نقد و بررسی داستان «جبه خانه» اثر هوشنگ گلشیری

"در غروب یکی از روزها [ی تابستان] زنی نشسته در صندلیِ عقب ماشین بزرگ و سیاه رنگی، پسر جوانی را که بعداً می‌فهمیم دانشجوی پزشکی است و در پیاده رو مشغول مطالعه جزوات درسی‌ است، دعوت به سوار شدن می‌کند. پسر مردد می‌ماند، به یاد نصیحت‌های پدرش می‌افتد. زن اصرار می‌کند و سرانجام موفق می‌شود او را به خانه مجللش بکشاند. کمی بعد، جانی، شوهر انگلیسی تبار زن که با‌هم در آفریقای جنوبی آشنا شده‌اند، نیمه مـ ـست و نیمه عریان نزد آن‌ها می‌آید. زن با جانی همان طور رفتار می‌کند که با سگ‌ها و راننده‌اش رحیم، که ظاهراً کر و لال است و با زنش فاطمه که خدمتکار خانه است در آن جا زندگی می کنند. در این بین جانی دچار غش و تنگی نفس می‌شود. پسر با این که «می‌داند آنجا کاری» ندارد، اما «چیزی مثل وظیفه که تاکنون حرفش را از استادش شنیده بود، تکانش» می‌دهد، پس به خلاف میل زن، از راه تنفس مصنوعی حالِ جانی را جا می‌آورد. جانی که برای شنا کردن به استخر رفته است، پسر را نیز دعوت به شنا کردن می کند. پسر بار دیگر شاهد بگومگوی تازه‌ای میان زن و شوهر، به علت بچه‌دار نشدنشان است. این بار جانی با‌حرف‌های خود زن را آزار می‌دهد، تا جایی که هربار به لبه استخر می‌رسد، زن با شلاقی که سگ‌ها را ادب می‌کند، او را می‌زند. ناگهان پسر متوجّه می‌شود‌که «جانی نمی‌تواند حتی خودش را به کناره استخر برساند» پس بی‌اختیار در آب می‌پَرد و او را نجات می‌دهد. سر میز شام زن از گذشته‌هایش حرف می‌زند، پسر کابـ ـوس مبهمی را به‌یاد می‌آورد. جانی با «داغ‌های شلاق روی پشتش» سر میز شام حاضر می‌شود، اما زن اجازه نشستن به او نمی‌دهد و از فاطمه می‌خواهد تا شام جانی را به اتاقش ببرد. لحظاتی بعد، صدای کمک‌خواهی فاطمه از اتاق جانی بلند می‌شود. پسر می‌دانست که «این جا هیچکاره» است، اما «انگار هر چیز به گرد او می‌گشت.» پس به اتاق جانی می‌رود و پس از درگیری با او فاطمه را نجات می‌دهد. زن، پسر را با خود به‌اتاق خوابش که از اشیاء عتیقه پُر‌است، می‌بَرَد. به پسر دستور می‌دهد در اتاق را چفت کند. خود مقابل آینه می‌نشیند و صورتش را شبیه «صورت های سیاه قلم قاجاری» می‌آراید. ناگهان جانی به شدت درِِ اتاق را می‌کوبد و هر دوی آن ها را به مرگ تهدید می‌کند. زن با اشاره دست و انگشتان و چشم و ابرو به پسر می‌فهماند که جانی مسلح است و او باید فرار کند. پسر از پنجره فرار می‌کند و از دور صدای خنده و شوخیِ و گفتگویِ گرم زن و شوهر را می‌شنود.»

در این داستان که از نظر زمانی از یک شب تا صبح به‌درازا می‌کشد از یکسو با زن و شوهری آشنا می‌شویم که با آزار رساندن به‌خود و دیگری بیشتر به‌هم نزدیک می‌شوند و از سوی دیگر پسر دانشجویی را می‌بینیم که تنها به‌شوق گذران شبی خوش به‌دام آنان می‌افتد. پس خط اساسی داستان تبیین و تصویر روابط بیمارگون زن و شوهر‌ و ‌درگیری پسر دانشجو با آنان است. طرح و برشی کوتاه از یک زندگیِ غیر‌متعارفِ شبانه. زندگیِ آدم‌هایی که مشابه‌شان اندک است. زندگی‌ای که می‌تواند پرورش یافته خیال نویسنده باشد یا از یک اثر غربی مثلاً "چه کسی از ویرجینیا ولف می‌ترسد" الهام گرفته باشد. طبیعی است نویسنده در بازآفرینیِ تجربه‌های عینی و ذهنی یا آفرینش حوادث در اثر خود مختار است، اما ‌پرورش صحیحِ مضمونِ انتخابی، او را ملزم می کند تا در ساختمانی در خور آن مضمون، محتوای همخوانی را عرضه کند.

