این مقاله را به اشتراک بگذارید
رابطه میان ذهن و بدن
دکتر علی غزالی‌فر*
تابستان است؛ هوا گرم و آفتاب داغ و انسان کباب. به خیابان زده‌ایم و در حال راه رفتن هستیم که یک‌باره چشم‌مان به یک بستنی‌فروشی می‌افتد. در ذهنمان افکار و تصاویری می‌گذرد. راه کج می‌کنیم و یک عدد بستنی شیرین و خوش‌رنگ و خوشمزه می‌خریم. نیم ذراع زبان تفتیده را که در پشت دندان‌ها تپانده بودیم از لای لب‌های خشک و ترک‌خورده و ترکیده بیرون می‌دهیم و آویزان می‌کنیم و بستنی را روی آن می‌نهیم و به زبان می‌کشیم. حلاوت و خنکی و خوشمزگی آن را تا مغز استخوان روح حس می‌کنیم. در پایان دهان را یک وجب باز می‌کنیم و ته‌مانده‌ها و مخلفات و هر چه که باقی مانده را تا مولکول آخر یک‌جا می‌بلعیم و مستقیم به اعماق معده می‌فرستیم.
از منظری فلسفی چه اتفاقاتی رخ داد؟ صحنه‌ای دیدیدم، آنگاه در ذهنمان چیزی رخ داد و سپس بدنمان حرکت مشخصی کرد. بعدا از طریق بدن با بستنی تماس پیدا کردیم و در درونمان احساسات خاصی شکل گرفت. این مجموعه از اتفاقات بیرونی و درونی نشان می‌دهد که میان ذهن و بدن ارتباطی وجود دارد. به جای ذهن می‌توان نفس، جان، روح یا چیزهایی از این قبیل گفت. اما در فلسفه از اصطلاح "ذهن" استفاده می‌شود و منظور از آن تمامی جنبه‌های غیربدنی و غیرفیزیکی انسان است؛ مثل افکار، احساسات، اراده و تخیل. یکی از شاخه‌های وسیع و پردامنه فلسفه نیز فلسفه ذهن نام دارد که به انواع گوناگون مسائل مربوط به ذهن می‌پردازد. موضوع این کتاب نیز فقط یکی از مسائل فلسفه ذهن است. دقیق‌تر بگوییم: فقط یکی از نظریات مطرح‌شده در مورد یکی از مسائل فلسفه ذهن؛ نظریه تعامل‌گرایی در باب مسئله دوگانه‌گرایی جوهری.
دوگانه‌گرایی جوهری چیست؟ برخی از فیلسوفان، که مشهورترین‌شان دکارت است، بر این باورند که انسان از دو جوهر کاملا متفاوت و مستقل تشکیل شده است: ذهن و بدن. بدن کاملا مادی یا فیزیکی است و ذهن کاملا غیرمادی یا مجرد. اما تعامل‌گرایی به این معناست که میان ذهن و بدن رابطه علّی-معلولی دو طرفه وجود دارد؛ یعنی برخی امور ذهنی علت برخی امور بدنی می‌شوند و برخی تغییرات بدنی علت برخی امور ذهنی هستند. برای مثال دیدن و نگاه کردن به مغازه بستنی‌فروشی علت شکل‌گیری افکار و احساساتی در ذهن ما می‌شود و آن افکار و احساسات هم باعث می‌شوند بدن ما حرکت کند. خب، آیا دوگانه‌گرایی جوهری و تعامل‌گرایی نظریات درستی هستند؟ این کتاب قصد بررسی درستی و نادرستی ارتباط این دو را دارد.
برای پاسخ به این مسائل نیاز به یک سری مباحث مقدماتی وجود دارد. نویسنده در فصل اول این مقدمات لازم را فراهم آورده است؛ ویژگی‌های خاص امور ذهنی را برمی‌شمرد؛ انواع گوناگون امور ذهنی را نام می‌برد و دوگانه‌گرایی جوهری و نظریات مخالف آن را توضیح می‌دهد. در فصل دوم چهار دیدگاه اصلی و رایج در مورد دوگانه‌گرایی جوهری شرح داده می‌شود که به ترتیب عبارتند از: تعامل‌گرایی، موازی‌گرایی، تقارن‌گرایی و جنبی‌بودن امور ذهنی. این اثر فقط بر تعامل‌گرایی متمرکز است و در ادامه، فقط همین دیدگاه، موضوع همه بحث‌هاست. لذا در چهار فصل بعدی چهار اشکال اساسی درباره دیدگاه تعامل‌گرایی مطرح می‌شود و راه‌حل‌های طرفداران این دیدگاه نیز ارزیابی می‌گردد. آن چهار اشکال که در عنوان هر فصل هم دیده می‌شود به این ترتیب هستند: مشکل اتصال علّی، مشکل جفت‌شدن، مشکل قوانین بقا و مشکل بسته‌بودن قلمرو مادی. کتاب با یک نتیجه‌گیری به پایان می‌رسد که در واقع جمع‌بندی مباحث گذشته است.
نتیجه همه بحث‌ها این است که یا باید تعامل علّی میان ذهن و بدن را کنار بگذاریم یا از نظریه دوگانه‌گرایی جوهری دست برداریم. در این میان نمی‌توانیم از تعامل علّی میان ذهن و بدن دست بشوییم؛ زیرا به نحو مستقیم و بی‌واسطه آن را درک می‌کنیم و به اصطلاح فلسفی آن را شهود می‌کنیم؛ یعنی به نوعی بدیهی است. پس ناچاریم نظریه دوگانه‌گرایی جوهری را رد کنیم و ذهن و بدن را دو جوهر مستقل و کاملا متفاوت به‌شمار نیاوریم. اما آن اشکالات اساسی که بر علیه نظریه تعامل‌گرایی مطرح شد، آیا به معنای ابطال تعامل‌گرایی نیست؟ پاسخ منفی است؛ زیرا آن اشکالات بر اساس فرض دوگانه‌گرایی جوهری در تعامل‌گرایی به‌وجود می‌آید. حال اگر تعامل‌گرایی را بدون دوگانه‌گرایی جوهری مطرح کنیم، آن اشکالات خود به خود منتفی می‌شود.
البته این کتاب یک اثر تحقیقی و نوآورانه نیست، بلکه صرفا با اهداف آموزشی نوشته شده است و نویسنده هم موضع‌گیری خاصی ندارد و به گزارش آراء گوناگون صاحب‌نظران و بزرگان فلسفه ذهن اکتفا می‌کند. هدف فقط آموزش یکی از مهمترین مسائل فلسفه ذهن به سبک و سیاق مناسب زبان فارسی است؛ زیرا بیشتر آثار فلسفی در زمینه فلسفه ذهن ترجمه متون انگلیسی هستند که مشکل گنگی و عدم وضوح را دارند. اما این اثر از معدود تألیفات این حوزه به زبان فارسی است که، از جهت نثر، بسیار روان و شیوا و از جهت فلسفی، به سبک فلسفه تحلیلی، واضح، دقیق و تمیز نگاشته شده است. به‌خاطر این ویژگی‌ها برای دانشجویان آموزنده و برای اساتید مفید است؛ در عین حال مختصر و بدون هیچ حرف اضافه و زوائد بی‌ربط است.
*دکترای فلسفه
به نقل از الف کتاب
****
«دوگانه‌گرایی جوهری»
نویسنده: هاشم مروارید
ناشر: هرمس، چاپ اول ۱۳۹۵
۱۶۸صفحه، ۱۲۶۰۰ تومان