این مقاله را به اشتراک بگذارید
نگاهی به کتاب «توفیق چگونه توفیق شد» اثر دکتر عباس توفیق
چگونه طنز سانسور را در می‌نوردد و ماندگار می‌شود..
حمیدرضا امیدی سرور
طنز برخلاف ظاهر غیرجدی‌اش، اگر خلاقانه باشد بستری است برای طرح جدی‌ترین حرفها و انتقادها، آن هم به شکلی تاثیرگذار برای مخاطبان؛ از همین‌رو طنزپردازان به اشکال گوناگون همیشه دچار چالش‌های جدی در رویارویی با صاحبان قدرت بوده‌اند. سرگذشت پرفراز و نشیب روزنامه «توفیق» (که البته باوجود نام روزنامه‌اش به صورت هفتگی منتشر می‌شد) در هنگام انتشار و سرنوشت تلخی که گرفتارش شد، حکایت گوشه‌هایی از تلاش‌های طنزپردازان است در روزگار حکومتی غیردموکراتیک.
ایام نخست وزیری امیر اسدالله علم مصادف بود با دوران اوج انتشار روزنامه «توفیق»، او که از محبوبیت و تاثیرگذاری «توفیق» در میان توده مردم اطلاع داشت، کشیدن کاریکاتور از خودش را قدغن کرده بود. محدودیتی که در آن زمان تنها در مورد شخص اول مملکت و خانواده سلطنتی وجود داشت. اما این محدودیت به دلیل مشی خلاقانه گردانندگان «توفیق» بدل به فرصتی برای تاثیر گذاری بیشتر شد.
در شماره‌ای از «توفیق» که مصادف با ایام عزاداری هم بود، کاریکاتوری روی جلد رفت که بدون نشان دادن علم تندترین انتقادها را به او وارد می‌ساخت به این ترتیب که کاکا توفیق در شمایل یک مداح مشغول خواندن شعری به سبک نوحه های ایام سوگواری است:
گفتی که نان ارزان شود کو نان ارزانت
عمّت به قربانت، عمّت به قربانت
و در این شعر وعده و وعیدهای محقق نشده نخست وزیر را به اویادآوری می‌کرد و نگاه کاکا توفیق به یک پرچم است که روی آن نوشته علم و در سمت چپ نیز یک کتل قرار داردبا دو کلاه سیلندر نیز در پایین صفحه. این شماره از «توفیق» همچون بمبی در فضای اجتماعی و سیاسی زمان انتشارش عمل کرد. نه تنها خود نشریه در چندین نوبت تجدید چاپ شد، بلکه تاثیر آن میله‌های زندان را نیز درنوردید و باعث نوعی واکنش توام با شور و نشاط در میان زندانیان سیاسی آن روزگار شد که در خاطرات برخی از چهره‌های مذهبی زندانی در آن ایام نیز بدان اشاره شده است. این خلاقیت برای عبور از سانسور، باعث شد علم از موضع خود کوتاه بیاید و از ممنوعیت کشیدن تصویرش به صورت کاریکاتور صرف نظر کند!
کتاب «توفیق چگونه توفیق شد» نوشته دکتر عباس توفیق که به همت نشر نو وارد بازار شده، مملو است از این روایت‌های جالب و خواندنی و علاوه بر بازگویی آنچه بر روزنامه توفیق گذشته، نشان دهنده گوشه‌هایی از فضای سیاسی حاکم بر روزگار پهلوی و چالش های نشریات منتقد در یک فضای بسته سیاسی نیز هست و در عین حال پاسخی است برای برخی از کسانی که با بدبینی آن نشریاتی این چنین را به نوعی سوپاپ اطمینان حکومتها فرض می‌کردند که برای کاستن از فشار روانی حاکم بر جامعه امکان طرح پاره‌ای از انتقادها را داشتند! این حکایت شامل حال مجله «گل آقا» در همین دو سه دهه پیش از این نیز هست. نشریه ای که ادامه نوعی از طنز انتقادی با مایه های اجتماعی و سیاسی بود که نمونه موفق‌ترش نیم قرن پیش در «توفیق» منتشر شده بود. به این ترتیب باوجود موفقیت و محبوبیت «توفیق» تا زمانی که دولتمردان کلافه از نیش و کنایه‌های طنازانه‌اش کرکره آن را پایین بکشند؛ چنین تصورات بدبینانه‌ای حتی نزد همان کسانی که شب های جمعه هنگام بازگشت به خانه، یک شماره از توفیق را زیر بغل می زدند و روز تعطیل آخر هفته را با آن خوش بودند، دیده و شنیده می‌شد.
