوزدهم میلادی را متفاوت از نمونه‌های امروزی آن که تحت‌تاثیر داروهاست توصیف و به همین مناسبت، واپسین جملات برخی از آنان را بازگو می‌کند. نویسنده مدعی است که با آخرین کلمات گوته می‌توان نیمی از یک کتابخانه را پر کرد و این ادعا تعریضی است به جملات فراوانی که به عنوان آخرین جمله، به گوته منسوب است. او همچنین آخرین جمله نرون، قیصر روم را که عبارت بوده از «چه هنرمندی با مرگ من می‌میرد!» طنز و مسخره توصیف می‌کند. درواقع تفاوت اصلی این کتاب با یک دایره‌المعارف در همین اظهارنظرهای گهگاهی نویسنده است. او سپس به آخرین جملات اسکار وایلد، لئو تولستوی، مولیر، ویکتور هوگو، هنری جیمز، والتر اسکات، کافکا، ویلیام باتلر ییتس، آگوست استریندبرگ و بسیاری دیگر از شاعران و نویسندگان نامدار می‌پردازد.
در مدخلی دیگر از همین دست و با عنوان «آغاز کار» روش‌های مختلف نویسندگان و شاعران برای شروع کارشان، موضوع مدخل قرار گرفته است. مثلا همینگوی جهت آماده‌شدن برای آغاز کار، بیست مداد را می‌تراشیده یا ریکله لیموترش می‌بوییده است. جوزف کنراد نیز همیشه نوشتن را با سیگاری در میان انگشتانش آغاز می‌کرده است. البته کنراد پس از چند لحظه سیگار را در جایی رها می‌کرده، اما نگرانی از به آتش کشیده‌شدن او و خانه‌اش، هیچ‌وقت همسرش را رها نکرده است.
عادت‌های جالب و گاهی عجیب نویسندگان به این موارد محدود نمی‌شود و نویسنده موارد فراوان دیگری از این دست را نیز به این مدخل اضافه می‌کند؛ اما در ارائه اطلاعات کمتر شنیده‌شده از زندگی شاعران و نویسندگان از سطح عادت‌هاشان فراتر می‌رود و به ظاهر آنان نیز می‌پردازد. مثلا در مدخلی با عنوان «بینی»، نویسنده فهرستی از بزرگ‌ترین بینی‌های تاریخ ادبیات جهان ارائه می‌کند. در مدخل دیگری با عنوان «پا» زندگی شاعران و نویسندگانی که اختلالی در پای خود داشته‌اند یا به آن دچار شده بودند، موضوع بحث قرار گرفته است. مثلا آرتور رمبو بر اثر توموری که در زانوی چپ خود داشته، پای چپش را از دست می‌دهد و این اتفاق منشا اندوه فراوانی در زندگی او و درنهایت منجر به مرگ او می‌شود. مدخل‌های دیگری همچون «سر»، «دست» و «گوش» نیز، از همین دست هستند.
تلاش نویسنده در این کتاب تنها به ارائه اطلاعات سرگرم‌کننده محدود نمی‌شود، بلکه می‌توان اطلاعاتی کاربردی را نیز در آن سراغ گرفت. در مدخلی با عنوان «معیار» نویسنده به ارائه هفت فهرست از برترین‌های ادبیات جهان می‌پردازد که گروه‌های متخصص مختلف، آنها را تهیه کرده‌اند. این فهرست‌ها عبارتند از: فهرست ۹۹ رمان انگلیسی‌زبان برتر قرن بیستم به انتخاب بیست‌وپنج کتابدار و ادیب آمریکایی، فهرست ۵۰ ادیب مورد علاقه انگلیسی‌ها، فهرستی از ۹۹ کتاب که به انتخاب «آکادمی گنکور» مهم‌ترین آثار ادبی فرانسه بوده‌اند، فهرست «موسسه مطالعات» از ۱۰۰ رمان خواندنی ادبیات قرن بیستم میلادی، فهرستی از ۱۰۰ ادیب مهم هزاره دوم میلادی و در پایان، فهرست ۹۹ اثر پیشنهاد نشریه دی‌سایت برای مطالعه.
اما شاید جالب‌ترین بخش‌های این کتاب برای خواننده فارسی‌زبان، بخش‌هایی باشد که به ادبیات فارسی و شاعران و نویسندگان آن اشاره دارد. نویسنده در مدخلی با عنوان «بیت» همانطور که از عنوان آن برمی‌آید، به تعداد ابیات آثار معروف و شاعران نامدار جهان می‌پردازد. در این میان از ناصرخسرو، مثنوی معنوی مولانا، اسکندرنامه و «لیلی و مجنون» نظامی، انوری، الهی‌نامه سنایی، صائب تبریزی، عطار نیشابوری و قاآنی نیز نام می‌برد و به تعداد ابیات آنها اشاره می‌کند. در مدخل دیگری با عنوان «تایتانیک» نام رباعیات خیام به عنوان دومین کتاب پرفروش جهان به میان می‌آید و به سرنوشت دست‌نویسی از آن، که در کنار برخی دیگر از مسافران کشتی تایتانیک در اعماق دریای آتلانتیک آرام گرفته است، اشاره می‌شود. «حافظ» عنوان مدخل دیگری از این کتاب است که موضوع آن ترجمه آلمانی اشعار حافظ به دست گئورک فریدریش دامر و حواشی شکل گرفته پیرامون آن است. صادق هدایت نیز یکی از چهار ادیبی است که در مدخل «گاز» به جریان خودکشی آنان پرداخته شده است. در این مدخل، هدایت، نویسنده‌ای ایرانی از خانواده‌ای بانفوذ معرفی شده که امکان تحصیل در اروپا را یافته است ولی دچار مشکلاتی می‌شود و درنهایت با بازکردن شیر گاز، خودکشی می‌کند.
* منتقد و داستان‌نویس
آرمان