این مقاله را به اشتراک بگذارید
نگاهی به مجموعه‌های «کتابخانه شرلوک هولمز» و «کارآگاه برای همه قرون»
چیزی بیش از ادبیات پلیسی
حمیدرضا امیدی سرور
ادبیات پلیسی و جنایی با آرتور کنان دویل آغاز نشد، اما او بود که با خلق شرلوک هولمز و تداوم در نوشتن آثاری با مضمون معمایی و با حضور کارآگاهی با هوش که وظیفه گره‌گشایی از این معما‌ها را بر عهده داشت، نخستین گام جدی را در اعتلا و کسب هویت این ژانر برداشت و عصر طلایی ادبیات پلیسی و جنایی را کلید زد.
توفیق این داستان‌ها و محبوبیت شرلوک هولمز به حدی بود که وقتی در داستان مسئله نهایی شرلوک هولمز و دشمن سرسختش پروفسور موریاتی با سقوط به دره جان باختند؛ علاقمندان این کاراگاه چنان نویسنده‌اش را با سیل نامه‌های خود غافلگیر کردند و او به دلیل کثرت اعتراض‌ها چاره دید تا راهی برای بازگرداندن شرلوک هولمز به زندگی پیدا کند. هولمز چنان هویتی یافته بود که از ساحت داستان وارد دنیای واقعی شده بود، همانند انسانی واقعی، زادگاه او، زمان تولدش، محل زندگی‌اش، و علایق شخصی او کنجکاوی دوستدارانش را بر می‌انگیخت.
با این اوصاف عجیب نیست، با اینکه آرتور کنان دویل سال‌هاست درگذشته، اما شرلوک هولمز همچنان به حیات خود ادامه داد. نه فقط به واسطه ماندگاری داستان‌های دویل که پس از مرگ او نیز مخاطبان بسیاری داشته اند؛ بلکه فراتر از این، به واسطه حضور او در آثار تازه‌ای که نویسندگان دیگر نوشتند.
اولین بار پسر آرتور کنان دویل، آدریان بود که چند مورد از پرونده‌هایی را که در آثار پدرش از زبان دکتر واتسون به آنها اشاره شده اما داستانش نوشته نشده بود، به صورت کتاب منتشر کرد. پس از او نویسندگان مختلفی به اشکال گوناگون به سراغ شرلوک هولمز رفته و آثاری را با حضور شمایل ماندگار خلق کردند که ده‌ها برابر نوشته‌های خود آرتور کنان دویل هستند.
درمیان این آثار نمونه‌های بسیار خوبی هم دیده می‌شود، صرف‌نظر از استحکام ساختاری یا کیفیت ادبی، نویسندگان برخی از این آثار، با خوش ذوقی برای افزودن به جذابیت نوشته خود، پاره ای از مشاهیر و یا شخصیت‌های داستانی را وارد این ماجراها کرده و با برقراری رابطه‌ای بینامتنی آثاری جذاب را خلق کرده‌اند، چنانکه گاه شرلوک هولمز، با آرسن لوپن و دکتر جکیل دست و پنجه نرم می‌کند، یا به درخواست جورج برنارد شاو پرونده قتلی در تماشاخانه را بدست می‌گیرد و با اسکار وایلد، فروید و… روبرو می‌شود.
از این قسم آثار اگرچه به طور پراکنده نمونه‌هایی به فارسی ترجمه شده، اما هیچگاه چنان که باید مورد توجه قرار نگرفته‌اند. آثاری که با آنها می‌توان کتابخانه‌ای خاص شرلوک هولمز تشکیل داد؛ این ایده جذاب توسط کاوه میرعباسی، و به همت نشر قطره محقق شده و بخشی از مجموعه ادبیات پلیسی این ناشر محسوب می‌شود که «کتابخانه شرلوک هولمز» نام گرفته است.
از قدیم گفته‌اند کار را باید به کاردان سپرد و بی‌شک در حوزه ادبیات پلیسی و جنایی کاردان‌تر از کاوه میرعباسی که هم اهل ادبیات باشد و هم عاشق آثار پلیسی و جنایی به ندرت می‌توان پیدا کرد، بخصوص که او هم در این حوزه صاحب دانش تئوریک است و هم اینکه ترجمه‌های فراوانی در کارنامه او ثبت شده است.
این مختصر از باب تعارف نیست که کارنامه او به حد کافی در این زمینه پر و پیمان و گویاست. به همین خاطر هم در این ایام که ادبیات پلیسی و جنایی در ایران دوباره رونقی گرفته و ناشرانی هم به شکل پیگیر در این زمینه کار می‌کنند، کاوه میرعباسی برای انتشار مجموعه‌ای دیگر در این حوزه، به سراغ مسیرهای پیموده شده نرفته و طرحی نو در انداخته است که «کتابخانه شرلوک هولمز» تنها یک شاخه از آن است که در مرحله اول سه کتاب از این مجموعه با عناوین «دکتر جکیل و آقای هولمز» و «شرلوک هولمز علیه دراکولا» هر دو اثر استلمن لورن دی و «شرلوک هولمز و فاجعه‌ی کشتی تایتانیک» اثر ویلیام سیل منتشر شده است.
