این مقاله را به اشتراک بگذارید
‘
نگاهی به «ویلهم واسموس» اثر هندریک گروتروپ
لورنس آلمانی در میان وطن‌پرستان ایرانی
حمید رضا امیدی سرور
اوایل دهه شصت، زمانی که صدا و سیمای ایران تنها در دو کانال خلاصه می‌شد و فقر برنامه‌های سرگرم کننده مهمترین ویژگی هردو شبکه به حساب می‌آمد، یکی از جذاب‌ترین سریالهایی که چندین نوبت پخش شد و در آن برهوت سرگرمی سازی، علاقمندان بسیار داشت، سریال سیاه و سفیدی بود با عنوان «دلیران تنگستان» ساخته همایون شهنواز که از قضا قبل از انقلاب ساخته شده و از معدود ساخته‌های آن روزگار بود که اجازه پخش مجدد از تلویزیون را پیدا کرد. این سریال که به مبارزات ضد استعماری مردم دشتستان بوشهر علیه اشغالگران انگلیسی می پرداخت، لحنی حماسی و صحنه‌هایی جنگی داشت و آن چنان به دل ما بچه‌ها نشسته بود که خیلی زود به دنیای بازی‌های کودکانه‌مان توی کوچه نیز راه یافت. شخصیت‌های محبوبی که همه بچه‌ها دوست داشتند در نقش آنها ظاهر شوند؛ اول از همه رئیس علی دلواری بود که به عنوان لیدر و پرچمدار قیام شناخته می شد؛ در میان یاران او نیز یکی دو شخصیت محبوب دیگر هم بود که خیلی از بچه دوست داشتند در آن خیالات کودکانه در قالب‌شان فرورفته و پابه‌پای رئیس علی با انگلیسی ها طرف شوند که درمیان آنها از همه ممتازتر یک آلمانی به نام «واسموس» بود که اگر چه در عالم کودکی درست نمی فهمیدیم در آن میانه چه می‌کند و چرا خانه و سرزمین خود را رها کرده و آمده کنار تنگستانی‌ها، با همان لباس و کلاه، اسلحه بدست گرفته و با انگلیسی‌ها و مزدوران هندی‌شان می‌جنگد؟ اما این را می‌دانستیم که او هم یکی از آدم خوب‌هاست، یکی از آن آنها که در قطب مثبت ماجرا کنار رئیس علی ایستاده، مردی که سریال از او تصویری دوست داشتنی نشان می داد، با هوش و زرنگ و آشنا به فنون جدید که حضورش در صف مبارزان تنگستانی غنیمت بود.
دیدن کتابی درباره واسموس که تحت عنوان «لورنس آلمانی» (همراه دلیران تنگستانی) نوشته هندریک گروتروپ که با ترجمه خوب جواد سید اشرف به همت نشر ققنوس منتشر شده، ناخودآگاه مرا برد به سی و چند سال قبل، به میانه آن بازی‌های کودکانه که چند بار در شمایل واسموس فرو رفته بودم، بی آنکه واقعا او را بشناسم. به راستی واسموس که بود؟ مردی آزادی خواه، یک اروپایی ماجراجو یا جاسوسی آلمانی که آمده بود چوب لای چرخ سیاست‌های زیاده خواهانه کشور رقیب (انگلستان) در جنوب ایران بگذارد…
اما سوای من که دلایلی کاملا شخصی برای خواندن کتابی درباره ویلهم واسموس داشته‌ام، زندگی این چهره واقعا ارزش کنجکاوی و مطالعه دارد، بخصوص برای کسانی که به روایت‌های تاریخی و یا تاریخ معاصر ایران علاقه دارند. چراکه با گوشه هایی از تاریخ معاصر ایران (بخصوص آن سرفصل های غرور آفرینش که به قیام ملی علیه استعمار اختصاص دارد) گره خورده است.
پیش از این نیز کتابها و مقالاتی درباره واسموس در ایران منتشر شده، اما گویا این کتاب یکی از بهترین و واقعگرایانه‌ترین آثاری است که درباره او نوشته شده است. هندریک گروتروپ( نویسنده کتاب حاضر). دکترای حقوق دارد و سالها در مقام رئیس دارایی و مدیر ارشد فرمانداری شهر زالتس گیتر خدمت کرده، او که تالیفاتی در حوزه های گوناگون دارد، سالها فرماندار شهری بوده که روستای زادگاه واسموس در نزدیکی آن واقع شده و بسیاری از مدارک و نوشته های مربوط به واسموس در آرشیو این شهر نگهداری می شود. شاید همین نکته باعث شده او به سراغ زندگی یکی از مردان برجسته شهر خود برود. از این سبب به راحتی امکان استفاده از مدارک و پرونده های مربوط به واسموس از تلگرامها، گزارش ها، نامه ها و… را داشته است و برای کامل کردن پژوهش خود از آرشیو سیاسی وزارت خارجه آلمان نیز استفاده بسیار کرده است.
