نقد و بررسی فیلم از نفس افتاده ساخته ژان لوک گدار

از نفس افتاده / ژان لوک گدار

کارگردان : ژان لوک گدار  Jean-Luc Godard

نویسنده فیلمنامه: فرانسوا تروفو و ژان لوک گدار

بازیگران: جین سیبرگ، ژان پل بلموندو و دنیل بولانژه

خلاصه داستان :

مردی که دزد خودرو است پلیسی را می کشد و به پاریس فرار می کند و در آنجا با یک دختر آمریکایی روزنامه فروش که دانشجوی هنر نیز هست آشنا می شود و …

***

دو نگاه به  از نفس افتاده ساخته ژان لوک گدار

نگاه اول: 

حس زیبای آزادی!

از نفس افتاده، شاهكار فراموش نشدنی “ژان لوك گدار” یكی از مهمترین فیلمهای تاریخ سینمای جهان به شمار می رود و  ژان لوك گدار سرشناس ترین چهره موج نوی سینمای فرانسه است که با این فیلم از جایگاهی ویژه و پیشرو در این جریان برخوردار شده است. او در سال 1954 و در سن 24 سالگی به عنوان منتقد سینمایی به نشریه “كایه دو سینما” پیوست. پیش از آن در سوئیس تجربه تصویربرداری تلویزیونی را داشت اما پس از جنگ با مهاجرت به فرانسه دست به كارگردانی فیلم كوتاه زد.در “كایه دو سینما” گدار به نخستین سینمای گانگستری آمریكا و در صدر این نوع سینما به تمجید كارگردان محبوبش “نیكلاس ری” پرداخت.

همین سینمای گانگستری و شخصیتهای خشن و نیهیلیستی آن، الهام بخش گدار در ساختن فیلم “از نفس افتاده” شد. مشكل در برقراری رابطه انسانی و شخصیتهای بی تفاوت، موضوع اصلی “از نفس افتاده” محسوب می شود. كاراكترهای فیلم یك ماشین دزد جوان و معشوقه اش هستند كه جوانك به هنگام فرار پس از یك سرقت، پلیسی را می كشد. دختر او را لو داده و جوانك كشته می شود. موقعیت و شخصیت كاراكترها كاملاً مشخص و حتی دیالوگهای آنها كاملاً منحصر به فرد نگاشته شده است.

جداسازی دو كاراكتر از لحاظ جنسیت و ملیت، برای اكشن ها و ری اكشن های هر یك تعریف متفاوتی ارائه می دهد كه در نتیجه گیری نهایی كمك شایانی به مخاطب می كند. زن از همان آغاز حضورش با دستفروشی نشریه “نیویورك تریبون” كاراكتر یك شهروند آمریكایی را به تصویر می كشد و مرد با اصالتهای فرانسوی درونی اش كه بارها آنها را انكار كرده و در دیالوگهای متفاوتش از آن گریخته و علاقه خود را به فرهنگ آمریكایی نشان داده به خوبی تفاوتها و تشابه های آدمهایی درگیر دو فرهنگ را به نمایش می گذارد.

شاید مهمترین دغدغه گدار در پس زمینه داستان ضد قهرمانش، روایت همین تضاد شخصیتی و فرهنگی میان دو قهرمان اصلی داستان باشد كه به زیبایی تسخیر فرهنگ غنی و صمیمی فرهنگ فرانسوی را در مقابل جدایی، فاصله و بی تفاوتی فرهنگ آمریكایی به تصویر كشیده است.

زن با موهای كوتاه مردانه و نقش خاص اجتماعی اش نمادی از ملت آمریكاست كه یك مرد فرانسوی با كلاه گانگستری و علاقه شدید به بازیگر یا قهرمان شدن تحت تسلط او قرار گرفته بگونه ای كه در انتهای فیلم توسط همین فرهنگ نابود شده و آرزوی “همفری بوگارت” شدنش را به گور می برد.تفاوت كاربرد هنرمندانه در لفظ “تو” و “شما” كه توسط مرد و زن رد و بدل می شود نیز به خوبی حس جدایی توسط واژه “شما” تا حس احترام در دیالوگش كه در ماشین زن به مرد می گوید: – “نمی دونم بهت بگم “تو” بهتره یا “شما” “- را در میان این دو فرهنگ به خوبی نشان می دهد.

اما وجه اشتراك همه شخصیتهای “از نفس افتاده” حس آزادی ای است كه در آنها ریشه دوانیده و عدم رضایتی كه با تمام این احوال از موقعیت خود دارند. این حس به خوبی و به گونه ای متفاوت حتی در شخصیتهای فرعی فیلم مانند بازرس و دلال اتومبیل نیز نمایان است.

اما یكی از سكانسهای فرعی اما كلیدی فیلم صحنه مصاحبه مطبوعاتی با نویسنده آمریكایی است. نویسنده در این سكانس به صراحت فرهنگ آمریكایی و فرانسوی و همچنین زنان و عشق را در میان این دو ملیت را با هم مقایسه می كند. تعبیر متفاوت عشق كه در سینمای گدار بارها كاویده شده، در این فیلم نیز یكی از بحثهای محوری فیلم محسوب می شود.

