شعر زبان ِ روح است نه زبان ِ دل یا سر /گفت‌وگوی فریده حسن زاده با آدرین ریچ شاعر آمریکایی

‘

گفت‌وگوی فریده حسن زاده  با   Adrienne Rich آدرین ریچ شاعر آمریکایی

 شعر  زبان ِ روح است نه زبان ِ دل یا سر

مقدمه:

در کشور من مشهور ترین شاعر آمر یکایی بعد از والت ویتمن و امیلی دیکنسون ، متاسفانه سیلویا پلات است.

می گویم متاسفانه زیرا این شهرت بیش‌تر از آن که مدیون شعرهای او باشد به خاطر زندگی و مرگ  تراژیک اوست. ازدواجِ او با تد هیوز شاعر شهیر انگلیسی  که به خودکشی اش انجامید انگیزه‌ی توجه خوانندگان  به شعرهای او شد ونیز به  فیلمی که در  باره‌ی او بود ونسخه هایی از آن  میان طرفداران ایرانی شعر های او دست به دست  می‌گشت   . حتا در یکی از  بهترین سالن های تئاتر تهران نمایشنامه ای  به کارگردانی یک زن بر روی صحنه رفت به نام:

" یک شب ِ دیگر زنده بمان سیلویا !"

من شخصا هیچ چیز در باره ی آدرین ریچ نمی دانستم تا زمانی که کتابی به دستم رسید در باره ی زندگی و مرگ سیلویا پلات به نام " Bitter fame" نوشته ی  شاعره ی آمریکایی آن استیونسن . در این کتاب نام آدرین ریچ به عنوان مهم ترین رقیب ِ شعر ی سیلویا پلات  ذکر شده بود . پلات در نامه ای به مادرش نوشته بود:

" ادعای بزرگی ست اما من فکر می کنم شعرهایی نوشته ام که  نام مرا به عنوان شاعره ی برتر آمریکا به  ثبت خواهد رساند.کو رقیبی دیگر؟ در تاریخ نام هایی داریم چون سافو ، الیزابت بارت برانینگ ، کریستینا روزتی ، امی لاول ، امیلی دیکنسون ،ادنا سنت میلی که همگی  به تاریخ پیوسته اند. از معاصران چه کسانی را داریم؟: ادیت سیتول و ماریان مور که الهه گان پا به سن گذاشته اند و مادر بزرگِ شعر معاصر فیلیس مک جینلی که خود را فروخت و از یاد ها رفت. می ماند می سوانسون ، ایزابل گاردنر و از همه مهم تر آدرین ریچ که ستاره ی  شهرتِ او هم با این هشت شعر تازه ی من افول خواهد کرد."

این نامه  توجه مرا به آدرین ر یچ جلب کرد و در صدد پیدا کردن اشعار او بر آمدم. وقتی کتاب هایش به دستم رسید در اولین نگاه به شعر هایش دل باختم.  بعد ِ سا‌‌لها  که با خواندن اشعار سیلویا پلات وترجمه ی آن ها  احساس ِ فرو رفتن داشتم ناگهان اشعار آدرین ریچ زمین را زیر  پایم  محکم  و تزلزل ناپذیر کرد. دیگر بار می توانستم ایمان بیاورم به زندگی ، عشق و آرامش به رغم ِ مرگ ، جنگ وکابوس بی‌عشقی  .  

زمان که بهترین  منقد ادبی ست ثابت کرد بر خلاف نظر پلات ، آدریچ ریچ نه تنهااز پلات عق ب نیفتاد بلکه به یکی از قدرتمندترین صدا ها تاریخ شعر آمریکا بدل شد ، نه به خاطر ماجراهای زندگی شخصی اش بلکه صرفا به خاطر شعرهای خوب و ماندگارش.

من شیفته ی غرور و عزت نفس او به عنوان یک شاعر شدم. شاعری سربلند که هیچ یک از جوایز متعددی را که صاحبان زر و زور به او تقدیم کردند نپذیرفت و به شعر وفادار ماند. شعر های او را تر جمه کردم ودر آنتولوژی شعر آمر یکای معاصر با عنوان عاشقانه هایی برای شعر ، عشق و آزادی معرفی کردم.

بگذارید به شما بگویم که شعر آدرین ریچ در ترجمه همه چیز را از دست می دهد جز خود شعر را، زیرا زبان ِ روح است نه زبان ِ دل یا سر. و زبان ِ روح مشترک است بین ِ درختان ،رودخانه ها و جوهر شعر .

