این مقاله را به اشتراک بگذارید
وقتی لنین در گور می‌لرزد
نگاهی به کتاب «آرامگاه لنین» اثر فاضل اسکندر/ ترجمه‌ی زهرا محمدی
حمیدرضا امیدی‌سرور
فاضل اسکندر نویسنده‌ای ایرانی تبار بود، پدرش مهاجری ایرانی بود که در گرجستان کوره آجرپزی داشت. ۹ ساله بود که اقدام‌های سرکوبگرانه استالین میان پدر و مادرش جدایی انداخت. با اخراج دسته جمعی مهاجران در سال ۱۹۳۸ پدرش به ایران بازگردانده شد و او تحت سرپرستی مادرش و خانواده او که اهل آبخاز در بندر سوخومی بودند، تربیت شد. در سال ۲۰۱۶ هنگامی که در هشتاد و هشت سالگی درگذشت، مطبوعات روسیه هیچ اشاره‌ای به تبار ایرانی او نکردند. با این حال چندان تفاوتی هم نمی‌کرد، مهم آن بود که فاضل اسکندر به زبان روسی می‌نوشت و استعداد و هنرش بر گنجینه ادبیات روس می‌افزود.
به هنگام مرگش ولادیمیر پوتین با فرصت‌طلبی برای دلگرم ساختن مردم زادگاه او (آبخازیا) که دو دهه پیش از آن، خودخواسته از قفقاز جداشده و به روسیه چسبیده بودند، پیام تسلیتی فرستاد و هنر نویسنده‌ای را ستود که در طول عمرش با طنز گزنده‌ای که داشت، وجه توخالی مستتبدانی همانند او را به باد انتقاد گرفته بود. به خصوص که فاضل اسکندر با تلاش‌های جدایی‌طلبانه زادگاهش در پایان دهه ۱۹۸۰ همراهی نکرد و هم اقلیت گرجی و هم آبخازی را برای تعصبات نژادی‌شان مورد انتقاد قرار داد.
فاضل اسکندر در سال ۱۹۲۹ میلادی در سوخومی آبخازیا به دنیا آمده بود و پس از پایان دوران تحصیل در روستای چگم آبخازیا، برای ادامه تحصیل به مسکو رفت. وی از معروف‌ترین فعالان عرصه طنز در این کشور بود که فعالیت مطبوعات خود را از سال ۱۹۴۵ در این زمینه آغاز کرد.
اسکندر پس از گذراندن دوران مدرسه وارد انستیتوی کتابداری مسکو شد، اما سال ۱۹۵۱ تغییر رشته داد و در انستیتوی ادبیات ماکسیم گورکی به تحصیلات ادامه داد. او پس از انتشار نخستین مجموعه شعر خود در سال ۱۹۵۲ به داستان نویسی کوتاه و بلند روی آورد.
طنزهای انتقادی او در دوره حکومت شوروی با شکستن تابوهای سیاسی حکومت کمونیستی، او را به شهرت رساند. او اگر چه منتقد جدی سیاست‌های توتالیتری استالین بود، اما به ظاهر خود را نویسنده‌ای مخالف نمی‌دانست. به خصوص که او به دلیل شرکت در جنگ بزرگ میهنی و کسب افتخاراتی در آن، تا اندازه‌ای در حاشیه امن قرار داشت، او در دوره اصلاحات میخائیل گورباچف در اواخر دهه ۱۹۸۰، مدتی کوتاه به عضویت "کنگره نمایندگان خلق" درآمد. اسکندر پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی کمتر نوشت و درباره سیاست اظهار نظر کرد.
با این حال آثارش جوایز بسیاری برای او در داخل و خارج روسیه به ارمغان آورد. فاضل اسکندر سال ۲۰۱۲ نیز از سوی اتحادیه نویسندگان مسکو به عنوان نامزد نهایی این کشور برای معرفی به آکادمی نوبل در سوئد برای رقابت در بخش ادبی معرفی شده بود. در اهمیت و تاثیر آثار این نویسنده همین بس که بخش‌هایی از نوشته‌هایش از ساحت داستان وارد فرهنگ شفاهی مردم شده و در حکم ضرب‌المثل در میان آنها رواج پیدا کرده است.
مترجم کتاب در مقدمه کوتاهی که برای معرفی فاضل اسکندر به مخاطب فارسی زبان نوشته است، تعدادی از این جملات را گرد هم آورده ، جملات تفکر برانگیزی همانند:
- من در واژه پیروزی همهمه شکوهمندِ مشتی احمق را می شنوم.
- تمام ملت روسیه یک هملت مست است.
- لحظات الهام، هنگامه سرسپردن به حقیقت است.
