مهدی آذریزدی؛ عاشق کتاب و بخاری کاغذی

هجدهم تیرماه، شش سال از درگذشت قصه گوی بزرگ کودکان ایران مهدی آذر یزدی می‌گذرد انتشارات جهان‌کتاب با گرامیداشت یاد او، دو کتاب‌ تازه به شرح زیر منتشر ساخته:

حکایتِ پیر قصه‌گو ( گفت‌وگو با مهدی آذر یزدی دربارة زندگی و آثارش) به‌کوشش پیام شمس‌الدینی

 عاشق کتاب و بخاری کاغذی (مقالات مهدی آذریزدی)

 به مناسبت سالگرددرگذشت این داستانگوی محبوب و انتشار دو کتاب بالا نوشته زیر را می خوانیم:

***

به ياد مهدى آذر يزدى‏

 مهدى آذريزدى (27 اسفند 1300 – 18 تير 1388) در آبادى خرمشاه در حومة شهر يزد به دنيا آمد. خرمشاه كه بعدها با گسترش شهر يزد به يكى از محله‏هاى اين شهر تبديل شد، از سكونت‏گاه‏هاى زرتشتيان يزد بود. نياكان آذريزدى نيز از زرتشتيان نومسلمان بودند. او كودكى و نوجوانى را در اين روستا گذراند. پدرش كشاورز و رعيت بود و او از هفت – هشت سالگى به همراه پدر به كار كشاورزى و باغبانى پرداخت.

    خود دربارة دوران كودكى‏اش مى‏گويد: «من اصلاً رنگ مدرسه را نديدم تا اين كه در پنجاه و چهارسالگى در شيراز به تماشاى يك كلاس رفتم. قرآن را از پنج سالگى پيش مادربزرگ ياد گرفتم كه به او مى‏گفتيم ''بى‏بى‏" و هميشه سه چهار تا شاگرد داشت. خواندن و نوشتن فارسى را از پدرم – در خانه – ياد گرفتم. ما توى خانه هشت – نُه جلد كتاب داشتيم كه هيچ وقت چيزى بر آن افزوده نشد. قرآن و مفاتيح‏الجنان و حليه‌المتقين و… تا هجده‏سالگى هيچ كتاب ديگرى نخوانده بودم»⁽¹⁾ دربارة پدرش در گفت‌وگويى با روزنامه پيمان يزد گفته بود: «[ او ]مدرسه دولتى و كاردولتى و لباس كت و شلوار را حرام مى‏دانست» و به همين خاطر او را به مدرسه نگذاشت.

    از سيزده ـ چهارده‌سالگى شاگرد بنّايى و سپس جوراب‏بافى كرد و از همين طريق پايش به شهر باز شد. دربارة عربى خواندن خود نوشته است: «در چهارده – پانزده‏سالگى، همراه با كار رعيتى و شاگرد بنّايى، مدت يك سال و نيم، صبح‏هاى تاريك به مدرسة خان مى‏رفتم و تا طلوع آفتاب، پيش يك ''آشيخ"، كه او هم روزها در گيوه‏فروشى كار مى‏كرد، با سه شاگرد ديگر، يادگرفتنِ عربى را، با اصرار پدرم، شروع كردم كه بعد اين كار متوقف شد. يعنى خيلى سخت بود و رها شد… ولى همين اندازه كه نصاب‏الصبيان را حفظ كردم و خود را تا انموذج و الفيّه كشاندم، بعدها خيلى به كارم آمد.»⁽²⁾ در هجده‏سالگى شاگرد كتابفروشى شد و به گفتة خود به «بهشت موعود» رسيد و تا توانست كتاب خواند: «كتاب‏ها قدرى از بى‏سوادى و عقب‏ماندگى مرا جبران و ترميم كردند. با عده‏اى از اهل ادب و شاعر و معلم و محصلان دبیرستانی اشنا شدم و شوق همزبانى و همرنگى با آن‏ها مرا به شعر ساختن و چيز نوشتن تحريك كرد. اولين شعرم در مجلة اطلاعات هفتگى (در سال 1320) چاپ شد و من به قدرى خوشحال شدم كه ديگر هيچ وقت نظير آن لذشت روحى را نچشيدم. عاشق كتاب شده بودم و حرف زدن دربارة كتاب را هم دوست داشتم.»⁽³⁾