یعنی آنچه در داستان جبّه خانه می‌تواند اصل باشد طرح ماجرا، درگیر شدن پسر دانشجو در شرایطی پیش‌بینی نشده و تأکیدِ ضمنی نویسنده بر روابطی تحریف شده و نامتعارَف است. نه ریشه‌یابی و علّت‌جویی یا تعلیم و تحلیل شخصیت‌ها. زیرا از یکسو ساختمان محدود داستان، مجال پرداختن به چنان مسائلی را نمی‌دهد و از سوی دیگر طرح ساعاتی از یک زندگی شبانه که به‌کابـ ـوس بیشتر می‌ماند تا واقع، نیازی به‌توجیه و تفسیر ندارد.
اما گلشیری با طرح گذشته‌های دور و نزدیک شخصیت‌ها و تثبیت ایشان در جریان‌های سیاسی‌- اجتماعیِ ایران، تکرار ‌و ‌تأکید غیرلازم در شناسایی افراد، دادن اطلاعات زائد، تواردِ خاطرهای تصنعی، گفتگوهای سوزناک ذهنی (با درونمایه سیاسی) و با به‌کار گرفتن ابتدایی‌ترین و کهنه شده ترین فرضیات روانشناختی نه تنها موجب انحراف طرح اصلی داستان از مسیر طبیعی خود است که لحظاتی ملال آور و اضافه بر اصل داستان می‌آورد که سرانجام کل داستان را مخدوش می‌کند.

آنچه بین شخصیت‌های جُبه خانه می‌گذرد، واکنش‌های طبیعیِ انسانی نیست بلکه حوادثی از پیش تعیین شده است که نه تنها در تقابل و تداخل با یکدیگر قرار نمی‌گیرند که به‌شکل حوادثی مجزا، منقطع وعرَضَی بر داستان باقی می‌مانند. بدین ترتیب ساختمان محدود و‌ مشخص داستان که از نظر کمیّت، زمان و مکانِ وقوعِِ ماجرا تنها ظرفیّت پرداختن به‌همان برش کوتاه از زندگیِ شبانه زن و شوهر و جدال نیروهای آنیِ شخصیت‌های داستان را دارد به‌کلی از هم پاشیده می‌شود. شیوه ارائه داستان (انتخاب زبان موجز، حذف فاعل در اکثر موارد، تداخل گذشته و حال در یکدیگر و استشهاد حوادث داستان از ذهن و ضمیر پسر دانشجو) نیز ظرفیت آن محتوای از‌ هم گسیخته و مهار نشده و تجمع اطلاعات زائد را ندارد. بویژه این داده‌ها اساساًً در جایی به‌کار گرفته نمی‌شوند و لزوم طرح خود را به‌عنوان عناصر لازم داستان از دست می‌دهند. در پایان خواننده می‌ماند روبروی نویسنده‌ای که با هزار‌ترفند خواسته است تا جهانی را در پوست تخم مرغی بگنجاند.

به نمونه هایی برای اثبات مدّعای فوق توجه کنید:


۱‌- با توجه به درونمایه و شیوه ارائه داستان و شکل و ساخت محدود آن، نیازی به‌پرگویی و دوباره گوییِ مسائلی که به‌اشارتی یا کنایتی به خواننده منتقل می‌شود نیست. اما در این داستان ۷۳ صفحه‌ای، بارها نکات قابل درک تکرار شده‌اند. نمونه:
در اوائل داستان، در صحنه‌ای که پسر موفق می‌شود از راه تنفس مصنوعی حال جانی را جا بیآورد و با یادآوری حس وظیفه‌ای "که تاکنون حرفش را از استاد شنیده بود."ص۳۰، خواننده متوجه می‌شود که پسر، دانشجوی پزشکی است. اما نویسنده در چند صفحه ‌دورتر، دوباره معلوم می‌کند که پسر فردا "امتحان تشریح" دارد. ‌ص۳۷ سپس زن به شوهر می‌گوید او "دکتر" است. بار‌دیگر در بازآفرینیِ صحبت‌های پدر، معلوممان می‌شود که "ولایت" ایشان هم "دکتر می‌خواهد." ‌ص۶۹ با این که خواننده نمی‌داند دکتر بودن پسر چه ربطی به نقش او در این داستان دارد، (جز این که لازم است گهگاه کابـ ـوس تشریح ببیند یا حال جانی را جا بیآورد) باز نویسنده طاقت نمی‌آورد ‌و تأکید می‌کند که "فقط مانده است‌.‌.‌. سه سال"ص۷۱، به دکتر شدن ایشان.

