این مقاله را به اشتراک بگذارید
صفر تا صد داستان
مانی ارجمند
یادش گرامی دکتر علی‌محمد حق‌شناس، اواخر دهه شصت کتابی ترجمه و منتشر کرد با عنوان «رمان به روایت رمان‌نویسان» اثر میریام آلوت؛ کتابی درباره جنبه‌های مختلف رمان، از چیستی رمان، عناصر زمانی و مکانی‌اش گرفته تا فن روایت، گفتگو و شخصیت پردازی و…. کتابی که نامش سر زبان‌ها افتاد و با اقبال بسیار خوبی از سوی اهل فن و علاقمندان رمان و رمان‌نویسی روبه‌رو شد. آنچه نام «رمان به روایت رمان‌نویسان» را به عنوان اثری خواندنی، آموزنده و منحصر به فرد، سرزبان‌ها انداخت؛ بیش از هر چیز شیوه‌ای بود که نویسنده برای پرداختن سرفصل‌های مورد اشاره در کتاب، استفاده کرده بود و تا آن زمان (لااقل در ایران) در نوع خود نمونه مشابهی نداشت. میریام آلوت در هر سرفصل علاوه بر توضیحاتی که به قلم خود ارائه کرده بود، برای توضیح بیشتر و گسترش موضوع، به سراغ نقل قول‌هایی از زبان رمان نویسان بزرگ رفته و شرح تجربیات و شگردهای بکار رفته توسط آنها را از زبان خودشان در متن مورد استفاده قرار داده بود. ترکیب این نقل قول‌ها و افزوده‌های نویسنده کتاب برای مرتبط کردن آنها و توضیحات تکمیلی، در مجموع متنی منحصر به فرد را پدید آورده بود که هم جذاب و خواندنی بود، هم ساده و قابل فهم و مهم‌تر از همه اینکه به دلیل تجربه شدن، کابردی و آموزنده بود.
استفاده از این شیوه باعث شده بود نه فقط مریام آلوت، که یک دو جین نویسنده شاخص و نامدار جهان ادبیات در شکل‌گیری محتوای کتاب «رمان به روایت رمان نویسان» مشارکت داشته باشند. آن هم به طور مستقیم و تقریبا بی‌واسطه؛ چون میریام آلوت از نقل قول‌های آنها بجا و در موقعیت‌هایی مشابه استفاده کرده بود. تازگی سبک کار نویسنده و فرم بدیع کتاب «رمان به روایت رمان‌نویسان» به همراه محتوای غنی آن که برگرفته از تجربیات گروهی از بهترین نویسندگان تاریخ ادبیات جهان بود، اثری را تدارک دیده بود که در طول سال‌های اخیر بارها و بارها تجدید چاپ شده و هنوز نیز از جمله منابع ارزنده در زمینه شناخت رمان و ابعاد گوناگون آن محسوب می‌شود.
«زیر و بم داستان» اثر حسین حداد که نشر علمی و فرهنگی به شکلی نفیس در سه جلد روانه بازار کتاب کرده، کتابی است با ساختاری مشابه که احتمالا ایده‌‌ی بسیار بلندپروازانه‌ی نوشتن آن، از کتاب «رمان به روایت رمان‌نویسان» گرفته شده است. احتمال این تاثیرپذیری که به هیچ‌وجه از ارزش‌های بسیار زیاد کتاب «زیر و بم داستان» نمی‌کاهد، وقتی قوت می‌گیرد که می‌بینیم «رمان به روایت رمان‌نویسان» در فهرست منابع عظیم مورد استفاده نویسنده دیده می‌شود.
بی اغراق باید اعتراف کرد که این یکی از معدود مواردی است که نمونه‌ی وطنی، از نسخه فرنگی‌اش، به مراتب بهتر از کار در آمده است! «زیر و بم داستان» نشان‌دهنده هوشمندی نویسنده‌ای است که وقتی با سبک و سیاقی جذاب و کارآمد برای بیان و انتقال مفاهیم در حوزه ادبیات داستانی روبه‌رو شده، آن را مبنای انجام کاری تکراری و سطح پایین‌تر قرار نداده، بلکه با طرحی حساب شده و دقیق، بدان وسعت بخشیده و در نهایت طی تجربه ای بلندپروازانه نسخه‌ای جامع‌تر و کاربردی برای مخاطب ایرانی به انجام رسانده است.
