این مقاله را به اشتراک بگذارید
آشنایی با نهج البلاغه
حامد اسماعیلی ( سروش علوی)
ما چو خود را در سخن آغشته ایم
از حکایت ما حکایت گشته‌ایم
اول:
نهج البلاغه _ که به معنای شیوه بلاغت، روش بلاغت است. کتابی است گردآوری شده توسط « سید شریف رضی» و شامل خطب، رسائل و کلمات قصار که از « حلقوم مبارک » علی ابن ابیطالب برآمده است؛ و به گفته نهج البلاغه شناسان و نهج البلاغه پژوهان نکات نغز و نابی در جا به جای این کتاب ارزشمند دیده می‌شود که صدر آن تاکید بر « ارزش های اخلاقی » است، و این مفهوم یکی از پر بسامد ترین معناهای نهج البلاغه است.
التقی رئیس الاخلاق.
تقوا صدر ارزش های اخلاقی است.
کتاب گرانقدر نهج البلاغه، در حدود یکهزار سال پیش، توسط سید شریف رضی، ادیب، شاعر و نویسنده با معیار « فصاحت و بلاغت » جمع آوری شد؛ اگرچه بعضی پژوهشگران معتقدند تمامی آنچه که به علی علیه السلام از خطبه ها و … نسبت داده می‌شود در این کتاب جمع نیامده‌است.
نهج البلاغه، شامل موضوعات و مفاهیم متنوع و قابل تاملی است، که در این مقاله بر مبنای کتاب « سیری در نهج البلاغه» اثر استاد مرتضی مطهری به صورت فهرست وار نقل می‌شود:
۱٫ زهد و تقوا
۲٫ عبادت و عرفان
۳٫ حکمت و فلسفه
۴٫ ( دنیای ) پند و موعظه
۵٫ سیاست و مسئولیت های اجتماعی
۶٫ حماسه و شجاعت
دوم:
توضیحی درباره « سید شریف رضی»…
سید شریف رضی متولد بغداد، فرزند « فاطمه» و « حسین ابن ابی اطروش» است. نسب او به امام حسین ابن ابیطالب ( ع) می رسد.
شریف رضی در دوران حکومت آل بویه، مشخصا در زمان « بها الدوله ابو نصربن بویه» می زیست و پدرش منصبی دیوانی داشت و از مقربان و نزدیکان به شمار می آمد.
در دوران نوجوانی خویش به سرودن شعر پرداخت و در حسب حال وی گفته اند که اشعارش در ردیف شعرهای شاعران پخته و با تجربه قرار می گیرد و نکته مهم آنست که زندگی با تمامی گونه گونی اش در شعر او جایگاه پر مفهومی داشته است.
شریف رضی، خود در اوان جوانی جای پای بر رد پای پدر نهاد و به مناصب دیوانی اشتغال یافت.
آثار گرانسنگی از خود به جای گذارد که در این نوشتار به آنها اشاره می‌شود:
۱٫ نهج البلاغه.
۲٫ مجازات الاثار النبویه.
۳٫ المتشابه فی القرآن.
۴٫ تلخیص البیان عن مجازات القرآن.
۴٫ الخصایص سیره والده طاهر.
۵٫ اخبار قضات بغداد.
۶٫ رسائل ( در ۳ مجلد).
سید شریف رضی بامداد یکشنبه ششم محرم ۴۰۶ ه.ق در ۴۷ سالگی دیده از جهان فروبست.
سوم:
علی در نهج البلاغه.
کلام و سخنان امام علی علیه السلام در نهج البلاغه، گواه کاملی بر نگاه و نگرش فکری و سیره عملی ایشان در « گذرگاه عافیت سوز زندگی » است.
دکتر عبدالکریم سروش در سخنرانی خود تحت عنوان « امام علی در نهج البلاغه» فرمودند:« که علی یکی از مردان ناکام تاریخ بود، بر خلاف پیامبر بزرگوار اسلام که مردی موفق و شیرین کام در تاریخ زندگی خویش بود».
و این در کلام ایشان دیده می شود. ناله ها و دردمندی هایشان از بدفرجامی و بد یاور بودن این دنیا و زندگی.