درباره واسموس شایعات و افسانه‌ها کم نبوده است، نه فقط درمیان آلمانی ها و یا ایرانیانی که در جنوب خاطره کارهای او را به یاد داشته و برای دیگران روایت کرده اند، بلکه درمیان خود انگلیسی ها که سالها با او مبارزه کرده بودند نیز این داستان سرایی‌ها و افسانه به اشکال مختلف وجود داشته است. بی گمان از این روست که او را همواره با لورنس انگلیسی و نقش مهمی که در عربستان بازی کرده مقایسه کرده و به او نام لورنس آلمانی در ایران داده اند.
شکی نیست واسموس نقش مهمی در ایجاد اتحاد میان قبایل جنوبی در استان فارس و بوشهر داشته و در خیزش آنها در برابر اشغالگران انگلیسی به ایفای نقش پرداخته. اما در برخی منابع با پررنگ کردن بسیار زیاد نقش او ، واسموس را عامل اصلی ایجاد این خیزش بر شمرده اند. در حالی که این قیام و مبارزه زمینه‌های پررنگ وطن دوستانه و دینی داشته است که برخلاف نظر برخی پژوهشگران، این واسموس بوده که تحت تاثیر قیام و جهاد مردم مسلمان تنگستانی قرار گرفته و به همین خاطر شغل خود را در کنسولگری آلمان رها کرده و در کنار مبارزان ایرانی به مبارزه با اشغالگران انگلیسی پرداخته. البته چنین واکنشی از سوی او نیز ریشه در کینه و رقابت دول آلمان و بریتانیا داشت و نوعی خدمت به میهن نیز محسوب می شد.
البته جای تعجب ندارد اگر واسموس به عنوان یک آلمانی که پست‌هایی در وزارت خارجه این کشور داشته، در چنین منازعه‌ای علیه سیاست‌های کشور انگلستان که رقیب دیرینه آلمان در سپهر سیاسی اروپا بوده، وارد میدان شود. اما از این نکته نیز نباید غافل شد که، مردم ایران اغلب رابطه خوبی با آلمانی ها داشتند، چراکه برخلاف روسیه و انگلستان در سیاست داخلی ایران مداخله نمی کردند و از این جهت مثل آنها بدنام یا منفور محسوب نمی شدند.
به هر حال واسموس زندگی نسبتا کوتاه و بسیار پر ماجرایی داشت. او تنها ۵۱ سال زندگی کرد که بیشتر آن در مأموریت و سفر، مبارزه و فعالیت های کاری، جنگ و خدمت نظامی، اسارت و… گذراند و جالب اینکه هیچ یک از این اتفاقات باعث مرگ او نشد و نهایتا در وطن خود در اثر بیماری و سکته قلبی درگذشت. در حالی که تازه شروع به نوشتن خاطرات زندگی پرماجرای خود کرده بود، اما متاسفانه فرصت به سرانجام رساندن آن را نیافت.
صرف نظر از یک مدت کوتاه که در اوایل قرن بیستم گذرش به ایران افتاد، زندگی او در این سرزمین دو دوره مهم داشت؛ یکی همزمان با جنگ جهانی اول که دوران مبارزه و جهاد در برابر انگلیسی‌ها (جالب اینکه او جهاد را درست با همان بار معنایی که در فرهنگ اسلامی ایرانی بود بکار می برد) بود و دوره دوم زمانی که واسموس با رویای به انجام رساندن پروژه های بزرگ کشاورزی و ساختمانی به ایران باز گشت، در این سفر، او که ازدواج کرده بود همسرش را هم به ایران آورد و البته نهایتا نتیجه دلخواهش میسر نشد. از یک سو پروژه های کشاورزی‌اش ناکام ماند و دارایی اش از دست رفت و از سوی دیگر درگیر دعواهایی حقوقی بسیار فرسایشی شد که ریشه برخی از آنها به دوره اول زندگی اش در ایران برمی گشت. با این حال واسموس هر دو دوره نیز چنان اراده و پشتکاری از خود به نمایش گذاشت که معمولا در اراده آهنین هموطنان او می توان سراغ گرفت. مجموع فعالیت های او نیز به گونه ای بود که نامش به نیکی در میان ایرانیان به یادگار ماند.
