این مقاله را به اشتراک بگذارید
نگاهی به کتاب «تروما» نوشته سید مجید حسینی و زانیار ابراهیمی؛ نشر ثالث
چگونه با فیلمهای فرهادی کنشهای احمدی نژاد را تحلیل کنیم!
نیره رحمانی
سینما مثل هر مدیوم فرهنگی و هنری از تحولات سیاسی و اجتماعی روزگار خود تاثیر می گیرد و آن را در دل محصولات خود منعکس می کند. با توجه به اینکه دایره مخاطبان آن وسیع است، به مراتب تاثیر گذاری آن از وسعت بیشتری در قیاس با دیگر مدیوم ها برخوردار است. چون هر فیلم از جامعه و روزگار خود وام می گیرد، پس برای پرداختن به یک مقطع زمانی و تجزیه و تحلیل رخدادها و تحولات فرهنگی ، اجتماعی و سیاسی آن نیز می توان از سینما مدد گرفت. برای انجام این قبیل تحلیل ها روش های مختلفی وجود دارد، که یکی از بهترین های آن رفتن به سراغ فیلمسازانی است که چهره مهم و تاثیر گذار دوره خود بوده اند و آثارشان روح آن زمان محسوب می شده است.
برای نمونه در سینمای ایران از اوایل دهه شصت تا اواسط دهه هفتاد، آثار محسن مخملباف دارای چنین ویژگی هایی بودند، سینمای ابراهیم حاتمی کیا نیز از اواخر دهه شصت تا اوایل دهه هشتاد اینگونه بود و… اما اگر از میانه دهه هشتاد بدین سو نظر داشته باشیم، بی گمان بهترین گزینه کسی نیست جز اصغر فرهادی. این ویژگی به خاطر آن نیست که فرهادی تنها فیلمساز ایرانی برنده جایزه اسکار ، برنده نخل طلای کن، جهانی ترین چهره سینمای ایران و صاحب دیگر شایستگی هایی است که او را از دیگر فیلمسازان متمایز می کند. بلکه از آن روست که اصغر فرهادی در آثار خود، زندگی و زمانه آدمهایی برآمده از دل جامعه دهه اخیر ایران را بازتاب می دهد، با همان پیچیدگی‌هایی که دارند و البته این مهم را به هنرمندانه ترین وجه انجام می دهد. پس بی دلیل نیست که روز به روز توجه به آثار او فزونی یافته و کتابهای بیشتری نیز منتشر می شود.
«تروما» اثر سید مجید حسینی و زانیار ابراهیمی که نشر ثالث آن را منتشر کرده، یکی از تازه ترین کتابهایی است که به سراغ سینمای اصغر فرهادی رفته است، اما آن را واسطه ای قرار داده است تا نگاهی نقادانه به حوزه ای دیگر داشته باشد.
در نگاه نخست شاید عنوان تروما برای مخاطب چندان روشن جلوه نکند، اما عنوان فرعی کتاب به شکلی گویا انتخاب شده است: «نگاهی نقادانه به تحولات سیاسی ۱۳۸۸ -۱۳۹۴ از منظر سینمای اصغر فرهادی».
حال باید پرسید ماجرای تروما چیست؟ تروما در حوزه های متفاوت معناهای کم و بیش متفاوتی دارد. برای مثال در حوزه پزشکی به معنای آسیبی است که در اثر ضربه ای از بیرون وارد می شود، در حوزه روان شناسی به تجربه ای اشاره دارد که دارای اثرات پایدار دردناک، پریشان کننده و ناگهانی است. البته نویسندگان کتاب حاضر به این جنبه از تروما بیشتر نظر داشته اند، بنابراین از تروما به عنوان تجربه ای توام با درد که مربوط به گذشته است، یادکرده اند. سوای این معتقدند که در اکثریت غریب به اتفاق فیلمهای فرهادی تروما وجود دارد. دردی که ریشه در گذشته دارد و اثرات پایدار آن در زمان حال داستان هریک از این فیلمها نیز مشاهده می شود. نویسندگان کتاب با توجه به تاکیدی که بر مفهوم تروما در تحلیل آثار اصغر فرهادی داشته اند از این نام برای کتاب خود استفاده کرده اند.