در نهج البلاغه گذشته از نکته فوق‌الذکر، باید بیان داشت که علی علیه السلام بر اخلاق و ارزش های اخلاقی انگشت تاکید می نهد و در همین راستا از الگوهای عملی در زندگی و سیره و روش بزرگوارانی چون پیامبر اسلام و خود سخن می گوید و در ادامه راه رسیدن به صفات حسنه اخلاقی و رستگاری معنوی را گذشتن از هوا و هوس های نفسانی و ترک لذات دنیوی، به مفهوم عمیقی که بیان می کند می داند و برآن توصیه اکید دارد و البته تصریح می کند که قدم نهادن درین راه مجاهدت نفس و سختی می خواهد و ( بعضا ) فوق طاقت است!
آنچه علی ( ع ) از اخلاق اجتماعی بیان می کند اینست که مراعات حق دیگران و پایمال نکردن حقوق هم نوعان و …. ضامن سلامتی جامعه است و اجتماع انسانی را از کشیده شدن به تباهی می رهاند.
در ادعیه ای که در نهج البلاغه آمده است اما، نگاه امام علی بر حفظ تقوا و دوری از نفاق و دورویی است و درخواست از پروردگار برای نلغزیدن در پرتگاه های هولناک که در جای خود باید منظر نظر قرار گیرد.
اما در این نوشتار باید این یادکرد ( نکته ) را بنگارم که سرشت و شخصیت حضرت امام علی علیه السلام علاوه بر تجلی یافتن در خود نهج البلاغه در آثار بزرگان ما، نظیر مولانا جلال الدین محمد بلخی و سعدی شیرازی و… نمود روشنی پیدا کرده است و شناخت مقام علی از آیینه کلام این بزرگان هم باید منظر توجه قرار گیرد.
شرح و ترجمه نامه ۳۱، نامه امام علی علیه السلام به فرزندش.
نامه ۳۱ نهج البلاغه، از غرر و درر ناب و ارزشمندی است که در این کتاب آمده‌است.
در نهج البلاغه، ترجمه استاد ابوالفضل بهرام پور _ صفحه ۵۶۹ در پاورقی ذکرشده است که:
در مخاطب این نامه اختلاف است؛ مخاطب برخی سفارش ها محمد حنفیه یا محمد بن ابی بکر است و در کل تمامی جوانان مسلمان مخاطب است.
در این نامه سلوک عبادی و معنوی، اخلاق فردی و اجتماعی، رعایت حقوق اجتماعی و اشاره ای به مقام زن آمده است. در این مقاله ما به شرح و ترجمه بخش « حقوق اجتماعی متقابل » بسنده می کنیم و آنرا در خور تلنگری برای بررسی کتاب نهج البلاغه می بینیم.
یا بنی اجعل نفسک میزانا فیما بینک و بین غیرک فاحبب لغیرک ما تحب لنفسک و اکره له ما تکره لها و لا تظلم کما لا تحب ان تظلم و احسن کما تحب ان یحسن الیک.
فرزندم! خود را میزان و معیار میان خود و دیگران قرار ده و آنچه را برای خود دوست داری برای دیگران نیز دوست بدار و آنچه را برای خود نمی پسندی برای دیگران مپسند. به کسی ستم نکن همانطور که نمی خواهی به تو ستم شود، به دیگران نیکی کن چنانکه دوست داری به تو نیکی کنند.
شرح تعبیرات:
میزان: وسیله سنجش، محک سنجش.
فاحبب:
ف← به معنای پس، در نتیجه…
احبب← فعل امر، مفرد مذکر مخاطب، به معنای دوست بدار.
اکره: دشمن بدار _ نهج البلاغه، ترجمه ابوالفضل بهرام پور، ص ۵۶۹.
و استقبح من نفسک ما تستقبحه من غیرک و ارض من الناس بما ترضاه لهم من نفسک و لا تقل ما لا تعلم و ان قل ما تعلم و لا تقل ما لا تحب ان یقال لک و اعلم ان الاعجاب ضد الصواب و آفه الالباب.
آنچه را از دیگران زشت می شماری از خود نیز زشت شمار و برای مردم راضی شو آنچه را که برای خود از سوی آنها راضی می شوی. آنچه نمی دانی مگو، گرچه دانسته هایت کم باشد. آنچه را نمی خواهی درباره ات بگویند درباره دیگران مگو. بدانکه عجب و خودپسندی خلاف صواب و آفت اندیشه هاست.