اما دیگر شاخه از مجموعه ادبیات پلیسی نشر قطره با عنوان «کارآگاه برای همه قرون» در برگیرنده گونه بدیع از این آثار است که در کشور ما با رمان شاخص «نام گل سرخ» اثر امبرتو اکو شناخته می‌شود. اثری برخوردار از ساختار پلیسی و جنایی که ماجراهای آن در قرون وسطی می‌گذرد. این رمان که چند بار به فارسی ترجمه شده در سال ۱۹۸۱ منتشر شده بود و در واقع اعتلا دهنده سبکی جدید در ادبیات پلیسی و جنایی بود که نخستین بارقه‌هایش با «ماجراهای قاضی دی» نوشته روبرت وان گولیک در دهه شصت میلادی زده شد.
این قسم آثار که به عنوان رمانهای پلیسی / تاریخی شناخته می‌شوند، در اواخر قرن بیستم از حالت پراکندگی درآمده و از جایگاه ثابتی در ادبیات پلیسی و جنایی برخوردار شدند. در سال ۱۹۹۹ آثار پلیسی / تاریخی صاحب جایزه «الیس پترز» شدند، قریب به ده سال بعد در فرانسه نیز جایزه‌ای نحت عنوان «ایستوریا» برای این آثار در نظر گرفته شد.
رمانهای پلیسی / تاریخی مهمترین دستاورد دهه‌های اخیر برای این ژانر محبوب محسوب می‌شود که قلمرو این سبک را به اندازه کل تاریخ گسترش داد و بستری فراهم آورد تا ژانر پلیسی و جنایی با تنوعی چشمگیر در قیاس با گذشته برخوردار باشد. بر این اساس ادبیات پلیسی در گستره‌ای وسیع به لحاظ مکانی و زمانی در برابر مخاطب قرار گرفته است، از مصر و یونان باستان گرفته، تا قرون وسطی، دوره رنسانس و انقلاب کبیر فرانسه، سال‌های جنگ داخلی آمریکا و… خوشبختانه دبیر مجموعه حاضر با برگزیدن این آثار، مخاطب فارسی زبان را با وجهی کمتر شناخته شده از ادبیات پلیسی آشنا کرده است که از امتیازات این مجموعه محسوب می‌شود. میرعباسی در مقدمه کوتاهی که برای این مجموعه نوشته است، کاوشگرانی را که حکم کارآگاه پلیس را در این آثار بازی می‌کنند یا شخصیت‌هایی که به عنوان قهرمانان این ماجراهای معمایی و جنایی ظاهر می‌شوند را به سه دسته تقسیم کرده است.
نخست: شخصیت‌هایی که ساخته ذهن نویسندگان هستند، از راهبان، کشیشان گرفته تا شهسواران، سامورایی و …. که هریک به جغرافیای خاص این داستان‌ها و زمان وقوع آنها مربوطند.
دسته دوم شخصیت‌هایی واقعی هستند که از دل تاریخ بیرون آمده‌اند و نویسنده با برگزیدن این شخصیت‌های واقعی و نام آشنا برای مخاطب جذابیت‌های ویژه‌ای به آثار خود بخشیده است، چنانکه از دانته، اسکاروایلد، جین آستین و دیگر شخصیت‌های واقعی در تاریخ که به شکلی پایشان به ماجراهایی معمایی باز شده است.
دسته سوم که حاصل رابطه‌هایی بینامتنی در ادبیات است، شخصیت‌هایی هستند که در آثار دیگری خلق شده۲اند و به شهرت رسیده اند و حالا توسط این نویسندگان از دل اثری دیگر بیرون آمده و وارد این داستان‌ها شده‌اند. همانند آقا و خانم دارسی (زوج معروف رمان غرور و تعصب)، پرفیری پترویچ مستنطق رمان جنایت و مکافات و…
از سری «کارآگاه برای همه‌ی قرون» دو کتاب با نام های «سایه های شب» اثر جین فینیس و «توطئه‌ی فلک سوم » (کاوشگری‌های دانته آلیگیری) به بازار آمده‌اند که شمار کتاب‌های مجموعه ادبیات پلیسی نشر قطره را به پنج عنوان می رساند.
با توجه به آنچه گفته شد، آغاز انتشار این مجموعه تازه را می‌توان اتفاقی در حوزه ادبیات پلیسی و جنایی در ایران محسوب کرد، چرا که با آثاری طرف هستیم که کیفیتی متفاوت با تصور رایج ما از ادبیات پلیسی و جنایی دارند. به همین خاطر نه فقط به علاقمندان آثار پلیسی بلکه به آنها که با شکل‌های متعارف آثار پلیسی چندان میانه‌ای ندارند نیز می‌توان پیشنهاد کرد، چرا که این مجموعه جذابیتی فراتر از آثار معمول ادبیات پلیسی دارد.
به نقل از الف کتاب
***
«مجموعه کتابخانه شرلوک هولمز»
«دکتر جکیل و آقای هولمز»، «شرلوک هولمز علیه دراکولا»؛ « شرلوک هولمز و فاجعه کشتی تایتانیک »
نویسندگان: استلمن لورن دی، ویلیام سیل
مترجمان: نیما م. اشرفی، احسان کرم‌ویسی
ناشر: قطره؛ چاپ اول۱۳۹۶
۲۴۰ و ۲۷۶ و ۲۰۲ صفحه، 20000 و ۲۲۰۰۰ و ۱۶۰۰۰ تومان
«مجموعه کارآگاه برای همه قرون»
«توطئه‌ی فلک سوم»، «سایه‌هایی در شب»
نویسندگان: جولیو لئونی، جین فینیس
مترجمان: بنفشه شریفی‌لو، زهرا زارعی
ناشر: قطره؛ چاپ اول ۱۳۹۶
۳۸۶ و ۴۵۶ صفحه، ۳۰۰۰۰ و ۳۵۰۰۰ تومان