    سه سال كار در «كتابفروشى يزد» سپرى شده بود كه محيط آن شهر را براى خود تنگ يافت و راهى تهران شد (1322). در تهران به سفارش همشهرى‏اش، حسين مكّى، در چاپخانه محمدعلى علمى شروع به كار كرد و به اين ترتيب مستقيم وارد كار توليد و نشر كتاب شد. پس از آن در كتابفروشى خاور، چاپخانه و انتشارات على‏اكبر علمى (مؤسسة علمى)، انتشارات ابن‏سينا، انتشارات اميركبير و بنگاه ترجمه و نشر كتاب به كار پرداخت. در جايى گفته است كه دو بار كتابفروشى به راه انداخته ولى هر دو بار ورشكست شده است.⁽⁴⁾ مدتى هم حرفة عكاسى را انتخاب  كرد و حتى يك بار مغازه عكاسى‏اى خريد كه يك سال بيشتر نپاييد و آن را واگذار كرد. در همين مدت با روزنامة اطلاعات و نشرية آشفته همكارى داشت. اشعار فكاهى‏اش در آشفته با نام‏هاى «الف. مفرد» و «تماشاچى» به چاپ مى‏رسيد. مدتى هم در همان جا با نام مستعار «پروفسور مارچ» (مرتاض هندى!) و در مقام «خط‌شناس و پيشگو» به نامه‏هاى خوانندگان پاسخ مى‏داد.⁽⁵⁾

    در مدت همكارى با انتشارات على‏اكبر علمى (29 – 1325) به فكر انتشار نشريه‏اى ويژة كتاب افتاد و مجموعة راهنماى كتاب را در آذرماه 1325 منتشر كرد كه سه شماره بيشتر چاپ نشد. همكار او در شمارة دوم (تابستان 1326) مرتضى كيوان بود. خود در اين‏باره مى‏گويد: «كتابخانة خاور نشريه‏اى به نام كتاب در مى‏آورد كه فكر مى‏كردم مى‏توانم نشريه‏اى بهتر از آن در بياورم. اسم اين نشريه را راهنماى كتاب گذاشتم كه سه شماره از آن در آمد… شمارة اول آن تبليغات براى خانوادة حاج محمدعلى علمى بود. شمارة دوم مجموعة خوب و سنجيده‏اى به نظر مى‏آمد و در آن كتاب‏ها و مجله‏هاى آن زمان را نقد كرده و اشعارى دربارة كتاب به چاپ رسانده بوديم… همكارم در شمارة دوم فقط مرتضى كيوان بود و جز او همكارى نداشتم. شمارة سوم هم خيلى مزخرف بود. براى اين نشريه هيچ حق‏الزحمه‏اى نمى‏پرداختند…»⁽⁶⁾

    شهرت آذريزدى بيشتر به كتاب‏هاى كودكان اوست و به ويژه مجموعة هشت جلدى «قصه‏هاى خوب براى بچه‏هاى خوب». دربارة چگونگى شكل‏گيرى اين مجموعه نوشته است: «گويا در سال 1335 هجرى شمسى بود كه روزها در جايى كار مى‏كردم و شب‏ها نمونه‏هاى كتاب انوار سهيلى را براى مؤسسة اميركبير غلط‌گيرى مى‏كردم. تا آن وقت كليله و دمنه و انوار سهيلى را نخوانده بودم. ضمن اين كار ديدم داستان‏هاى خوشمزه و حكمت‏آموز در انوار سهيلى هست كه اگر قدرى ساده‏تر براى كودكان نوشته شود، از هر آن‌چه تا آن روز براى بچه‏ها چاپ شده و فراوان هم نيست بهتر خواهد بود. تصميم گرفتم قصه‏هاى خوب را به زبان ساده بنويسم.» در جاى ديگرى گفته است: «به طور ناخودآگاه، محرك اصلى و ذهنى‏ام در تهية كتاب براى كودكان، بى‏كتابى خودم بوده كه تا بچه بودم از اين كمبود خبر نداشتم. وقتى فهميدم كه زندگى دوران كودكى‏ام چه‌قدر با محرومیت همراه بوده همراه بوده و ذوق فطرى‏ام حرام و تباه شده، با خود گفتم بگذار ساير بچه‏ها كتاب خواندنىِ موافقِ سن و سالشان داشته باشند و خوبش را هم داشته باشند.»⁽⁷⁾ اولين جلد «قصه‏هاى خوب براى بچه‏هاى خوب» را انتشارات اميركبير در سال 1336 به چاپ رساند.