شاید چنین به نظر برسد که نویسندگان کتاب حاضر موضوعی را دستمایه قرار داده اند که بیشتر از جلوه ای تماتیک در آثار فرهادی برخوردار است، اما جدا از اینکه در این روزگار تمایز قائل شدن میان محتوا و فرم موضوعیت خود را تا حد زیادی از دست داده است، سینمای فیلمسازی همانند اصغر فرهادی نیز از آن جنس سینمایی است که کاملا چنین مرزهایی را در هم ریخته است. نویسندگان این کتاب در واقع با خوانشی لاکانی از سینمای فرهادی (به ویژه سه فیلم ماقبل فروشنده) سعی کرده اند رخدادهای سیاسی روز را با ارجاع به آن مورد تحلیل قرار دهند. استفاده از این رویکرد ناشی از این نگاه است که آثار فرهادی نه تنها با مخاطب که با یکدیگر نیز در یک رابطه تعاملی یا گفتگوی درون متنی قرار دارند. گام نخست در این رویکرد اصالت بخشیدن به این گفتگو ها بین فیلمها و اتکا به نظریه هم آوایی لاکانی ست. از نگاه لاکان تنها زمانی می توان فیلمهای یک کارگردان را جدی گرفت که نگاهی سریالی به آنها داشته باشیم. یعنی آنها را در ادامه یکدیگر مورد توجه قرار داده و سپس با بیرون کشیدن نقاط مشترک و دسته بندی آنها به تحلیلشان پرداخت. از چنین نظرگاهی می توان تروما را نیز به عنوان یک نقطه اشتراک در فیلمهای فرهادی محسوب کرده و مبنای تحلیل قرار داد.
کتاب از ساختاری کاملا فکر شده برخوردار است که از یک مقدمه جامع و سه فصل تشکیل شده. در مقدمه نویسندگان از چگونگی روش تحلیل خود در این کتاب گفته اند؛ آشنایی خواننده با چگونگی طرح مسئله و همچنین ساختار مفهومی و ساختار روایی کتاب نقش به سزایی در درک محتوایی که با این شیوه تحلیل به او عرضه شده، دارد. از سوی دیگر می تواند الگویی باشد برای خود خواننده که نمونه هایی دیگر را به شیوه ای مشابه به نقد و بررسی و تحلیل بپردازد. بنابراین این ویژگی کتاب امتیازی واقعا ویژه برای آن محسوب می شود.
گفتیم نگاه نویسندگان بر پایه نظریه هم آوایی لاکانی، نگاهی سریالی به سینمای فرهادی است. این شیوه باعث شده برخلاف کتابهای مشابه که معمولا بر اساس فیلمها و تقدم و تاخر زمان ساخت و اکران آنها فصل بندی می شوند، در کتاب حاضر بر مبنای ساختار مشترک در سینمای فرهادی این کار انجام شده است و «مقدمه نزاع»، «نزاع» و «بازگشت» به تروما عناوین این فصل ها را می سازند.
در روی جلد کتاب درست در وسط تصاویری که از بازیگران فیلمهای فرهادی منتشر شده، شمایل محمود احمدی نژاد هم به چشم می خورد. مردی که ظهورش در سپهر سیاست دورانی فراموش نشدنی را در حافظه جمعی ما رقم زد؛ عمده فیلمهای اصغر فرهادی نیز در همین دوره ساخته شدند و با توجه به ماهیت سیاسی اجتماعی این فیلمها که در لایه های درونی شان پنهان است، نویسندگان از منظر این فیلمها به یکی از پرتلاطم ترین دوران تاریخ سیاسی پس از انقلاب، پرداخته اند و این اصلی ترین جذابیت کتاب را رقم می زند، چرا که به خواننده نشان می دهد چطور فیلمهایی به ظاهر نامرتبط به سیاست می توانند مبنای نگاهی جدی و متفاوت به مسائل سیاسی باشند. در طول این کتاب خواندنی مروری می شود به حوادث انتخابات مناقشه برانگیز سال ۱۳۸۸، آنچه در مناظره های انتخاباتی گذشت، کنش واکنش های محمود احمدی نژاد و….
برقراری چنین پیوندی که به تحلیل امر واقع در بیرون از دنیای فیلم می پردازد، با استفاده از فیلم هایی که در حقیقت واکنش هنرمند به این اوضاع و احوال است؛ کتابی بسیار جذاب را در برابر ما قرار داده که هم می توان به علاقمندان سینما آن را توصیه کرد و هم به علاقمندان مسائل سیاسی. به خصوص که کتاب تنها تحلیل خود را ارائه نمی دهد بلکه به طور ضمنی شیوه تحلیل خود را هم به خواننده می آموزد و این امتیازی ویژه برای آن محسوب می شود.