در کتاب «ویلهم واسموس» هندریک گروتروپ با زبانی روایی و خواندنی به هر دو دوره زندگی واسموس به قدر کفایت پرداخته است. او کتاب خود را با اشاره به خاطرات ناتمام واسموس آغاز کرد، خاطراتی که واسموس نام مجاهد را برای آن برگزیده بود! این نامگذاری از همدلی و اعتقادی حکایت دارد که واسموس به مبارزات وطن پرستانه تنگستانی ها داشت و برای پیوستن به آن نه تنها از شغل کنسولی خود صرف نظر کرد، بلکه از جان خود نیز مایه گذاشت و در این راه هم زخمی شد و هم کارش به اسارت کشید؛ اگرچه نهایتا نیز از زندان انگلیسی ها گریخت و خود را به آلمان رساند.
واسموس پس از ازدواجش در سال ۱۹۲۰ دوباره هوای ایران به سرش افتاد، این بار به بهانه ساخت یک مجتمع کشاورزی و ساختمانی در چغادک بوشهر. وقتی به ایران رسید اگر چه زمانه را با سالهایی که همرزمانش در قید حیات بودند متفاوت یافت، اما از پا ننشست؛ تلاش بسیاری برای کشاورزی در مناطق نه چندان حاصلخیز جنوب از خود نشان داد. گروتروپ کتاب خود را با روایت این دوره از زندگی واسموس آغاز کرده؛ فصل اول: چغادک (۱۹۲۴-۱۹۳۰) که شرح سالهای زندگی او در ایران بعد از جنگ و ماجرای قیام تنگستانی هاست.
در فصل دوم فلاش بکی دارد به سالهای نخست قرن بیستم در این فصل تحت عنوان خاور زمین، اشاره ای شده به دوران تولد واسموس، وضعیت خانوادگی و دوران تحصیل و فعالیت های نخست او به عنوان یک سرباز و بعد کارمند وزارت خارجه آلمان که گذرش به زنگبار، افغانستان و نهایتا بوشهر می رسد. در فصل سوم به مهمترین دوران زندگی او یعنی سالهای جنگ (۱۹۱۴ تا ۱۹۱۹ ) پرداخته شده است و پایان بخش کتاب نیز روایت سالهای بازگشت به وطن و نهایتا مرگ اوست.
گروتروپ برای جذابیت بخشیدن به روایت خود، توالی زمانی رخ دادها را کنار گذاشته است و در فصول مختلف زمان را پس و پیش می‌کند. اما در نهایت کلیتی جذاب و خواندنی را از این زندگی پرماجرا پیش روی مخاطب می گذارد که با رعایت جزئیات تاریخی تصویری واقعگرایانه از او ارائه می کند.
حسن کتاب در این است که نویسنده به خوبی از عهده بازتاب دادن زمینه و زمانه رخدادهایی که واسموس در آنها حضور داشته بر آمده و بخصوص در بخشهای مربوط به همراهی واسموس با خیزش آزادی خواهانه مردم جنوب در برابر قوای اشغالگر انگلیس با ارجاع به اسناد مختلف گوشه هایی کمتر توجه شده از این رخدادها را در اختیار پژوهشگران قرار داده است. کتابی که نه تنها یک خواننده غیر حرفه‌ای اما علاقمند به تاریخ می تواند از آن لذت ببرد، بلکه هر پژوهشگری که بخواهد به این برهه از تاریخ ایران بپردازد، در آن نکات ارزشمند زیادی می تواند پیدا کند.
زندگی واسموس از لحاظ اهمیت و پر ماجرا بودن از زندگی لورنسِ انگلیسیِ عربستان هیچ کم نداشت، اما شاید تفاوت میان آنها این بود که لورنسِ انگلیسیِ عربستان خود خاطراتش را با جزئیات نوشت و با انتشار آن شهرتی جهانی پیدا کرد، اما لورنسِ آلمانیِ ایران، به دلیل بیماری و مرگ زودهنگام چنین مجالی نیافت، چه بسا در این صورت زندگی او نیز بیش از آنکه شکلی افسانه‌ای گرفته و پس از چند نسل در اذهان کمرنگ شود، دستمایه داستانها و فیلمهای مختلفی قرار گرفته و شناخته شده‌تر می شد. با این حال کتاب حاضر به واسطه روایت مستند به منابع دست اولی که نویسنده بکار برده فرصتی است که نباید از دست داد، فرصتی که برای بچه های نسل ما خاطره رفتن در قالب دلیران تنگستانی را نیز زنده می کند.
نقل از الف کتاب
«ویلهم واسموس»
(لورنس آلمانی/ همراه دلیران تنگستانی)
نویسنده: هندریک گروتروپ
ترجمه: جواد سید اشرف
ناشر: ققنوس، چاپ اول ۱۳۹۷
۴۰۷ صفحه،۴۵۰۰۰ تومان
‘