    آذريزدى در برگزيدن «قصه‏هاى خوب» ملاك‏هاى خاص خود را داشت كه برخى از آن‏ها امروز با نظر كارشناسان ادبيات كودك همخوان نيست. براى مثال او با داستان‏هاى جادويى و ديو و پرى مخالف بود و آن‏ها را «بيماركنندة ذوق سليم» و «تباه‏كنندة انديشه»ى كودكان مى‏شمرد. افسانه‏هاى پُر از طلسم و جادو را به خاطر آن‌كه هيچ ارتباطى با دانش و معرفت ندارند مخرّب فكر سالم مى‏دانست. شايد دليل اين نظر، رواج خرافاتى بود كه در ميان بزرگسالانِ جامعه، از هر قشر و گروه، مى‏ديد و احتمالاً ريشة برخى از آن‏ها را در قصه‏هاى متداول كودكانه مى‏يافت. او همچنين عادت دادن بيش از حدّ كودكان به تصوير و رنگ را نمى‏پسنديد. معتقد بود در كتاب‏هاى جديد كودكان بيشتر به آرايش صفحه‏ها و ظاهر كتاب توجه مى‏شود تا محتواى آن. پند و اندرز دادن مستقيم به خوانندگان خردسال در ضمن روايت داستان را هم بد نمی‌دانست و در توجيه اين نظر، به متون كهن ادب فارسى اشاره مى‏كرد و لزوم نتيجه داشتن حكايت‏ها.

    كتاب‏هاى كودكان آذريزدى موفقيت‏هايى را براى او به ارمغان آورد. در سال 1342 برندة جايزة يونسكو شد و در سال 1345 جايزة سلطنتى كتاب سال را برد.⁽⁸⁾ همچنين آثارى از او از سوى شوراى كتاب كودك، «كتاب برگزيدة سال» شدند.

    آذريزدى در بازنويسى و بازآفرينى ادبيات كهن فارسى براى كودكان پيشگام بود و بجز مجموعة «قصه‏هاى خوب براى بچه‏هاى خوب»، مجموعة «قصه‏هاى تازه از كتاب‏هاى كهن» را منتشر ساخت كه در ده دفتر، داستان‏هايى را از متون ادب فارسى حكايت مى‏كند. خمسة نظامى، سياست‏نامه، جامع‏الحكايات و مقالات شمس از جمله اين متن‏هاست. همچنين داستان‏هايى در قالب شعر و نثر براى كودكان و نيز نوسوادان نوشت كه برخى بارها چاپ شد.

    كتاب‏هاى آذريزدى همه پندآموز و نكته‏آموز است و ترويج دهندة اخلاق و رفتار پسنديده. عجيب آن كه همين‏ها هم از گزند روزگار در امان نماند. براى مثال كتاب گربة تنبل او كه در سال 1364 نوشته شد، چند سالى گرفتار مميزى شد⁽⁹⁾ و ظاهراً با وساطت برخى از موجهين جواز نشر يافت.

