این مقاله را به اشتراک بگذارید
نقد و بررسی رمان ذبیح اثر احمد بیگدلی
بازخوانی عاشقانه داستانهایی گفته شده!
مسعود عباس زاده
«ذبیح» اثری است عاشقانه، با روایتی شاعرانه که گاه از رنگ و بوی فلسفی برخوردار می شود ؛ زنده یاد احمد بیگدلی که با رمان درخشان «اندکی سایه» چهره شد و با تثبیت موقعیت حرفه ای خود فرصت پرداختن به دغدغه های تجربی و نوآورانه در داستان نویسی را یافت، در ذبیح تلاش کرده به سراغ موضوعاتی به ظاهر آشنا رفته و پرداختی تازه از آنها ارائه کند؛ روایت دوستی ها، عشق و تنهایی آدمها …
زنده یاد احمد بیگدلی در یادداشتی که ۳۱ خرداد۹۳ درباره «ذبیح» نوشته، می گوید که خیال نداشته این رمان را بنویسد. اما نام ذبیح با داستان پری نازخانم آمده است و بعد داستان هایی دیگر که هرکدام در فرصت هایی میان نوشته هایش سرو کله شان پیدا شده، و نهایتا ذبیح هم با این داستانها همراه شده است.
«ذبیح» یک رمان ناپیوسته است؛ داستان عاشقانه‌ای که از چند داستان کوتاه به هم پیوسته تشکیل شده است. راوی همه‌ی داستانها اول شخص است و وقتی در کنار هم قرار می‌گیرند، دارای محوریت موضوعی و مضمونی می‌شوند.در واقع نویسنده در اندیشه نوشتن مجموعه داستانی به هم پیوسته بوده است که علاوه بر ذبیح به عنوان شخصیت اصلی اما غایب آن، اشیا هم در پیوند با عناصر داستانی، پا به عرصه آن گذاشته و سهمی در این داستان داشته باشند.
زنده یاد بیگدلی برای ذبیح، سرنوشتی مشابه پری ناز خانم ترسیم نموده و آن را در ۶ فصل تنظیم کرده است. نام ذبیح گستره معنایی پیدا می کند که به زعم نویسنده، برازنده چنین رمانی است؛ رمان عاشقانه ای که هرگز به آن فکر هم نکرده بود.
رمان «ذبیح» حاصل ایده ای خلاقانه است؛ تلاش یک نویسنده برای نوشتن رمانی براساس داستانهای کوتاهی که پیشتر نوشته و حالا قرار است هر از این داستانها فصلی از این رمان باشند.
براین اساس هر یک از داستانهایی که در این مجموعه کنار هم قرار گرفته اند، برای خود حکایتی دارند، در زمانهای مختلفی نوشته شده اند و سرانجام تغییر یافته و بازنویسی شده اند تا در کنار هم «ذبیح» را بسازند. برای نمونه نویسنده مه‌لقا را به عنوان فصل چهارم بخش اول رمان در بهمن ماه سال ۹۰ نوشته، از آن به عنوان قدیمی ترین داستان این مجموعه یاد کرده است. اما در بازنویسی، شخصیت اصلی این داستان به ذبیح تغییر کرده است. داستان پری ناز خانم هم پس از آن و در بهمن ماه همان سال نوشته شده است. به هر روی نویسنده این رمان را براساس شش داستان (شش فصل) شکل داده است: بوی سدر زیر باران؛ آذرماه نودویک، نقطه صفرمرزی؛ بهمن ماه نودویک، بی بی دل؛ شهریورماه نود و … که هر یک از این داستانها فصلی از کتاب ذبیح را تشکیل می دهند.
اما نوشتن داستان خنجی بر آب، اولین تلاش نویسنده برای خلق داستانی عاشقانه است. زنده یاد بیگدلی از پس دو سال فراق از همسرش، سه گانه ای به نام «رفتن روی طناب» نوشته است که کتاب اول آن در زمان تنظیم یادداشت، آماده چاپ بوده و دو کتاب دیگر از آن هم مانده بود تا به قول خودش، وقتش برسد.
