نگاهی به کتاب «طاهره طاهره ی عزیزم» (نامه های عاشقانه ی غلامحسن ساعدی)

خواندن نامه‎هاي عاشقانه ساعدي يك فرصت استثنايي‎ست، نه فقط به‎خاطر آن‎كه چهره‎اي تازه از «ساعدي‎عاشق» به ما نشان مي‎دهد، كسي كه از قضا داستانهايش، بيش از آن‎كه عاشقانه باشند، داراي مايه‎هاي سياسي و اجتماعي ‎هستند و هيچگاه بدين صفت بازتاب دهنده‎ي وجهه پررنگ و پنهان زندگي او كه حالا بر ما آشكارشده، نبوده‎اند. ساعدي آن‎جا هم كه اشاراتي به عشق داشته، داراي تصويري كاملا متفاوت با آنچه در اين كتاب شاهد هستيم بوده است. رابطه‎اي كه به عشق‎هاي اساطيري در ادبيات ما پهلو مي‎زند و به سان آن‎ها نيز سرانجامي تلخ، جز جدايي برايش نمي‎توان متصور بود. گويي ساعدي خود شخصيت اصلي عاشقانه‎ترين داستان زندگي‎اش بوده و  جملاتي  اين چنين‎ را كه بازتاب دروني‎ترين عواطف عاشقانه‎ي اوست تنها نثار معشوق خود مي‎كند، و جز اين، حتي در قالب داستان‎هايي كه به عشق پرداخته، به كاربردن چنين الفاظي را نه مجاز مي‎دانسته و نه ارضايش مي‎كرده.

«طاهره طاهره‎ي عزيزم» فرصتي‎ست مغتنم براي رفتن به گذشته، تا با تنفس در حال و هواي نوستالژيك عشق‎‎هاي قديمي، آن عشق‎هاي سالهاي سبز،  گوشه‎هايي از زندگي خود را مرور كنيم، آن گوشه‎هاي كه اغلب در شلوغي سرسام‎آور زندگي امروز آن‎ها را به‎دست فراموشي سپرده‎ايم، اما حالا در همراهي با «غلا و طاهره» آن‎ها را باز يافته و دوباره به خاطر خواهيم آورد. گاه خواندن جملات صميمي و صادقانه ساعدي كه صيقل خورده‎اند به سوهان عشق، لبخندي بر لب ما مي‎آورد، از يادآوري خاطراتي كه تلخ يا شيرين، به‎واسطه پيوستن به يادبودهايي دروني و گرانقدر از گذشته، گوارا به نظر مي‎رسند.

«طاهره طاهره‎ي عزيزم» كتابي خواندني‎ست و در عين حال مهم. مطمعنا ديگر هيچ نويسنده و محققي كه به سراغ ساعدي مي‎رود نمي‎تواند از كنار منبع دست اولي اين‎چنين به‎راحتي گذر كنند و حتي آن كتاب‎ها كه تاكنون درباره‎ي ساعدي نوشته شده‎اند، با توجه به آن‎چه در لابلاي سطور اين كتاب مي‎توان يافت، دوباره بايد بازنويسي شوند. دلايل اين اهميت در متن نامه‎ها به روشني پيداست كه استخراج، دسته‎بندي  و همچنين نتيجه‎گيري از آن‎ها مجالي فراخ را مي‎طلبد كه تناسبي با نوشته‎هاي ساندويچي و شتابزده فضاي مجازي ندارد، با اين حال در ادامه به صورت گذرا بدان اشاره قرار خواهم كرد.

اما پيش از آن بايد اشاره‎اي كرد به تاريخ اين نامه‎ها كه از ميانه سال 1332، آغاز مي‎شوند و تا ميانه سال 1345 ادامه پيدا مي‎كنند، و اين يعني يك دوره سيزده ساله كه در بر گيرنده سالهاي آغازين فعاليت‎ ادبي ساعدي تا سال‎هايي كه در آستانه به اوج رسيدن در داستان‎نويسي و ايضا نمايشنامه‎نويسي‎ست. با توجه به نامه‎هاي اين كتاب، آغاز اين رابطه‎ي عاشقانه به دوراني بر مي‎گردد كه پسر بچه نوجواني بنام «غلا» سر راه دختر مدرسه‎اي ماجرا، طاهره مي‎رفته تا با نگاه‎هاي عاشقانه‎اش، دل او را نرم و توجه‎اش را به خود جلب كند.

آن‎گونه كه از متن نامه‎ها پيداست، تعداد اين نامه‎ها بايد بسيار بيش از اين بوده باشد، در جايي حتي ساعدي به فواصل كوتاه زماني نامه‎ها اشاره مي‎كند و با اين حساب هيچ بعيد نيست اين نامه‎ها تنها بخش كوچكي از تعداد بسيار زيادي نامه بوده كه به مرور زمان از بين رفته‎اند. احتمالا گيرنده نامه‎ها نيز بعدها در سال‎هايي كه ساعدي به شهرت رسيد، تازه به اهميت آن‎ها پي‎برده باشد. بنابراين هيچ بعيد نيست نامه‎هاي ديگري هم پيش از آنچه در آغاز اين كتاب آمده وجود داشته، همانطور كه بي‎شك نامه‎هاي ديگري هم بعد از پايان اين رابطه نوشته شده است. چون نامه‎ها بي‎آن‎كه بتوان به شكل محسوسي رد اتفاقي خاص را در آن‎ها ديد، يكباره بدون اين‎كه امكان نتيجه‎گيري مشخصي وجود داشته باشد، به پايان رسيده‎اند.