    آذريزدى هيچ گاه به كار دولتى اشتغال نداشت و هرگز ازدواج نكرد. سال‏هاى زيادى از جمله آخرين سال‏هاى حيات‏اش را با نمونه‏خوانى و تصحيح كتاب و تهية فهرست اعلام براى چند ناشر آشنا گذراند. گويى روزگار سختىِ او هميشگى بود: «هيچ وقت كار رسمى نداشتم و هرگز به آسايش دست نيافتم و هرگز هم پشيمان نشدم. و همين كه سر و كارم با كتاب بود و هست راضى بودم و هستم».⁽¹⁰⁾

    او به معناى دقيق كلمه عاشق كتاب بود و چنان به كتاب شيفتگى داشت كه جز آن را شايستة دلبستگى نمى‏دانست. زندگى‏اش را به زعم مردم اجتماع، نامتعارف سپرى كرد: بى‏همسر و فرزند و يار و همدم، تا به آخر در تنهايى و همراه با انبوه كتاب‏هايش كه به گفتة خود، براى «يك عمر دويست – سيصد ساله» كافى بود.

    آذريزدى اگر چه در زندگى شخصى – چنان كه خود اذعان داشت – گوشه‏گير و زودرنج بود، ولى در نوشته‏هايش سرزنده و شاداب و طنزپرداز جلوه مى‏كرد. نثر دلپذير و شيوا و روان او را مى‏توان يكى از نمونه‏هاى شاخص نثر سالم فارسى دانست. بيان ساده و صادقانه، ويژگى بارز نوشته‏هاى او بود.

    آذريزدى، آن‌گونه كه از نامه‏ها و گفت‌وگوهاى با دوستان و آشنايانش مى‏شناسيم، با چهره‏اى كه به‌ويژه پس از درگذشت‏اش در محافل رسمى از وى ترسيم مى‏شود فاصلة بسيار دارد. او را بيشتر از تبار دانايان لاادرى و رندان عالم‏سوزى مى‏يابيم كه به كار دنيا و مردم زمانه و باورها و دلبستگى‏هايشان با شوخ‌چشمى و استهزا مى‏نگرند…

    درويش بود و بى‏تعلق، و در زندگى راحت‏گير و بى‏نياز. انسانى بى‏ادعا و خودآموخته كه هرگز معلم و استادى نديد و آن‏چه را كه مى‏دانست و مى‏خواست بداند در كتاب‏ها مى‏جست و مى‏يافت. همانا خوى يزديان قديم را داشت كه با زحمت و مرارت بسيار، از دل كوير باريكه‌آبى بيرون مى‏كشند، با آن ثمرى به‌ظاهر ناچيز به بار مى‏آورند و به همان قانع و راضى‏اند.

 [برگرفته از مقدمة کتاب عاشق کتاب و بخاری کاغذی: گفتارهایی از مهدی آذر یزدی، (تهران: جهان کتاب، 1394)]

1. «يكى بود، يكى نبود، پيرمردى بود…»، صدف، س 1، ش 1، (خرداد 1374).

2. «اين زندگى من است»، زندگى‏نامه و خدمات علمى و فرهنگى استاد مهدى آذريزدى، (تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، 1385)، ص 30.

3. «يكى بود، يكى نبود…»، همان.

4. «اين زندگى من است»، همان، ص 73.

5. همان، ص 61.

6. گفت‌و‌گوى امير كاووس بالازاده با مهدى آذريزدى در: كتاب هفته، ش 91، (11 آبان 1381). شرح مفصلى دربارة مجموعة راهنماى كتاب در اين اثر آمده است: سيدفريد قاسمى، مطبوعات كتابگزار، (تهران: خانه كتاب، 1382)، ج 1، صص 44 – 33.

7. آذريزدى از نگاه آذريزدى»، به نقل از: سايت ايرانك (بانك اطلاعات فرهنگ و ادبيات كودكان ايران).

8. دريافت اين دو جايزه حكايت جالبى دارد كه در خاطرات آقاى عبدالرحيم جعفرى، مؤسس انتشارات اميركبير آمده است: در جست‌وجوى صبح، (تهران: روزبهان، 1383)، ج 2، ص 760.

9. وب سايت آذريزدى.

10. «يكى بود، يكى نبود…»، همان.