وجود نویسندگان بزرگ ادبیات کلاسیک روس، آثار نویسندگان مستعد معاصر این خطه را تا حد زیادی تحت الشعاع قرار داده است. وقتی صحبت از ادبیات روس می‌شود نام نویسندگانی چون داستایفسکی، تولستوی، پوشکین و از این دست، چنان بر اذهان سایه می‌افکند که کمتر به نویسندگان ادبیات معاصر توجه می‌شود، به ویژه در کشور ما که زمانی فاضل اسکندر به مخاطب فارسی زبان معرفی شد که قریب شش دهه از فعالیت او گذشته و چراغ عمرش روبه خاموشی بود. اگرچه همین نیز غنیمتی محسوب شده و این نویسنده به همت نشر نو و با مجموعه داستان آرامگاه لنین با ترجمه دکتر زهرا محمدی و… به مخاطبان فارسی زبان شناخته شد، اما تقریبا همزمان با انتشار این کتاب بود که او در هشتاد و هشت سالگی با زندگی وداع کرد. درحالیکه تبار ایرانی او نیز باعث نشده بود زودتر در این دیار مورد عنایت قرار بگیرد. اما در اروپا پس از ترجمه آثارش به زبان انگلیسی (۱۹۸۳) مورد استقبال منتقدان قرار گرفت، چنانکه برخی از منتقدان رگه‌هایی از آثار مارک تواین و ویلیام فاکنر در نوشته‌های او ردیابی کرده‌اند.
عناوین یازده داستانی که در کتاب حاضر گرد هم آمده‌اند بدین قرار است:
آرامگاه لنین، دلیل بودن، قطار شب، خانه‌ای در انتهای کوچه، مهمان ناخوانده، میوه ممنوعه، ستاره‌ها را رها کنید…، در ویلا، پیرمرد و همسرش، روز نویسنده و کابوس.
اگرچه فاضل اسکندر بیشتر عمر خود را در مسکو گذراند اما اغلب داستان‌های او درباره زندگی و اوضاع و احوال مردمان زادگاهش بود؛ مجموعه داستان آرامگاه لنین نیز از این قاعده مستثنی نیست. داستان‌های این کتاب حکایت از آن دارند که نویسنده به شدت تحت تاثیر خاطرات و زندگی خود در دوران کودکی و نوجوانی است و از تجربیات خود در آن دوران در نوشتن داستان‌هایش بهره بسیار می‌گیرد. منطقه آبخازیا سرزمینی است با خصلت‌های فرهنگی شرقی، و همین مسئله باعث شده است که حال و هوای داستان‌های فاضل اسکندر برای مخاطب ایرانی جذابیت ویژه‌ای داشته و تا حد زیادی ملموس باشد.
نگاه طناز و زبان پر نیش و کنایه اسکندر دیگر ویژگی عمومی در داستان‌های اوست که اگرچه اغلب ماهیتی منتقدانه و تفکر برانگیز دارند اما در عین حال باطراوت و پر از بشاشیت به نظر می‌رسند. نثر فاضل اسکندر ساده و روان است، این سادگی برای نزدیک شدن بیشتر به زبان آدم‌های کتاب بکار گرفته شده و در ساختار کلی اثر به خوبی نشسته است و بر لطف داستان‌ها تاحد بسیار زیادی افزوده .
داستان آرامگاه لنین که عنوان کتاب نیز برگرفته از آن است، اگرچه داستانی حدود پانصد کلمه بیشتر نیست، اما در همین حجم اندک؛ نویسنده با قدرت و طنازی بسیار با محور قراردادن جسد لنین و بهره‌برداری تبلیغاتی حکومت از آن، نه تنها تصویر ملموس از فضای حاکم بر یک حکومت تمامیت‌خواه نشان می‌دهد؛ بلکه شوخی‌های جذابی نیز با خلق و خوی مردم ترتیب می‌دهد.
اما سوای داستان نخست کتاب که بیشتر شبیه به یک برش از فضای روانی حاکم بر زندگی مردم آن دیار است. دیگر آثار گردآمده در این کتاب از کیفیت داستان گویانه بارزی برخوردارند که طنز و شیرینی آنها نه تنها در لحن و نگاه نویسنده که در موقعیت‌های داستانی نیز دیده می‌شود.
برای نمونه در داستان میوه ممنوعه، نویسنده با دستمایه قرار دادن این باور در میان برخی خانواده‌های شرقی که از خوردن گوشت خوک امتناع می‌کنند، موقعیت‌های داستانی جذابی خلق می‌کند، بخصوص وقتی راوی کم سن و سال داستان پشت شیشه مغازه کالباس فروشی به خیالبافی درباره مزه کالباس‌ها (گوشت خوک) می‌پردازد و هنگامی هم که فرصت خوردن آن پیش رویش قرار می‌گیرد، حسرت خوردن گوشت خوک را با لذت از خود گذشتگی تاق می‌زند و ….
آرامگاه لنین کتابی است خواندنی، بخصوص برای آنها که می خواهند لذت خواندن داستان کوتاه را دوباره کشف کنند و البته تلنگری برای ما که ادبیات روس محدود به رمان‌های عظیم کلاسیک با نویسندگانی نامدار نیست و از ادبیات معاصر روسیه نیز نباید غافل شد. در پایان نباید این نکته را ناگفته گذاشت که دکتر زهرا محمدی با همکاری شاگردان مستعدش حرکتی را در ترجمه این کتاب آغاز کرده‌اند که می تواند سرمشقی برای دیگران نیز باشد، بخصوص در تربیت نسلی تازه و مستعد از مترجمانی که می توانند دیدگاه‌هایی تازه در ترجمه را نمایندگی کنند.
به نقل از الف کتاب
****
«آرامگاه لنین»
نویسنده: فاضل اسکندر
ترجمه: زهرا محمدی
ناشر: نشر نو، چاپ اول ۱۳۹۵
۱۵۹ صفحه، ۱۴۰۰ تومان