به هر روي اين نامه‎ها در عين اين‎كه نمايانگر عشقي سرشار و پايدار از سوي ساعدي‎جوان – كه گويي از زمان مدرسه و نوجواني او شروع شده، ابتدا يك طرفه بوده و بعد نيز با پاسخي مثبت روبرو شده است-  به معشوق خود است، عشقي كه لااقل تا آخرين نامه‎هاي منتشر شده در كتاب هنوز گرماي‎سوزان خود را حفظ كرده، اما از سوي ديگر نمايانگر سير تغيير و تحولات شخصيتي و حتي فكري ساعدي نيز هست، ساعدي‎ ابتداي كتاب با ساعدي اخر كتاب تفاوت بسيار كرده است، اگرچه همچنان عاشق طاهره‎ست. ساعدي در نامه‎هاي آخر خود در عين ابراز عشق به مسائل جدي‎تري اشاره مي‎كند و حتي گزارشي از كارهايي كه دردست انجام و چاپ دارد مي‎دهد و به اين ترتيب در اين خط سير شور عاشقانه او با شعوري‎ آگاهانهنيز همراه مي‎شود. اما با اين حال نبايد از اين نكته غافل شد كه او از همان دوران جواني به عنوان جواني اهل كتاب كه از آن‎چه در پيرامونش مي‎گذرد غافل نيست. براي نمونه در نخستين نامه‎اي كه تاريخ نگارش دارد و مربوط به يك هفته بعد از كودتاي 28 مرداد 1332 است، در لابلاي نجواهاي عاشقانه خود اشاره‎اي توأم با يأس به از دست رفتن آمال و آرزوهاي از دست رفته نسل خود، و سايه ديكتاتوري بعد از كودتا دارد.

ايكاش مجموعه كامل اين نامه‎ها از گزند گذر سال ها در امان مانده و امروز مجموعه‎ي كامل آن‎ها را در دست داشتيم، چرا كه‎ وقتي  اين كتاب را در دست گرفته و مي‎خواني، تنها خواننده يك‎سري نامه‎هاي عاشقانه و يا اسناد ارزنده‎اي از زندگي يكي از بزرگان ادبيات اين ديار نيستي، اگر با زندگي  و شخصيت ساعدي هم آشنايي داشته باشي، آن وقت «طاهره طاهره عزيزم»، برايت رماني عاشقانه با مضموني واقعي خواهد بود، رماني كه به صورت نامه‎نگارانه نوشته شده، اما به سبك ناب زندگي، از كسي كه ذاتا داستان‎نويس باشد، جز اين نيز نبايد از او انتظار داشت. بدين وصف اگر موفق شويد افتادگي‎ها و خلاء‎هاي (ناگزير) اين كتاب را با مشاركت ذهن خود پر كنيد، مي‎توانيد تجربه خواندن آن را به تجربه خواندن رماني جذاب و نوستالژيك بدل كنيد؛ چه باك كه پيوستگي و ساختمان لازم را نداشته باشد (پس اين ذهن جستجوگر مخاطب به چه درد مي خورد؟). با اين رويكرد البته «طاهره طاهره‎ي عزيزم» رماني شخصيت محور خواهد بود، سطوري كه از لابلاي آن‎ها مي‎كوشي كوچكترين اطلاعات را درباره معشوق ساعدي رصد كني و با كنار هم قرار دادن آن‎ها تصوير او را در ذهن خودت كامل كني. رماني كه حكايت عشق است، حكايت بزرگ شدن آدمهاست، حكايتي كه از عاشقانه‎هاي  اسطوره‎اي ادبيات ما كم ندارد، حكايت عشق سالهاي سبز.

خواندن اين كتاب – با همه كاستي‎هايش كه البته به ساعدي ربطي نداشته و حاصل چگونگي تدوين كتاب است-  لذت بسيار بردم، از دلم نيامد اين مطلب را كه از سر عشق به ساعدي نوشتم، با انتقاد از چگونگي تدوين كننده كتاب و ناشر آن همراه سازم،  اين اشاره‎ها بماند براي پست بعدي در «ماني»، اما با اين  احوال درود و سپاس خود را نثار: انتشارات مشكي، حامد احمدي، ديگراني كه تا به چاپ رسيدن همكاري و نقش داشته‎اند و ن همكاري وو نقش داشته‎اندآحتي آن مميزي كه مهر قابل چاپ بودن پاي آن زده (اين روزها اوضاع به گونه اي ست كه انتشار هر كتابي بزرگترين اتفاق عالم امكان براي ما محسوب مي‎شود، اگرچه مجوز آن براي دوره‎هاي قبل باشد!)مي‎سازم.

*عنوان مطلب را از داستان عاشقانه و  زيباي ابراهيم گلستان‎بزرگ وام گرفته‎ام.