شرح تعبیرات:
استقبح: قبیح بدان، زشت شمار _ نهج البلاغه، ترجمه ابوالفضل بهرام پور، ص ۵۶۹.
قبح[ اسم]: ۱. زشتی، قبح، قباحت ۲. [ گفتار، کردار، چهره ] زشت، ناپسند، ناخوشایند، شنیع _ فرهنگ معاصر عربی، فارسی به کوشش عبدالنبی قیم؛ ج ۲، ص ۱۴۷۴.
ارض: راضی باش _ نهج البلاغه، ترجمه ابوالفضل بهرام پور، ص ۵۶۹.
عجب: خودپسندی، خودبینی.
در این جا حضرت علی علیه السلام آن را در مقابل خردورزی و اندیشه می نشاند.
به قول مولانا جلال الدین:
مادر بت ها، بت نفس توست!
فاسع فی کدحک و لا تکن خازنا لغیرک و اذا انت هدیت لقصدک فکن اخشع ما تکون لربک.
نهایت کوشش خود را انجام ده ( و دست انفاق و گره گشا داشته باش) و خزانه دار وارثان مباش. آنگاه که به راه راست و مقصود خود راه یافتی، سر تسلیم در برابر پروردگارت فرود آر و برایش هرچه می توانی خاضع تر باش.
شرح تعبیرات:
اسع فی کدحک: نهایت تلاشت را بکن _ نهج البلاغه، ترجمه ابوالفضل بهرام پور، ص ۵۶۹.
کدح [ اسم]: ۱. زحمت، کار سخت، کار شاق ۲. خراش، خدشه؛ جمع: کدوح _ فرهنگ معاصر عربی، فارسی به کوشش عبدالنبی قیم؛ ج ۲، ص ۱۵۵۲.
هدیت: هدایت شدی _ نهج البلاغه، ترجمه ابوالفضل بهرام پور، ص ۵۶۹.
اخشع: اسم تفضیل، خاشع ترین، متواضع ترین.
در پایان ابیاتی از مولانا جلال الدین محمد بلخی، از دفتر نخست مثنوی را در این بخش می آورم و این کلام مسطر را به فرجام می رسانم.
از علی آموز اخلاص عمل
شیر حق را دان مطهر از دغل
در غزا بر پهلوانی دست یافت
زود شمشیری برآورد و شتافت
او خدو انداخت بر روی علی
افتخار هر نبی و هر ولی
آن خدو زد بر رخی که روی ماه
سجده آرد پیش او در سجده گاه
در زمان انداخت شمشیر آن علی
کرد او اندر غزااش کاهلی
گشت حیران آن مبارز زین عمل
وز نمودن عفو و رحمت بی محل
گفت بر من تیغ تیز افراشتی
از افگندی مرا بگذاشتی
آن چه دیدی که چنین خشمت نشست
تا چنان برقی نمود و بازجست
در شجاعت، شیر ربانیستی!
در مروت، خود که داند کیستی
ای علی که جمله عقل و دیده ای
شمه ای واگو از آنچه دیده ای
تیغ حلمت جان ما را چاک کرد
آب علمت خاک ما را پاک کرد
از تو بر من تافت پنهان چون کنی
بی زبان چون ماه پرتو می زنی
ماه بی گفتن چو باشد رهنما
چون بگوید، شد ضیا اندر ضیا
چون تو بابی آن مدینه ی علم را
چون شعاعی آفتاب حلم را
منابع:
۱٫ نهج البلاغه علی علیه السلام
ترجمه محمدتقی جعفری ( ره)
زیر نظر: داریوش شاهین
به اهتمام: علی جعفری
چاپ: موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
۲٫ نهج البلاغه/ ترجمه: ابوالفضل بهرام پور.
قم: آوای قرآن، ۱۳۹۶.
*لازم به ذکر است که ترجمه متن نامه ۳۱، از ترجمه استاد ابوالفضل بهرام پور است.
۳٫ سیری در نهج البلاغه
اثر متفکر شهید استاد مرتضی مطهری
چاپ نهم: اردیبهشت ۱۳۷۲.
ناشر: انتشارات صدرا.
۴٫ مثنوی معنوی مولانا جلال الدین محمد بلخی ( ۲ جلد).
مولف و گردآورنده: دکتر محمدرضا برزگر خالقی.
ناشر: الواهب الهی؛ چاپ اول، ۱۳۸۷.