این مقاله را به اشتراک بگذارید
نگاهی به کتاب «مارکسیست‌ها» اثر سی. رایت میلز/ ترجمه‌ی خشایار دیهیمی
حرف حساب مارکسیسم چیست؟
حمیدرضا امیدی سرور
****
ربع قرن از فروپاشی نظام‌های بزرگ کمونیستی در جهان می‌گذرد، آن چه از مارکسیسم و کمونیسم در گوشه و کنار دنیا باقی مانده، تنها سایه‌ای‌ست کمرنگ از آن قدرتی که روزگاری بر نیمی از جهان دو قطبی شده سلطه داشت. باوجود فروپاشی بلوک شرق هنوز اما ضرورت پرداختن به فلسفه سیاسی و نظام حکومتی بیرون آمده از آن احساس می‌شود.
شاید بسیاری بدانند که مارکسیسم از کجا سرو‌کله‌اش پیدا شد و وارد حیات سیاسی و اجتماعی ایران شد، اما بی‌گمان تعداد آنها که تصویر دقیق و روشنی از چیستی مارکسیسم و کمونیسم داشته باشند تا این اندازه زیاد نیست. هرکسی از ظن خود تصوری درباره مارکسیسم داشت و جالب اینکه بسیاری از آنها که به عنوان یک مارکسیست در زندان رژیم پیشین دوران محکومیت خود را می‌گذراندند نیز تصور دقیق و روشنی از آن نداشتند، برخی با خواندن چند رمان از ماکسیم گورکی (همانند مادر) کمونیست شده بودند و اطلاعتشان نیز صرفا در حد شعارهای به ظاهر جذابی بود که از زبان رفقای حزبی می‌شنیدند و همان‌ها را تکرار می‌کردند.
البته تئوریسین‌های فکری این جریان در ایران، همچون احسان طبری جزوه‌های کم حجمی برای آشنایی با مارکسیسم و کمونیسم منتشر کرده بودند، اما جزوه‌ها به جای آنکه مدخلی باشند برای کسب معرفت درباره مارکسیسم، خلاصه همان کلیاتی بودند که در قالب شعارهای انقلابی، وعده و وعیدهایی درباره مدینه فاضله کمونیستی برای مجدوب کردن جوان ارائه می‌شد.
ترجمه کتاب «مارکسیست‌ها» اثر سی رایت میلز که به همت نشر نو وارد بازار کتاب شده، حاصل مشاهده و درک چنین شرایطی بوده است. یکی از ترجمه‌های دوران جوانی خشایار دیهیمی که پس از کش و قوس زیاد سرانجام در قالب کتاب بدست خوانندگان رسید. خشایار دیهیمی در مقدمه‌ی خواندنی خود برای کتاب سرگذشت این ترجمه را شرح داده است.(۱) مقدمه‌ای نوستالژیک و پیوند خورده با خاطرات جوانی که هم از دلایل رفتن به سراغ این کتاب و هدف از ترجمه آن گفته است: «سال ۵۹ بود. هنوز مارکسیست‌ها با گروه‌های رنگ‌وارنگشان کیا و بیایی داشتند. جلسات‌شان برقرار بود، روزنامه‌هایشان انتشار می‌یافت، جدل به اصطلاح تئوریک با هم داشتند و هنوز گروهک و محارب نشده بودند. در دنیا هم هنوز دولت قدر قدرت شوروی عرض اندام می‌کرد و کعبه آمال عده‌ای و از نظر عده‌ای دیگر امپریالیست ثانی، سوسیال امپریال بود. من هم جوانی بودم بیست و پنج ساله و با همه جوانی دستی از دور بر آتش داشتم. راستش را بخواهید چپ نبودم، اما هم میلی به اندیشه‌های مارکسیستی داشتم و هم دلم از جزم‌اندیشی همه گروه‌های چپ خون بود. با مطالعات اندکی که داشتم و البته همراه با شوق فراوان برای آموختن، برایم مسلم بود که این گروه‌های چپ چیز زیادی از آنچه بر زبان می‌رانند نمی‌دانند و در بند آموختن و خواندن و یاد گرفتن هم نیستند. هر کس، البته به سودایی، سر به گروهی سپرده بود و کلام آخر. همه غرق سودای خام خویش بودند. آنچه به نام مارکسیسم عرضه می‌شد، در همه الوانش به قول سی رایت میلز نویسنده این کتاب، یا مارکسیسم پیچیده و آنچه از من خبری نبود مارکسیسم بی‌پیرایه یا صاف و ساده یا آکادمیک بود. من جوان چه از دستم بر می‌آمد؟ نهایتش اینکه من هم با دلی خون سودای خود را داشتم. می‌خواستم با سواد اندکی که داشتم صدایم را، صدای نحیفم را، در آن غوغا به گوش کسانی برسانم. می‌خواستم ضعف‌ها و نقص‌های مارکسیسم عامیانه و پیچیده را بر ملا کنم. می‌خواستم از کمبود شناختمان از خودمان، از آنچه تبلیغش می‌کردیم، از آنچه برایش گلو پاره می‌کردیم حرفی بزنم.»