اگر «رمان به روایت رمان نویسان» میریام الیوت از اقوال رمان‌نویسان نامدار برای پرداختن به رمان و مبانی نظری آن استفاده کرده، حسین حداد این شیوه را برای نوشتن اثری جامع درباره داستان و داستان‌نویسی (هم در حوزه رمان و هم داستان کوتاه) بکار برده است. اثری مفصل که آن را می‌توان مصداق بارز «همه آنچه درباره داستان و داستان نویسی می‌خواهید بدانید، داستان‌نویسان به شما می گویند!» دانست. از تعاریف ابتدایی داستان و قصه بگیر تا جنبه‌های داستان نویسی، شیوه‌های تحلیل آن، عادات نویسندگان و…
پس در نگاه نخست آنچه حاصل کار حسین حداد را ممتاز می‌سازد، استفاده خلاقانه او از این سبک جذاب، برای خلق اثری جامع بوده است. دومین ویژگی مهم او کثرت عظیم منابعی بوده که مورد استفاده قرار داده، که هم نشان از احاطه او بر این حوزه دارد و هم به غنای بیشتر اثر انجامیده است؛ چنانکه این اقوال نه تنها به درستی درجای خود نشسته‌اند، بلکه نویسنده امکان طرح نقل قول‌های متعددی را بدست آورده تا هر موضوع را از چند منظر مورد توجه قرار دهد و تجربیات نویسندگان مختلف با دیدگاه‌ها و سبک‌های متفاوت را در آن منعکس سازد.
اما مهمترین ویژگی کتاب حاضر که به کار حسین حداد اصالت و برجستگی بسیار بخشیده است، بسنده نکردن او به اقوال نویسندگان غیرایرانی است. حداد در جای‌جای کتاب از تجربیات نویسندگان ایرانی (از نسل اول گرفته تا نویسندگان متاخر) استفاده کرده و از توصیه و توضیحات آنها در هریک از این زمینه‌ها بهره برده است؛ این ویژگی باعث شده کتاب حاضر کیفیتی کم و بیش بومی شده پیدا کند. بنابراین هم کلیت آن برای این قسم مخاطبات ملموس‌تر شده و هم از تجربیات عینی‌تر و کابردی‌تری مثال مطرح کرده است.
مجموعه سه جلدی «زیر و بم داستان»، با زیر عنوان «تجربه‌های نویسندگان ایران و جهان» درواقع به شکلی جامع به پروسه داستان‌نویسی از ابتدایی‌ترین نقطه آن (یعنی زمانی که ایده‌ای به ذهن نویسنده خطور می‌کند) تا شکل نهایی کار (یعنی زمانی که به صورت کتاب به مخاطب می‌رسد)، می‌پردازد. اغراق نیست اگر بگوییم هر آنچه در حوزه داستان و داستان‌نویسی (اعم از داستان کوتاه یا رمان) مورد نیاز است در این سه جلد می‌توان یافت. این اثر برآمده از تعریف‌های انتزاعی و دستورهای کلی‌گویانه نیست، بلکه تکه‌تکه بخش های آن از زبان بزرگان این حوزه در ایران و جهان و نامدارانی که عمر و زندگی‌شان را صرف تجربه اندوزی در حوزه داستان و داستان‌نویسی کرده‌اند گرد هم آمده و به شکلی جهت‌دار و منظم در متن کتاب تدوین و تألیف شده است.
نگارش این کتاب با توجه به حجم و گستردگی آن تقریبا ده سال از عمر کوتاه مرحوم حسین حداد را به خود اختصاص داده است. این مدت طولانی صرف پژوهش و مطالعه و بررسی دقیق حدود ۳۰۰ منبع ایرانی و خارجی اعم از کتاب، مجله، پایان‌نامه و تحقیق علمی شده که اغلب به زبان فارسی و بخش قابل اعتنایی نیز به زبان انگلیسی بوده است. به این ترتیب نویسنده کتاب، با صرف این مدت زمان طولانی، فرصتی منحصر به فرد را برای ما فراهم کرده که از آموزه‌ها و توصیه‌های نویسندگان بسیاری که از تجربه‌های سال‌های تلاش خود سخاوتمندانه سخن گفته‌اند، به شکلی دسته‌بندی شده و موضوعی بهره‌مند شویم.