در این فاصله – یعنی نوشتن رمان «اول راه رفتن روی طناب»– داستان های کوتاه آن مجموعه پدید آمده که رمان ذبیح از اجماع آنها برمی آید. فصل یا داستان آخر که بخش سوم رمان را تشکیل داده، از مجموعه داستان «من ویران شده ام» انتخاب شده که این داستان در سال ۸۱ و در اصفهان چاپ شده است. نویسنده تلاش کرده است در بازنویسی اساسی این فصل، پایانی غیرمنتظره و غافلگیرکننده برای رمان ذبیح دست یابد.
زنده یاد بیگدلی در بخش نخست رمان ذبیح، داستانی با نام «بوی سدر زیر باران» را روایت کرده است؛ فصلی به غایت زیبا از یک کشف و شهود. کشف و شهودی که با بوییدن و بیدار شدن آغاز می شود.
نویسنده پلک باز می کند و نمی تواند باور کند آنچه را دیده، حقیقت داشته است. شخصیت اصلی داستان که آن را به شیوه اول شخص روایت می کند، به دنبال لذت اولیه رؤیای خویش است. لذتی که در هوایی بهاری و صبح شیری رنگ با عبور قطار سریع السیری از میان باغچه حیاط حاصل شده و ذهن شگفت زده او را تا نقطه اشراق رهنمون ساخته است. اشراقی که حاصل سیروسلوک کودکی در مسیر مهاجرت از روستای یاسه چای به اهواز است.
زنده یاد بیگدلی به پلک زدنی شخصیت های داستانش را معرفی می کند؛ شخصیت هایی به گستره خانه پدری در ساحل زاینده رود تا تابلوی رنگ باخته پری ناز خانم. این داستان کوتاه از توصیفاتی بلند و دقیق از صحنه هایی بهره می برد که قرار است رویدادهای خواب گونه داستان در بستر آن رخ دهد.
توصیفاتی از جنس عرضه و حراج کلی خاطره برای خلق خاطرات و داستان هایی از ذبیح – دوست کودکی راوی داستان، پیش از بازگشت او به روستا و پس از قبول شدنش در دانشگاه. خوانندگان در سطر سطر این فصل با راوی و ذبیح که وجه کامل اوست، همراه می شوند.
صحنه ها و توصیف های داستان با آنها درپیوند بوده و ظرفی برای روایت داستان فراهم می آورند؛ ظرفی برای هویت بخشیدن به شاعرانگی ها که برسد به موضوع داستان، بوی سدر زیر باران.
تا وقت رسیدن به اولین واگن، آفتاب از پس ساختمان های بلند، بیرون آمده بود. برای تحمل گرمای زودرس بود که از میان سایه ها عبور می کرد. تراورس های آغشته به نفت. ریل ها و تپه ای از پیچ و مهره های زنگ زده و لکوموتیوی که از خط خارج شده بود. واگن ها، به موازات هم، روی خاک یا ریل های ناتمام، زیرباران شسته می شدند و در آفتاب ترک برمی داشتند.
راوی داستان صدای زیروبم موسیقی وار شکاف برداشتن شان را می شنود؛ با هر قدم می ایستد تا گوش بدهد. می توان صدای شان را روی نوار ضبط کرد تا ذبیح هم بشنود و باور کند که او هنوز هم از همان راهی عبور می کند که ذبیح، آن جور با وسواس در کتاب نیمه تمامش توصیف کرده بود. کتابی که تنها ده پانزده صفحه آن را نوشته بود و هرگز یافت نشد.
در داستان «بی بی دل»، داستان در قالب نامه بازگو می شود، راوی سه یادداشت از نویسنده است که درصدد اثبات باورهایش پیرامون ذبیح است؛ کشمکشی برای نوشتن و بازآفرینی روایتی از یک نوستالژی یا واقعه تاریخی خاطره انگیز. زنده یاد بیگدلی نگاه خود را پیرامون آن عرضه می کند.
در این داستانها ، فضاها به شدت زنده بوده و پا به پای رویدادها، روایت گر داستان می شوند؛ خوانندگان هم پای نویسنده فکر می کنند در تمام صفحه اول داستان بی بی دل، باران باریده و صفحات دیگر آن هم کمابیش از مه صبحگاهی نم برداشته اند. باید نم برداشته باشند که بسته پستی دوست ذبیح، این قدر سنگین به نظر می رسد. همینطور که داستان که ورق می خورد، یک به یک شخصیت ها جان می گیرند و پا به عرصه رویدادها می گذارند.