کتاب «توفیق چگونه توفیق شد» شرح خاطرات دکتر عباس توفیق، یکی از سه چهره‌ای است که دوره سوم توفیق و درواقع سالهای اوج آن، مدیون تلاش‌های خستگی ناپذیر آنها بوده است. او در این کتاب علاوه براینکه به شکلی مفصل به شرح درگیری‌های «توفیق» با متولیان نهادهای قدرت آن روزگار (به خصوص امیرعباس هویدا و امیر اسدالله علم) پرداخته است، برای روشن شدن تاریخچه شکل‌گیری روزنامه «توفیق» و مسیری که پشت سرگذاشته، مروری هم دارد به چگونگی تولد و انتشار نخستین شماره آن در سال ۱۳۰۲، توقف انتشار آن در سال ۱۳۱۸ و آغاز دومین دوره آن در حدفاصل ۱۳۱۹ تا ۱۳۳۲ و سرانجام دوره اوج آن که از سال ۱۳۳۷ تا ۱۳۵۰ طول کشید و سرانجام «توفیق» توقیف شد، برای همیشه… با این حال اما همچنان دریادها مانده است.
به راستی «توفیق» چگونه نشریه‌ای بود؟ چرا به عنوان موفق‌ترین نشریه فکاهی و انتقادی در تاریخ مطبوعات شناخته می‌شود؟ چه مسیری را پیمود تا به الگوی مادر نشریات بعد از خود بدل شد؟ چرا نشریات قبل و بعد آن هیچ یک نتوانستند این توفیق را تکرار کنند؟ به عبارت دیگر «توفیق» چگونه «توفیق» شد؟
در کتاب «توفیق چگونه توفیق شد» می توان پاسخ این پرسش‌ها در دل مرور خاطرات یکی از گردانندگان اصلی این روزنامه دریافت. کتابی که به مناسبت نود و پنجمین سالروز انتشار نخستین شماره روزنامه توفیق چاپ شده است.
«توفیق» ابتدا به مدیریت دکتر حسین توفیق منتشر شد. این «توفیق» البته با آن «توفیق» که برادران توفیق به بار نشاندند، تفاوت هایی بسیار داشت. نشریه ای که هم طنز داشت و هم بخشهای جدی و انتشار آن به صورت ناپیوسته از ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۸ ادامه داشت که با درگذشت دکتر حسین توفیق در سال ۱۳۱۸ به پایان رسید. پس از آن دوره‌ای هم فرزند او محمد علی توفیق از سال ۱۳۱۹ تا کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ روزنامه را منتشر کرد که با پرنگ‌تر شدن مشی انتقادی و فکاهی شدن عمده مطالبش همراه بود. دست آخر این نشریه نیز به سرنوشت همان نشریاتی دچار شد که به دلیل انتقاد از حکومت و شخص شاه تعطیل وحتی برخی غارت شدند و مدیر آن هم مدتی تبعید شد.
سومین دوره انتشار «توفیق» از سال ۱۳۳۷ آغاز شد، بی گمان آنچه «توفیق» را به نشریه مهم و ماندگار در اذهان بدل کرد، همین دوره بود که به همت سه برادر حسن، حسین و عباس توفیق رقم خورد. برادرانی که به عنوان کاریکاتوریست، نویسنده، شاعر و سردبیر گردانندگان اصلی تحریریه «توفیق» بودند. پیشتر آنها از (۲۹ اسفند ۱۳۳۶) روزنامه‌ای فکاهی و طنزآمیز به نام «فکاهی» منتشر کرده بودند، اما از آن پس این سه برادر تجربیات موفق خود را که با استقبال مردم روبه رو شده بود، برای دگرگون کردنـد «توفیق» بکارگرفتند. در سال ۱۳۳۷ محمدعلی توفیق امتیاز روزنامه «توفیق» را رسماً به برادران توفیق واگذار کرد. تغییر و تحول این دوره از «توفیق» نه فقط در شکل و شمایل که در محتوای نشریه نیز چمشگیر بود. دوره‌ای که به دلیل سانسور شدید و با توقیف‌های مکرر تنها تا سال ۱۳۵۰ شمسی ادامه یافت و بعد از آن برای همیشه متوقف شد.
دکتر عباس توفیق در کتاب «توفیق چگونه توفیق شد» عمدتا به سومین و مهمترین دوره «توفیق» توجه داشته است . او کتاب خود را در یک پیش گفتار و نه فصل تالیف کرده است. عناوین فصول کتاب بدین قرارند: «توفیق و عَلَم – رام کردن صدراعظم سرکش»، «روزنامه توفیق و باارزش‌ترین دست‌آورد انقلاب مشروطیت: مجلس شورای ملی»، «توفیق و مسئله ایاب و ذهاب مردم»، «توفیق … و شاه»، «قربان از همون منفی‌بافی‌های همیشگی‌شون!»، «توفیق در اوج محبوبیت و موفقیت»، «مندرجات آخرین شماره‌های توفیق»، «چه روزنامه‌ای را توقیف و تعطیل کردند؟»، «با دیگران چه می‌کنند؟… و با «توفیق» چه کردند!»