نه فقط بزرگی حجم کار و منابع بسیار زیاد آن، بلکه دقت و ظرافتی که حداد در دسته‌بندی کردن مطالب و استفاده به‌جای آنها و همچنین توضیحات دقیقی که برای درک بهتر این اقوال نوشته، همه و همه در کنار هم این اثر را به کاری کارستان بدل کرده است که متاسفانه حسین حداد پیش از به سرانجام رسیدن آن در قالب کتاب، درگذشت. بنابراین کار ویرایش و بازنویسی نهایی «زیروبم داستان» را دکترمحمد حنیف انجام داده و نتیجه زحمات حسین حداد را به بار نشاند تا یادگاری ماندگار از او برای همه علاقمندان ادبیات داستانی برجای بماند.
«زیر و بم داستان» در ۱۶ فصل نوشته شده است، جلد اول کتاب در چهار فصل به داستان و انواع آن، ایده داستانی و طرح اولیه، فعالیت ناخودآگاه ذهن یا جست‌وجوی خودآگاه و شخصیت‌پردازی، می پردازد. جلد نخست بیشتر به جنبه های عمومی تعاریف و شناخت داستان، انواع آن و کارکردهایش اختصاص یافته است. از انتهای این جلد رفته رفته مباحث مربوط به جنبه های درونی داستان همچون شخصیت پردازی آغاز شده و در جلد دوم نویسنده به دیگر وجوه داستان و داستان نویسی همانند گفت‌وگو، صحنه‌پردازی، پیچیدگی (گره‌افکنی و گره‌گشایی)، زاویه دید، درون‌مایه و حقیقت‌مانندی و زبان و نماد می‌پردازد.
در اوایل جلد سوم مباحث مربوط پروسه نگارش رمان رفته رفته به پایان می‌رسد و نویسنده به سراغ فعالیت‌هایی می‌رود که پس از طی مراحل پایانی نگارش رمان (همانند بازنویسی و… ) پیش رو دارد. فصول پایانی کتاب هم به جنبه‌های عمومی کار نوشتن و زندگی بیرونی به عنوان یک نویسنده اختصاص دارد. عناوین فصول جلد سوم کتاب بدین قرارند: نام داستان، آغاز و انجام داستان، بازبینی و بازنویسی، نویسنده و ناشر، نویسنده و آسایش و عادت‌ها و ظرافت‌های کاری داستان‌نویسان.
در یک نگاه کلی با توجه به آنچه گفته شد؛ «زیر و بم داستان» را می‌توان یکی از بهترین گزینه‌ها برای کسانی دانست که می‌خواهند به وادی ادبیات داستانی و همچنین داستان‌نویسی و جنبه‌های گوناگون آن وارد شوند. به ویژه اینکه برخلاف متون تئوریک حوزه داستان‌نویسی، این کتاب از زبانی انتزاعی و دشوار برخوردار نیست و ضمن بازگویی این تجربیات، وارد جزئیات بحث شده و به شرح آنها می‌پردازد.
انتشار «رمان به روایت رمان نویسان» در زمان خود یک اتفاق مهم برای علاقمندان ادبیات داستانی بود، به خصوص که در آن روزگار منابع حوزه داستان‌نویسی و تحلیل داستان بسیار اندک بود، امروز اما سه‌دهه از آن روزگار گذشته، کتاب‌های بسیار خوبی در این حوزه منتشر شده‌اند، چنانکه بی‌اغراق با کثرت منابع روبرو هستیم. اما در همین احوال نیز انتشار «زیر و بم داستان» یک اتفاق بسیار مهم محسوب می‌شود، اثری جامع‌تر و کاربردی‌تر از خلف خود که به هر علاقمند جدی این حوزه می‌توان آن را پیشنهاد داد. این کتاب پیشتر (۱۳۹۱) توسط بنیاد ادبیات داستانی (نشر عصر داستان) منتشر شده بود که چندان دیده نشد، اما انتشار نسخه تازه‌ای از آن توسط نشر علمی و فرهنگی زمینه‌ای را فراهم ساخته تا این کتاب چنان که شایسته است با توجه روبه‌رو شود.
به نقل از الف کتاب
****
«زیر و بم داستان»
(تجربه نویسندگان ایران و جهان)
نویسنده:حسین حداد
بازنویسی و تصحیح: محمد حنیف
ناشر: علمی و فرهنگی، چاپ اول ۱۳۹۵
۳ جلد ، ۱۲۴۸ صفحه، ۵۴۰۰۰ تومان