زن هنگام معرفی شوهرش به پسر دانشجو می گوید "نباید بترسی "جانی بی آزار است". ص۲۰، نویسنده هم به کمک خواننده آمده و از بین شخصیت های داستان فقط نام "جانی" را استثناً در گیومه میآورد. از همین جا کاملاً معلوم است که شوهر فرنگی است. بخصوص که "موهای سرش بور و بلند" هم هست. ص۲۰، اما ظاهراً این توضیحات کافی نیست و با این که زن تأکید می کند که با جانی و مادر "نژاد پرست"ش در آفریقای جنوبی آشنا شده است، در اوائل داستان جانی فقط به انگلیسی حرف می زد. صص۳۰-۲۲، اما از اواسط داستان، او که به زبان انگلیسی هم بسیار کم حرف می زد، یکباره در حال شنا کردن چنان به زبان سلیس فارسی صحبت می کند و چنان با حرف های خود زن را می چزاند که هربار به لبۀ استخر می رسد، زن با شلاق او را میزند. اما دوباره زبان فارسی از یاد جانی میرود تا جائی که با فاطمه بیچاره نیز یکسر به زبان انگلیسی صحبت می کند. ص۴۸
هنگامی که جانی زن را به مادر نژادپرستش معرفی می کند، خواننده به "شازده" بودن زن پی میبرد. ص۲۳، بار دیگر معلوم میشود که زن، شازده است اما "جدّ پدریشان شاه" بوده است. ص۲۴، دیگر کاملاً روشن است که زن از نوادگان قاجار است. اما از کجا این اطلاع (زائد) فراموش خواننده نشود؟ پس در چند صفحه دورتر زن دوباره از دلزدگی هایش، از خانه مجلل و کلفت و نوکر و "پیشکارِ بابا" حرف میزند و در آخر هم نویسنده که ظاهراً به خلاف میلش، موفق نشده جز در "تمثیل سازی معمول" پیوند زن را به تبار از دست رفته اش نشان دهد، او را وامیدارد تا در اتاقی که "پُر است از اشیاء عتیقه"، مقابل آیینه بنشیند و طبق صورت خود را شبیه "صورت ماه و خورشیدی تابلوهای سیاه قلم قاجاری" بزک کند. ص ۵۹


۲‌- نویسنده با پرداختن به گذشته‌های دور و نزدیک شخصیت‌ها، دادن اطلاعاتی که تأثیری در روند داستان ندارند، ایجاد توارد خاطرهای مکرر (تا حدی که شکلی تصنعی پیدا می‌کنند) و ذکر گفتگوهای سوزناک ذهنی، طرح اصلی داستان را از مسیر طبیعیِ خود منحرف کرده، ساخت کلی داستان را مخدوش می‌کند. نمونه:
داستان بارها از حرکت بازمی‌ایستد تا خواننده از خلال ذهنیت پسر و یا حرف‌های زن، پدر و مادر و بستگان و سوابق مالی و طبقاتیِ آن‌ها را بشناسد. اما مطلقاً معلوم نیست این یادآوری‌های مکانیکی به‌چه کاری می‌خورند؟ شاید نویسنده میخواهد با روشن کردن گذشته شخصیت‌ها رفتار امروزیِ آن‌ها را توجیه و تفسیر کند. حال آن که استفاده از چنین روشی آن هم در اثر ادبی، تنها به‌مطلق کردن رفتارهای آدمی می‌انجامد و داستان را از پویایی و حرکت زنده باز‌می‌دارد. قابل توجه است که حتی معرفی شخصیت‌های جُبّه خانه، از طریق این روانشناسیِ منسوخ نیز در کل داستان محلی ندارد. اگر مثلاً زن از نوادگان قاجار نبود یا اگر به‌جای جانی، یک شوهر مرفه‌الحال ایرانی بود چه تغییری در خط و طرح اصلی داستان پیش می‌آمد؟ یا اگر به‌جای این – ‌جوان دانشجویِ دانشکده پزشکی، متولد آباده، فرزند پدری توده‌ای و پاک‌باخته که حالا "سیاست را بـ ـوسیده و کنار گذاشته" و مادری همیشه گریان که "بوی شیر" می‌دهد و برادری که مخارج خانه را تأمین می‌کند و خواهری که با یک بچه شیرخوار، از شوهرش طلاق گرفته و نزد خانواده آمده است و " رهنمودها"‌ی پدر که باید پسر سیاست را کنار بگذارد تا " توی هچل نیفتد" و او با همه علائق پنهان سیاسی " بسیار خوب درس خوانده، از آنچه منعش کرده‌اند، پرهیز کرده، توبیخ و غیبت و اخراج اصلاً نداشته و انضباطش بیست بوده" و حالا پُر است از انواع و اقسام دردهای گوناگون- جوان دیگری مثلاً کارمند بانک، فرزند پدری ارتشی و مادری دل‌‌به‌نشاط، به دام این زوج می‌افتاد چه خللی در اصل داستان و ماجرای ظاهراًً پیش‌بینی شده آن رخ می‌داد؟ (البته اگر بجای دانشجوی پزشکی، کارمند بانک فریفته شده بود در همان ابتدای داستان جانی به علت تنگی نفس جان به‌جان آفرین تسلیم کرده بود و داستان ناتمام می‌ماند. ظاهراًً زوج مزبور برای پیشبرد مقاصد خود با شناخت خارق العاده‌ای در خیابان‌ها، فقط دانشجویان پزشکی را به‌تور می‌زدند).