پیشگفتار مفصل نویسنده کتاب مدخل بسیر خوبی برای ورود به آن است. به خصوص برای آنها که کمتر با این روزنامه آشنا هستند. این پیشگفتار در واقع شرحی است بر روش و منش روزنامه‌ی «توفیق» (در دوره سوم انتشار آن) که با متن سخنرانی نویسنده به مناسبت هشتاد و پنجمین سالگرد آغاز انتشار «توفیق» و پنجاهمین سالگرد انتشار سومین دوره آن آغاز می شود. در ادامه این پیشگفتار دکتر عباس توفیق کوشیده با اشاره به روش گردانندگان آن برای انتشار روزنامه‌ای فکاهی از نوع انتقادی اش در دل جامعه ای سنتی که در حال گذار به سوی مدرن شدن بود، به ویژگی‌های طنز در میان مردم ایران و رویکرد توفیق برای ایجاد ارتباطی سالم با مخاطبان خود اشاره کرده و در این رهگذر به تبیین جایگاه این روزنامه در آن روزگار بپردازد.
نویسنده کتاب دانش آموخته حقوق از دانشکده حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی دانشگاه تهران و دارای دکترای جامعه‌شناسی از دانشگاه سوربن پاریس است، عباس توفیق ۱۵ سال به تدریس در رشته‌های جامعه‌شناسی، روانشناسی، روانشناسی اجتماعی و جامعه‌شناسی پرداخته است.
از همکاران توفیق که بیشتر آنان با نام مستعار فعال بودند، می‌توان به این افراد اشاره کرد: رضا ابهری (کبوتر قاصد)، غلامرضا کیانی (اجل معلق)، پرویز نامدار (اردک میرزا)، عباس فرات (ابن جنی)، پرویز خطیبی (دارکوب)، محمد امین محمدی (طوطی)، حسین حسینی (خروس اخته)، عمران صلاحی (بچه جوادیه، زرشک، ابوطیاره)، کیومرث صابری فومنی و پروین کرمانی. از میان سردبیران «توفیق» در دوره های مختلف می‌توان به این نامها اشاره کرد: ابوالقاسم حالت، پرویز خطیبی، یوسف خسروپور، حسین فرزام بهبودی و حسین توفیق.
روزنامه «توفیق» درکنار فعالیت‌های مطبوعاتی خود، کتابهای متنوعی، از جمله توفیق فکاهی ماهانه و سالنامه فکاهی توفیق و آلبوم توفیق و… را نیز منتشر می‌کرد. دکتر عباس توفیق در کتاب خود ضمن شرح جنبه‌های مختلف فعالیت این روزنامه و نوآوری‌هایش در فضای رسانه‌ای آن روزگار، به شرح دلایل تاثیرگذاری آن بر مطبوعات داخلی و حتی الگو قرار آن برای انتشار نشریاتی مشابه در آنسوی مرزها و در کشور همزبان افغانستان نیز پرداخته است.
کتاب «توفیق چگونه توفیق شد» نه تنها برای علاقمندان طنز، بلکه برای پژوهشگران تاریخ مطبوعات ایران نیز دربردارنده نکات مهم و دانستنی‌های فراوانی است. افزون بر این برای کسانی که با روزنامه «توفیق» دمخور بوده‌اند و یا وصف آن را از زبان نسلهای قبل خود شنیده‌اند از بار نوستالژیک بسیاری برخوردار است. کتابحاضر همچنین برای آنها که تا کنون با «توفیق» آشنا نبوده‌اند نیز اثری‌است جذاب، آغاز یک آشنایی و نشان دهنده این واقعیت که طنز حتی در شکل سیاسی و اجتماعی خود که وابسته به تحولات روزگار خود است، اگر خلاقانه و هنرمندانه ارائه شود می تواند بخش قابل توجهی از طراوت و جذابیت خود را حفظ کند و در عین اینکه روای صادق روزگار خود است، ماندگار نیز شود.
به نقل از الف
«توفیق چگونه توفیق شد»
نویسنده: دکتر عباس توفیق
ناشر: فرهنگ نشر نو، چاپ اول ۱۳۹۷
۵۶۶ صفحه، ۷۰۰۰۰ تومان