این مصاحبه زمانی انجام شد ک جرج بوش نخستین دوره ی ریاست جمهوری خود را می‌گذرانید و من صبر کردم تا تا شاهد تغییرات باشم. سال ها بعد از انتخاب اوباما  ، خواندن پاسخ های ریچ به سوالات سیاسی من بسیار با معناتر از زمانی ست که این مصاحبه انجام شده است.

و آخرین نکته: مهم ترین نکته در این مصاحبه به اعتقاد من تواضع و فروتنی این شاعر بزرگ است. او هنر تکبر نداشتن و فخر نفروختن به عنوان یک شاعر مشهور را می داند . پاسخ های بی ریایش را با خوانندگان «مد و مه» در میان می نهم. این مصاحبه بر گرفته از کتاب صداهای جاودان است ؛ در بر گیرنده ی مصاحبه هایی با شاعران بزرگ شرق و غرب که در دست انتشار است.

****

 حسن زاده: ایزادورا دانکن می نویسد: من بعید می دانم زنی بتواند به هنرمندی تمام عیار تبدیل بشود   زیرا هنر همه‌ی وجود هنرمند را وقف ِ خود می خواهد  حال آن که زن  به اقتضای طبیعتش  همیشه  همه‌ی زندگی خود را وقف ِ روابط عاطفی اش  می کند.

ریچ: ایزادورا دانکن هر گز شخصیت ایده آل من نبوده است ! حرف های او به نظر من تا حدی غیر منطقی می رسند. احتمالا منظور او عشق به جنس مخالف بوده که زن یا مرد را مدتی درگیر آن می‌کند و موجب عدم تمرکز بر مسایل دیگر می شود. اما در مورد زنان این واقعیتی ست که زنان در دوران هایی محدودیت هایی برای فعالیت های ادبی داشته اند و از سوی منقدان و صاحبنظرزان ندیده گرفته شده اند. باید امیدوار بود که به مرور این  موانع از جلوی راه زن ها بر داشته شود و این تبعیضات جنسیتی کمرنگ تر و کمرنگ تر شود. عشق فقط محدود به زن و مرد نیست. من معتقد نیستم که ما به عنوان موجودات انسانی ناچار از بر گزیدن بین کار و عشق باشیم. هر دو برای خوب و سرشار زیستن لازم و ملزوم یکدیگرند. هنر ِ بزرگ نه چشم پوشیدن از علایق خود و فرو رفتن در نقش ِ قربانی که در نیاز به تقویت  امیال و خواسته ها و بر قرای ارتباط قلبی و عمیق  با محیط و اطرافیان است.

حسن زاده: در همه جای جهان فاصله ای هست بین هنرمندان و سیاستمدار ان. آن ها از دو دنیای متفاوتند. به نظر می رسد در کشور شما این فاصله روز به روز فزاینده تر است. نظر شما راجع به سیاست های سرکوبگرانه‌ی آمریکا نسبت به کشورهای جهان سوم چیست؟

ریچ :من با هر نوع روش های مستبدانه و استثمار گرانه به شدت مخالفم .اعتراض‌هایم  را به سیاست های زورگویانه‌ی دولت بوش در گذشته بارها اعلام کرده ام و بسیار نگران انتخاب مجدد بوش  با همکاری دیک چنی هستم که با زیر پا گذاشتنن قانون و تقلب در انتخابات صورت خواهد گرفت در حال حاضر  صحبت از حمله به ایران به عنوان عراق دوم است که نشانگرسیاست  آمریکا مبنی بر جنگ ِ دائمی و حکمفرمایی بر جهان  است . البته شنیده نشدن اعتراض های من و هزاران هزار آمریکایی دیگر از سوی زمامداران مان دلیل این نمی شود که دست از اعتراص و فعالیت بر داریم و نا امید شویم. ما همچنان صدای خود را  علیه آن ها بلند خواهیم کرد.

حسن زاده: از ادبیات ایران چه  می دانید؟ 

ریچ : آن چه من از ادبیات ایران می دانم از برخی ترجمه هاست که بعضی نسبت به بقیه بهتر و روان تر است. چندین آنتولوژی شعر عرب به انگلیسی منابع من بوده اند که یکی از آن ها  توسط  سلما لایوسی و دیگری  توسط ناتالی هندال جمع آوری شده است. و این دومی به معرفی شعر معاصر زنان عرب اختصاص داشته است. دو شاعر ایرانی که من شعر های بسیاری از  آن ها خوانده ام شاملو و فروغ فر خزادند.

