کارکرد نثر در داستان نویسی: نثر باید کارکردی باشد یا فاخر؟

21 – رمان پر ماجرا و رمان غم انگیز

بهتر است گاهی شکلی ادبی را از جو و زیان و روشنفکرانه‎اش خارج کنیم و به آن به‎عنوان امکانی برای خلق رمان بنگریم. به‎عنوان مثال می‎توان تفاوت بین رمان غم‎انگیز (تراژدی) و رمان پرماجرا را از این دید بررسی و برای درک این شکل‎ها آن‎ها را با هم مقایسه کرد.

رمان پرماجرا و رمان غم‎انگیز هر دو، شخصیت‎هایی اصلی دارند که در تقلای بین مرگ زندگی هستند. شخصیت اصلی رمان پرماجرا مصیبت زده نیست. چون به‎طور ارادی درگیر با ماجرا‎هایی بیرونی شده است. او آگاهانه با پلیدی‎‎های جهان پیرامون خود ستیز می‎کند. ممکن است زندگی و مرگش برای خودش مصیبت‎بار باشد، اما خواننده فقط در ماجرا‎های او شریک می‎شود. باز احتمال دارد بمیرد، اما پس از نابودی پلیدی، خواهد مرد. اگر پلیدی را شکست داد و زنده ماند، از او قدردانی می‎کنند. به علاوه چون می‎خواهد پلیدی پیرامون خود را شکست دهد، قهرمان است نه مصیبت زده.

رمان پرماجرا: وکیلی حقه باز که می‎خواهد ارثیه متعلق به جفری کین را به وی نپردازد، او را به‎عنوان دیوانه به تیمارستان می‎فرستد. جفری کین از تیمارستان فرار می‎کند و وکیل را می‎کشد. سپس مبارزه‎ای را برای کشتن همه وکلای حقه باز آغاز می‎کند.

در رمان پرماجرای فوق، انگیزه جفری برای کشتن وکلا روشن است. و هرگونه اطلاعات دهی دیگر نویسنده در این مورد، انگیزه اولیه او را بیشتر تبیین می‎کند. انگیزه جفری هیچگاه تغییر نمی‎کند یا عمیقتر نمی‎شود. او مبارزه را آگاهانه انتخاب کرده است. و لذت که از کشتن آدم‎های به گمانش پلید، می‎برد بیش از احساس گناه از انجام کاری پلید است. جفری سعی نمی‎کند جلوی خود را بگیرد. سعی او بر این است تا همه وکلای حقه باز جهان را نکشته، دستگیر نشود. و در تمام مدتی که او را تعقیب می‎کنند، خواننده زیرکی او را می‎ستاید و به هیجان می‎اید. البته خواننده برای قربانیان بی‎گناه، دل می‎سوزاند اما از ماجرا‎ها لذت می‎برد.

اما از آن سو، مایه شخصیت اصلی رمان غم انگیز، او را مجبور می‎کند در حوادث جهان که نابودش می‎کند نقشی بر عهده گیرد. کشمکش او درونی و روحی است. گویی قدرتی جبری و وحشتناک او را به پیش می‎راند و او سعی دارد بر آن مسلط شود ولی نمی‎تواند. خواننده از کار‎ها (ماجراها) یی که او ناگزیر است انجام دهد بیزار است، ولی در کشمکش درونی‎اش با او مشارکت می‎کند.

رمان غم انگیز: رابرت دورن تمایل شدیدی نسبت به کشتن دختران بوری که گوشواره الماس بدلی می‎زنند دارد.

رابرت می‎داند که این کار عملی غیراخلاقی، غیرقانونی و خطرناک است، ولی با وجود این‎که می‎خواهد از این کار دست بکشد، نمی‎تواند.

در رمان غم‎انگیز فوق، خواننده با رابرت دورن در تقلایش برای دست کشیدن از آدمکشی شریک می‎شود. خواننده با این‎که شاهد آدمکشی‎های اوست، اما دلش برای وی می‎سوزد. چون او چاره دیگری ندارد. خواننده با تمایل غیرقابل کنترل او احساس همدردی می‎کند. (چون خود او نیز تمایلات این چنینی، فراوان دارد. ) قدرتی جبری و بی‎رحم روح رابرت را تسخیر کرده است و بر او ستم می‎کند. خواننده به حال قاتل بیش از قربانی گمنام تأسف می‎خورد. خواننده قربانی را نمی‎شناسد، اما تمام توجهش به شخصیت صمیمی و معذب رابرت است.