هر صفحه از داستان، هویتی می یابد و به روایت شخصیتی می پردازد؛ داستان در فضایی فراواقع گرایانه و با الهام از رویدادهای تاریخی روایت می شود و خوانندگان را به نظاره می نشاند که چنینم من / زندانی دیوارهای خوش آهنگ الفاظ بی زبان.
اما داستانِ «نقطه صفر مرزی»، داستانی است که به شیوه فیلمنامه نوشته شده و روایت دفاع مقدس در منطقه دهلاویه است. روزگار بی پایانی برای روایت عشق و پایمردی اشخاصی که که روزشان را شب می شود و شب شان روز تا وقتی که دست سرگروهبان روی شانه سامان می نشیند.
داستان «مه لقا» هم با یک یادداشت شروع می شود؛ یادداشتی که ما به ازایی برای نوشته های ذبیح است. تلاشی برای نوشتن و به پایان رساندن داستانی که توسط دانای کل و راوی همه چیزدان این رمان روایت می شود.
داستان در اهواز اتفاق می افتد؛ قصه ای که اگرچه چندان ربطی به انگشت قطع شده ذبیح در جبهه ندارد، اما بخشی از زندگی اوست. به هرحال، او راوی است و گناه نوشته ها و ننوشته ها به گردن اوست که اگر چیزی را بخواهد یا نخواهد از قلم بیندازد.
داستان «نازبانو» هم ادای دینی به هویت زن و گونه های شخصیتی آن در این رمان است. نازبانو می تواند نماد اصلی عشق در رمان ذبیح باشد که از رنگ و لعاب مینیاتوری خود بیرون آمده و یادآور مجموعه ای از عاشقانه ها و عاملی برای پویایی رویدادهای داستانی آن است.
فصل داستانی «خنجی در آب»، داستانی است که از نفحات الانس عبدالرحمان جامی اقتباس شده است؛ زنده یاد بیگدلی نیز چون گذشتگان خویش از زبان ذبیح چنین می نویسد که داستان عاشقانه را تنها در فراق می توان نوشت. این درد عاشقی است که لیلی را خلق می کند تا در چشم مجنون بنشیند.
خنجی در آب، داستانی که در فضای بی تکلف روستای باسه چای – زادگاه زنده یاد احمد بیگدلی، اتفاق می افتد و به این بهانه، نویسنده، ادای دینی به زادگاهش کرده و در عین حال، فرهنگی سرشار و خالص از این روستا را در قالب داستانی عاشقانه و سه فصلی روایت می کند.
نویسنده در فصل داستانی «روز دوشنبه ای از آخرین ماه پاییز ۶۵ سال پیش» هم روایاتی دیگر از شور و عشق به زندگی و پویایی عاشقانه آن می آورد که حاوی نکاتی غنی از آداب و رسومی کمتر شنیده و نقل شده در رمان های ایرانی است.
گویی زنده یاد بیگدلی از دل داستان ذبیح، گوشه هایی روایی و نقل نشده از معدن تمام نشدنی شور و عشق می کاود که کمتر در این گونه داستانی به آنها پرداخته شده است. از این دیدگاه باید گفت که تلاش قابل ستایش زنده یاد بیگدلی در رمان ذبیح، نمود برجسته و کم نظیری از روایت رویدادهای عاشقانه در پستوهای فرهنگ شفاهی این سرزمین است.
زنده یاد بیگدلی در فصل داستانی «… و ناتوانی این دست های سیمانی»، مجدداً رجعتی به زادگاهش می کند و روایتی از ناخودآگاهش پدید می آورد که در ۲۱ تیرماه ۹۳ – سالمرگ همسرش – بازنویسی شده است؛ روایت مرگ نویسنده ای که سیمرغ وار بر شعله های قلم زنده یاد بیگدلی زبانه کشیده است و رمان ماندگار ذبیح را آفریده که فردا، تمام را سخن از او بود. کسی که پس از این بازآفرینی، دو ماه بیشتر در این اریکه بدون ذبیح باقی نماند و به دیار باقی شتافت.
نقل از الف کتاب
«ذبیح»
نویسنده: احمد بیگدلی
ناشر: چشمه، چاپ اول ۱۳۹۵
۱۲۵صفحه، ۱۰۰۰۰تومان