حسن زاده: انگار شما تنها شاعر آمریکائی هستید  که از شعر معاصر ایران چیزی  می دانید . باور کنید. من مصاحبه‌های متعددی با بیش از بیست شاعر آمریکایی معروف انجام داده ام و به جز کارن سوانسون که قبل از انقلاب اسلامی به ایران سفر کرده بود هیچکس  با  شعر  معاصر ایران  آشنایی ندارد  . البته بعضی از آن ها با سینمای ایران آشنا بودند . اما شما عزیز جان واقعا مرا متعجب می کنید وقتی ادعا می کنید شعر هایی از شاعران ایرانی در  آنتولوژی شعر معاصر عرب خوانده اید!  ما عرب نیستیم. ما ایرانی ها مسلمان هستیم اما عرب نیستیم. زبان ما فارسی ست.

ریچ: اول عذر خواهی می کنم به خاطر بی سواد‌ ام در ندانستن تفاوت بین اعراب و ایرانی ها. در واقع باید از آنتولوژی های شعر خاورمیانه حرف می زدم. لابد در دلتان  می گوئید " نمونه ای از نادانی یا بی تفاوتی خاص آمریکایی جماعت !" . شعر شاملو را من در سایتی که یکی از ایرانی های مقیم این جا به من  معرفی کردم خواندم و بسیار تحت تاثیر قرار گرفتم.

 

 حسن زاده:  بر خلاف بسیاری از شاعران معاصر که تنها به ندای تنهایی شان گوش می کنند و حدیث نفس می‌بافند  شما چون کوهی پژواک جهان معاصر بوده اید  در شعرتان و  با قربانیان جنک و ظلم و استبداد در  همه‌ی کشورها همدردی کرده اید.آیا این نگرش سیاسی ،شما را از جوهر شعر دور تر رانده یا بر عکس به ان غنای عمیق تری بخشیده؟

ریچ : به گمان من برای شاعران ِ سراسر جهان ، موقعیت انسانی ، ونه فقط  مسائل شخصی و خصوصی، بهترین منبع تغذیه‌ی شعر است. به نرودا فکر می کنم به روئکه دالتون ، ناظم حکمت ؛ انه سزر ،والت ویتمن خودمان ، موریل روکی سر ، گوئندولین بروکس ، زابرت هایدن ، توماس مک گراث ، حون جوردن  و بسایری از شاعران موفق دیگر .سؤال اساسی برای من این است که چر ا باید ما دور خود و  دغدغه های شخصی مان  دیواری بکشیم و از انبوه مسائلی که در دنیای اطر اف خود با آن روبرویم جدا  شویم و منزوی بمانیم؟

 

حسن زاده: در سال ۱۹۴۹ موریل روکی سر نوشت: " شعر برای ما بیگانه است ،آن را به زندگی روزمره ی خود فرانخوانده یم. " آیا در این زمان شعر جایگاه خود را در زندگی آمریکائیان یافته است؟

ریچ: جواب این سوال شما کمی سخت است زیرا  جامعه ی ما بسیار مادی گرا و سود پ ست بوده  است  و در سال های اخیر این وضع  بدتر هم شده است :هر سال در ماه آوریل  طبل ِشعر در مراسم ماه ملی شعر در هر کوی و برزن به صدا در می آید بی آن که  شعر  راهی به فرهنگ کوچه و بازار بیابد. با این همه من ایمان دارم به این که شعر به حیات خود در هر شرایطی ادامه می دهد . به یاد بیاوریم در اتحاد جماهیر شور وقتی در زمان استالین به رغم  همه ی فشارهای حکومتی برای  ریشه کن کردن ِ  شعر خلاق و تبدیل آن به دستور العمل های  دولتی ، شعر ِ ناب در قلب ها ی عاشقان ِ آن  می گشت و در اذهان   ماندگار می شد. در کشور ما هم امروزنشریات و ناشرانی مستقل به چاپ و معرفی شعر خوب و خلاق می پردازند. می توانم ادعا کنم که از دور اول ریاست جمهوری بوش شکافی عمیق و فزاینده بین فرهنگ ِ حکومتیِ عوامفریبانه  و فرهنگ هنر و مقاومتِ روشنگرانه  به وجود آمده است.در کتابم پیرامون شعر و سیاست با عنوان: "آن چه  آن جا می یافت شود " به طور مفصل در این باره حرف زده ام.