وقتی رابرت در شهر دنبال قربانی دیگری می‎گردد، خواننده با عذاب درونی‎اش آشناست و می‎داند که چگونه وی در جدال با جبر درونی خویش است. خواننده از رابرت درخواست می‎کند که: «نکن رابرت!» و امیدوار است که این‎بار او کسی را نکشد. اما از آن طرف جفری وکیل حقه باز دیگری را شکار می‎کند تا بکشد، خواننده صرفا از خود می‎پرسد که چگونه جفری می‎تواند از دست پلیس بگریزد. وقتی جفری آدمکشی می‎کند عذاب درونی نمی‎کِشد وگرنه دست از آدمکشی برمی داشت. رابرت نمی‎تواند آدم نکشد اما جفری می‎تواند.

رابرت دائما سعی می‎کند بفهمد که چرا مجبور است آدم بکشد. انگیزه هایش ثابت نیست؛ بلکه پیوسته عمیقتر می‎شود. داستان روح و ذهنش را به نمایش می‎گذارد. او در جدال با پلیدی است اما نیروی جبری در درون اوست. و فقط وقتی سرانجام به انگیزه‎‎های واقعی‎اش (نوع خاص جبر دروانی اش) از طریق مکاشفه پی می‎برد، نویسنده می‎گذارد دستگیر یا کشته شود. اگر چه به ضعف شخصیت خویش که زندگی‎اش را مصیبت بار کرده است پی می‎برد اما نمی‎تواند مانع نابودی خویش شود. خواننده به او عشق می‎ورزد و برایش دل می‎سوزاند.

و این‎ها تفاوت‎های کلی بین رمان غم‎انگیز و رمان پرماجراست. با این حال این دو شباهتی اساسی نیز با یکدیگر دارند. هر دو شخصیت اصلی باید درست پس از سه چهارم از رمان شاهد تغییر شخصیت خود و نیز چرخش شدید حوادث باشند.

در رمان پرماجرا جفری باید ببیند که زنگار تنفر از وکلای حقه باز، کاملا از دلش زدوده شده است و با خود عهد کند که دست از کشتن آن‎ها بر می‎دارد. اما بعد باز نویسنده باید وضعیت حیرت‎انگیز دیگری را به‎وجود بیاورد تا جفری نتواند دست از آدمکشی بردارد:

مثال: وکیل فاسدی که در این مدت مشغول بررسی و تعقیب کار‎های جفری بوده، پیش او می‎رود و مدارک غیرقابل انکاری دال بر محکومیتش به او نشان می‎دهد. و بعد پولی به‎عنوان حق السکوت می‎خواهد. با این‎که جفری با خود عهد کرده که دیگر کسی را نکشد، باید با کشتن وکیل فاسد، مدارک جرمش را از او بگیرد.

در رمان غم‎انگیز نیز رابرت باید بر تمایلش نسبت به آدمکشی غلبه کند. سرانجام یک‎بار او بر جبر درونش برای کشتن یکی از قربانیانش که زن جوان موبوری با گوشواره الماس بدلی بوده چیره می‎شود. اما آرامش روحی‎اش زیاد دوام نمی‎آورد. چراکه معلوم می‎شود آن چیرگی، موقتی بوده است. او باید تا پای مرگ بکشد و رنج ببرد.