۳‌- رخدادهای ذهنی نیز در کار نوشتن، در قالب عناصر مادی شکل می‌گیرند و طبعاً شخصیت‌های داستان، نسبت به‌آن بخش از واقعیت که در حالْ می‌گذرد واکنش نشان می‌دهند. نمایش برخورد ‌و‌تلاشیِ این واکنش‌های مختلف و گاه کاملاً متضاد است که به‌عنوان نیروهای بیرونی، چون سایر عناصر داستان، به‌پیشبرد و حرکت داستان کمک می‌کند. زیرا حقّانیت و اعتبار شخصیت‌ها و حوادث در تقابل و عملکرد با یکدیگر است که پذیرفتنی می‌شود. اما در داستان جُبّه خانه به‌علت تعیین حوادث از پیش (توسط نویسنده) و نبودِ واکنش لازم در مواقع گوناگون، شخصیت‌ها یک بعدی و گیج و گول، باقی می‌مانند. نمونه:
پسر دانشجو که برای گذراندن شبی خوش به‌خانه زن کشیده شده است، چرا در برابر وضع غیرقابل پیش‌بینیِ آن خانه -‌ خانه‌ای که زن مریض و ستمگری آن را اداره می‌کند، شوهر مـ ـست خودآزاری در آن می‌لولد، سگ های تعلیم دیده‌ای که پای هر غریبه‌ای را می‌دَرَند، کلفتی که با "دماغ پخ‌" مورد تجـ ـاوز جنسـ ـی قرار می‌گیرد، راننده‌ای که با "دماغ پخ" مثل شبح همه‌جا حضور دارد و همه‌چیز را می‌بیند و می‌شنود اما خود را به‌کری و لالی زده و دَم نمی‌زند- ‌اثری از تعجب، هراس، اضطراب، شیفتگی یا دلزدگی از خود نشان نمی‌دهد؟ چرا مثل آدم مصنوعی به‌دنبال هر ماجرایی کشیده می‌شود؟ چرا پس از آن که پی‌می‌بَرَد "آن جا کاری ندارد" باز میماند و حتی با تنفس مصنوعی جانِ جانی را نجات می‌دهد؟ (چون این اولین باری است که دانشجوی پزشکی داستان عملاً احساس مسئولیت حرفه‌ای کرده است، خواننده ماندن او را در آن خانه و در آن لحطه ندیده می‌گیرد). اما از اواسط داستان نه تنها خواننده، که نویسنده هم نمی‌داند پسر در آن خانه چه می‌کند و شاید برای آن که دلیلی برای ادامه حضور او دست و پا کرده باشد بار دیگر پسر را وامی دارد تا ناموس فاطمه را از دست جانی "سیاه مـ ـست" نجات دهد و به‌جای او مشـ ـروب را که "نه، بل جام شوکرانش را به یک جرعه" سر کِشد ص۵۱، و با جانیِ "مـ ـست و لندهور"، مثل وقتی که با "همقدهایش روی چمن پارک کشتی می‌گرفته" کشتی بگیرد.
همچنین معلوم نیست چرا پسر دانشجو تا لحظه فرار از آن خانه، از نفوذ اقرار گیرنده چشمان خود سود نجست؟ (لااقل برای پیشبرد هدفی که به دلیل آن وارد چنان خانه ای شده بود) و تنها در برابر رحیم، راننده کر و لال خانم از آن استفاده می کند بطوری که آن زبان بسته را به حرف زدن وامیدارد. وقتی رحیم کر و لال به او التماس می کند که " من، من گناهی ندارم، دیدید که زن دارم، زن و دوتا بچه، اگر حرف بزنم، اگر دخالت کنم بیرونم می کنند، ص۶۹، چرا پسر "با تمام توان مچ و بازویش" او را میزند؟