 

حسن زاده– خود ر ا در کدام نقش مثبت تر و مؤثر تر می یابید ، در نقش همسر ، مادر فرزندانتان یا شاعر؟

 ریچ: من مدت هفده سال در نقش همسر زیستم. سه پسر دارم  که به ترتیب ۴۵ ،۴۷ و ۴۹ ساله اند. در بیست و نه سال گذشته من بانویسنده ای به نام میشل زیسته ام . هر دوی ما روابط خوبی با پسرانم و دو نوه ام داشته ایم. من مدرس هم بوده ام در جواب سوال شما باید بگویم من سعی کرده ام در همه ی دوره های زندگی ام خودم باشم .  در مورد  میزان ِتاثیر گذاری ام بر دیگران در دوره های مختلف زندگی ام باید بگویم با توجه به این که گاه  این تاثیرات غیر مستقیم اند یا مستلزم گذشت ِ زمان  ، نمی توان  آمار دقیقی از آن ارائه داد . هیچکس نمی تواند بداند رفتار و گفتارش چه بازتابی در زندگی اکنونیان و آیندگان او خواهد داشت .آن چه به عهده ی ماست صادقانه زیستن و یکدلی با خود و دیگران است چه در نقش  مادر  ،پدر   ،عاشق  ، دوست یا هنرمند.

حسن زاده– واقعه ی یازده سپتامبر را چکونه تعبیر می کنید ؟نطر تان در با ره ی تقسیم بندی ادبیات آمریکا به بعد و قبل از این جریان چیست؟ سام همیل شاعر بزرگ سرزمین شما می گوید اگر این مرد (بوش) دو باره انتخاب شود ما این تقسیم بندی را خواهیم داشت: " ادبیات آمریکا قبل و بعداز سقوط  دموکراسی  ِ آمریکایی"

 

ریچ:  من  از ستایشگران سام همیل هستم اما این تعبیر او را ساده انگارانه و شتابزده می دانم. دموکراسی آمریکایی از آغاز معیوب و مخدوش بوده و در طی ِ دهه های اخیر تهدید کننده تر و مخاطره آمیز تر شده است. من شخصا سوسیالیت هستم(بی وابستگی ِ حزبی!)و معتقدم دموکراسی چیزی فراتر از انتخابات است ،دموکراسی نیازمند ِ عدالت اقتصادی و اجتماعی و برخورداری همگانی و مساوی از آموزش و پرورش و رسانه ها ست. در مورد یازده سپتامبر هنوز خیلی زود است که ادبیات آمریکایی را به قبل و بعداز آن تقسیم کنیم. ادبیات سیری  عمیق دارد ونیازمند زمان است تا تقسیمات خاص خود را بپذیرد. باید چشم براه آثار متعددی شویم که به این چشم انداز شکلی درخور بدهند.

 

_{درباره فریده حسن زاده}

 _{فریده حسن زاده نخستین کتاب شعر خود را در بیست و شش سالگی منتشر کرد. تعدادی از  آثارش در  گلچین های شعر داخلی به همت فرامرز سلیمانی  و پوران فرخزاد معرفی شده اند. نیز  اشعاری که به زبان انگلیسی نوشته  در آنتولوژی های  امریکائی و اروپایی و آسیایی با عناوین زیر  چاپ رسیده اند:
–Letters  To The World}

_{Publisher: Red Hen Press U.S.A}

_{-After Shocks}

_{Publisher: SLB (Sante  Lucia Books). U.S.A}

_{-Anthology of the World  Best Love Poems}

 _{Publisher :Indian Press}

_{-Universal Oneness :An anthology of best poems of 360 country}

_{کتاب های منتشره از این شاعر و مترجم  :}

_{صخره اثر تی ای الیوت-منظومه ی نمایشی.انتشارات بهجت}

_{کتاب شعر آمریکای شمالی: عاشقانه هایی برای عشق  ،  صلح و آزادی   ، نشر نگاه} 

_{کتاب شعرآمریکای جنوبی : از بورخس تا  اوکتاویو آرماند  ، نشر ثالث}

_{کتاب شعر زنان جهان ، نشر نگاه}

_{کتاب شعر آفریقای معاصر ، نشر ثالث با همکاری مرکز گفتگوی تمدن ها}

_{گزینه ی اشعار مارینا تسوه تایوا و زندگینامه  ی او- نشر نسیم دانش}

_{زندگینامه ی فدریکو گارسیا لورکا ، نشر نگاه}

_{گزیده ی اشعار آدونیس ،  نشر علم}

_{گزیده ی اشعار بلاگا دیمیتروا ، نشر علم}

_{گزیده ی اشعار یاروسلاو سایفرت برنده ی جایزه ی نوبل  ،نشر نگاه}

_{زیبایی دوست داشتن : شناخت جبران خلیل جبران و اشعار انگلیسی او- نشر علم}

_{گزیده ی شعر عراق معاصر – نشر نگاه}

_{شب ِ آخر با سیلویا پلات  ، مجموعه ی مقالاتی پیرامون شعر و شاعری ، نشر نگاه} 

_{قلندران چهارپا- نشر نو}

_{عاشقانه های مردانه –نشر زرین اندیشمند}

‘