مثال: رابرت که نومیدانه تلاش می‎کرده از کشتن زنانِ جوانِ موبور با گوشواره الماس بدلی، دست بردارد، به مطب روانپزشک می‎رود و دکتر او را تحت درمان خواب مصنوعی قرار می‎دهد. رابرت یادش می‎آید که خواهر جوانش که دختر نوزده ساله موبور و شروری بوده و خوی آدمکشی داشته است، گوشواره‎‎های مادرش را می‎دزدد و دستگیر می‎شود. و برای فرار از مجازات، چراغ رومیزی برنجی را به سر مادرش می‎کوبد. و مادرش وقتی از بیمارستان به خانه بر می‎گردد، کاملا فلج بوده است. رابرت می‎فهمد که از خواهرش متنفر بوده و دختران موبور را به‎جای خواهرش می‎کشته است. اما اکنون دیگر تمایلی به کشتن خواهرش ندارد. از قضا روانپزشک خود زنی موبور است که گوشواره الماس بدلی به گوشهایش زده است. رابرت نمی‎تواند جلوی خودش را بگیرد و او را نیز می‎کشد. و بعد می‎فهمد که دیگر درمان ناپذیر و قاتلی بی‎عقل است. به بام ساختمان بسیار بلندی می‎رود و خود را از بالا پرت می‎کند.

اگر چه دل خواننده از عاقبت مصیبت بار رابرت به درد می‎آید. اما از آن طرف نیز خوشحال می‎شود. چراکه دیگر نیست تا همچنان دختران موبور را بکشد.

22- نثر سبکدار

با این‎که رمان شکلی است که نوشتنش نیاز به مهارت و کار طاقت فرسا دارد اما انعطاف‎هایی نیز برخوردار است. همه نویسندگان سعی می‎کنند صاحب سبک شاعران غزلسرا شوند و نثرشان چنا والا باشد که شاعران بزرگ در برابر آن همچنان سیاه مشق نویسانی فرتوت جلوه کنند. اما وقتی حرفه‎ای‎تر شدند، بر حس خود نمایی مسلط می‎شوند. حرفه‎ای نویسی مقدمه معقول نویسی است. با این حال گاهی نویسندگان می‎توانند با احتیاط و بدون حذف کارکرد با تضعیف نثرشان، از نثر فاخر به‎جای نثر کارکردی (عادی) استفاده کنند.

مثال (نثر کارکردی): وقتی آقای راجرز داد زد که پل آدم احمق و بی‎لیاقتی است، پل به دسته‎‎های صندلی چسبید. به پیرمرد نگاه نکرد، از این 3000000 دلار از حساب بانک مفقود شده بود شرمنده بود. می‎خواست بعد از این‎که از شغل ریاست دایره وام اخراجش کردند، بی‎سر و صدا خودکشی کند.

نثر فوق، نثر برجسته‎ای نیست بلکه کارکردی است. و هدف آن نیز مطرح کردن وضعیت، طرز برخورد‎ها و عملی احتمالی در آینده است. با این حال گاهی صحنه سرشار از احساس و قدرت نمایشی است. و چنان قوی است که نثر هنری را نیز بی‎آنکه ضعیف شود در خود حل می‎کند.

مثال (نثر سَبکدار): خشم در صدای آقای راجرز چنان بر هشیاری پل نهیب زد که او خود را به دیوار چسباند. به سال‎ها وفاداری‎اش به بانک، به روابط نامشروعش با همسر آقای راجرز و اشتیاقش بر تکیه زدن بر اریکه معاونت بانک فکر کرد و سست شد. آن اشتیاق اینک آماج تکه سنگ‎‎های یأسی که با انزجار راجرز گرد هم می‎آمد، بود و خرد می‎شد. آهِ حقیقت وجودش را آرام کرد و ساکت و بی‎حال تپانچه‎ای را دید که به شیقیقه‎اش نشانه رفته بود.

هنگامی می‎توان چنین نثر شاعرانه و سبکداری را پذیرفت که موقعیت داستان قدرت و استحکام لازم را داشته باشد و در برابر یورش نثر هنرمندانه تاب بیاورد. این‎گونه نثر فاخر اغلب بی‎آنکه محتوا را از بین ببرد به نظم و ترتیب جملات کمک می‎کند. اما باد از آن به‎گونه‎ای مؤثر استفاده کرد و نه به‎طور دائم؛ تا مبادا نمایش قریحه و سبک اهمیتی بیش از محتوا پیدا کند. به بیان دیگر خواننده اول باید محتوا را بخواند و بعد متوجه نثر شود.

ادامه دارد…

اثر: لئونارد بیشاب/ ترجمه محسن سلیمانی

انتشاردر مد و مه: 15 شهریور 1390– عکس ها تزئینی ست