دیهیمی همچنین از ویژگی مهم کتاب و ضرورت خواندنش نیز نوشته است: «این کتاب در همان زمان هم چشم مرا، من خام و خام‌اندیش را بر بسیاری از چیزها باز کرد. من از بسیاری جهات مدیون این کتاب هستم. نگاه تئوریک دقیقش، انصافش در داوری‌ها و بی طرفی‌اش در روایت تاریخ. متاسفانه قدر سی. رایت ملیز که اکنون جایگاهی در جامعه‌شناسی و تاریخ جامعه‌شناسی دارد، در کشور ما نامعلوم مانده است. او به راستی پژوهشگری عمیق و صادق بود. چه آنگاه که از وبر می‌گفت، چه آنگاه که جامعه آمریکا را می‌کاوید و چه آنگاه که از مارکس می‌گفت.»
دیهیمی در این میان دلایل تاخیر در انتشار کتاب را ناتمام رها کردن ترجمه و مشمول زمان شدن آن عنوان کرده، اما آنچه در قالب کتاب مارکسیست‌ها (که یکبار در سال ۱۳۸۲ توسط نشر لوح فکر منتشر شده بود) پس از سال‌ها نایاب بودن، توسط نشر نو به بازار آمده کتابی است هنوز خواندنی و مجذوب کننده بخصوص که با سر و شکلی مقبول (به عنوان نخستین کتاب از مجموعه فلسفه سیاسی) منتشر شده است. کتاب «مارکسیست‌ها» در ترجمه فارسی شامل همه بخش‌هایی از کتاب است که توسط خود سی. رایت میلز نوشته شده است، مترجم تنها بخشی از کتاب را که شامل گزیده‌ای از نظرات متفکران گوناگون درباره مارکسیسم بوده کنار گذاشته است.
کتاب حاضر در هقت فصل ارائه شده است که عناوین آنها بدین قرارند: «آرمان‌ها و ایدئولوژی‌ها»، «تجلیلی از مارکس»، «متفکران کلاسیک»، «فهرستی از اندیشه‌ها»، «قواعدی برای نقد»، «ملاحظات انتقادی» و «راه‌های گذر به سوسیالیسم». در دو فصل آغازین کتاب نویسنده به تعریف و تبیین کلی مفاهیم اصلی مارکسیسم پرداخته و در فصل سوم به سراغ نوشته‌هایی از مارکس و انگلس می‌رود که اصلی‌ترین متفکران مکتب مارکسیستی محسوب می‌شوند. کارل مارکس: مفهوم ماتریالیستی تاریخ، کارل مارکس: شیوه سوسیالیسم علمی، کارل مارکس: مانیفست حزب کمونیست، کارل مارکس: تطور انقلابی سرمایه‌داری، کارل مارکس: تزهایی درباره فوئرباخ، فردریش انگلس: سوسیالیسم: تخیلی و علمی؛ از جمله عناوین بخشهای مختلف فصل سوم هستند.
سیاهه ای از رویکرد های نطری مختلف در مارکسیسم، قواعدی که به مدد آن می‌توان به نقد واقع‌بینانه مارکسیسم پرداخت، ملاحظاتی که به مدد آن می‌توان به نقد رویکردهای مارکسیستی در حوزه‌های سیاسی و اجتماعی پرداخت. پایان بخش کتاب نیز نگاهی اجمالی است به تاریخ معنوی مارکسیسم. نویسنده در سیر تاریخی مارکسیسم به شناسایی یک راه گذر به مارکسیسم در قرن نوزدهم پرداخته و سپس به شکلی موجز و تندگذر مروری دارد بر فراز و فرود مارکسیسم در عرصه سیاسی و فکر تا اوایل نیمه دوم قرن بیستم یعنی زمان نوشته شدن کتاب.
قریب به نیم قرن از زمان انتشار این کتاب (۱۹۶۲) می‌گذرد، یعنی دوران اقتدار کمونیسم روسی می‌گذرد اما کتاب حاضر همچنان قوت و اعتبار خود را حفظ کرده است. البته این مهم ریشه رویکردی است که نویسنده در نوشتن آن داشته است. چرا که به نقد مارکسیسم، درستی و یا نادرستی مبانی آن و پیش‌بینی آینده آن نمی‌پردازد، بلکه با زبانی ساده و بیانی روشن به شرح چیستی و مبانی پایه‌ای آن پرداخته و تصویری از سیر تاریخی آن ارائه کرده است.
بی‌گمان انتشار دیرهنگام این کتاب همانند بسیاری دیگر از کتاب‌ها در ایران جای افسوس دارد، در روزگاری که هر پرت و پلایی را جای مارکسیسم به خورد جوانان پرشور می‌دادند، وجود چنین کتابی می‌توانست راه را از کژراهه متمایز کند، به خصوص برای کسانی که جوانی و زندگی خود را پای چیزی که به درستی نمی‌دانستند چیست، برباد دادند. به قول معروف ماهی را هر وقت از آب بگیری تازه است! در همین روزگار نیز کتاب حاضر برای آنها که می‌خواهند بدانند مارکسیسم چیست و چه می‌گوید منبعی غیرقابل چشم پوشی است.
به نقل از الف کتاب
****
«مارکسیست‌ها»
نویسنده: سی. رایت میلز
مترجم: خشایار دیهیمی
ناشر: نشر نو؛ چاپ دوم ۱۳۹۶
۲۱۴ صفحه؛ ۲۰۰۰۰ تومان