اما تكنیكهای منحصر به فردی كه “از نفس افتاده” را به عنوان شاهكار گدار و آغازگر موج نوی سینمای فرانسه به حساب می آورد بیش از مباحث مفهومی فیلم شاید جای پرداخت داشته باشد.

موج نوی سینمای فرانسه در دهه 50 بر پایه 4 جریان پایه گذاری شد. نظریه زیبا شناسانه “آندره با زن” بنیانگذار واقعیت گرایی در سینما، اقدام “هانری لانگلوا” در تأسیس موزه سینما تك فرانسه، انتقادها و تئوریهای نویسندگان نشریه “كایه دو سینما” كه “گدار”، “فرانسوا تروفو” و “كلود شابرول” از منتقدان حرفه ای آن محسوب می شدند و تئوری “دوربین/ قلم” نوشته “الكساندر استروك” چهار پایه اصلی مكتب موج نوی سینمای فرانسه محسوب می شود. در تاریخ سینما سه فیلم به عنوان آغازگر موج نو ثبت گردیده اند. این سه فیلم كه نوید یك تجدیدنظر اساسی در مفاهیم زیبایی شناسی فیلم را می دادند عبارتند از: “چهارصد ضربه” اثر “فرانسوا تروفو”، “سرژ زیبا” ساخته کلود شابرول و “ازنفس افتاده” اثر ژان لوك گدار.

این سه فیلم كه از نظر مفهوم و ساختار با هم تفاوت داشتند نشان دادند كه تنوع سبكی در درون یك نهضت امكان پذیر است. گدار در “از نفس افتاده” “جامپ كات” (برشهای سریع و مقطع) را ابداع كرد كه در زمینه تكنیكی كمك شایانی به سبكهای سینمایی نمود به گونه ای كه عده ای موفقیت “از نفس افتاده” را مرهون عدم یكپارچگی تصویری آن می دانند!

هر چند پرسشهای تصویری فراوان، حس جهت یابی و زمان یابی تماشاگر را از بین می برد ولی تكرار این قطعهای جهشی موقعیت را برای تماشاگر عادی كرده بگونه ای كه بیننده دیگر انتظار موقعیت مكانی (یا زمانی) منسجمی را ندارد. معادل این حس كه گدار در “از نفس افتاده” ابداع كرد در تئاتر به عنوان عنصر بیگانه سازی برشت یا “فاصله گذاری” مرسوم است. “از نفس افتاده” نخستین تلاش مهم گدار برای طرد فیلم عامه پسند آن دوره محسوب می شده سه نوع ابداعی كه در این فیلم برای اولین بار به كار گرفته شده، هر چند بعدها به عنوان علامت مشخصه كارهای وی مطرح شد، ولیكن نقطه اوج خود را در همین فیلم حفظ كرد.صحنه قتل مرد، یكی از بحث برانگیزترین سكانسهای تاریخ سینما محسوب می شود كه در آن گدار به نحوی هوشمندانه در طول یك سكانس اختلال مكانی ایجاد كرده و هرگونه تلاش تماشاگر برای تشكیل انسجام مكانی را خنثی می كند.

از لحاظ اختلال زمانی نیز فیلم گدار به گونه ای است كه نه خود را با آن راحت حس می كنیم و نه با آن درگیر می شویم. وحدت زمان كه گدار به زیركی آن را می شكند ضرورتی است كه به تماشاگر حس تجربه یك رویداد كامل را می دهد در حالی كه تنها بخشهایی از آن را دیده است. قطعهای جهشی استفاده شده در فیلم بگونه ای به كار رفته اند كه تماشاگر، حادثه را كمتر از آن حدی كه در زندگی روزمره اتفاق می افتد لمس می كند. حس اختلال نمایشی نیز در همین سكانس قتل به خوبی استفاده شده است و در جریان بسط و گسترش این صحنه، تماشاگر به شخصیت “بلموندو” نزدیك شده و در مورد رفتار و روحیاتش اطلاعاتی را دریافت می كند اما هیچ وقت این نزدیكی اش به او كامل نمی شود، زیرا فیلم هیچگونه تلاش دیگری در این راه نمی كند!

این حس در صحنه ای كه “بلموندو” مستقیماً رو به دوربین صحبت می كند شدت می گیرد و به اوج تكامل اختلال نمایشی نزدیك می شود. اما این اختلالها و عدم تطابقهای تدوینی كه در فیلم به شدت موجودیت یافته اند هیچگاه حس مأنوس تماشاگر را از بین نبرده و از انسجام نوینی كه گدار به خلق آن همت گمارده، نمی كاهد. از دیگر نكات منحصر به فرد “از نفس افتاده” استفاده از فیلمبرداری بر روی دست است كه بر افزایش ضرب آهنگ فیلم تأثیر فراوانی داشته و نه تنها در فیلم های بعدی گدار به مراتب استفاده گردیده كه توسط فیلمسازان صاحب نامی همچون “لارس فون تریه” نیز مورد تقلید قرار گرفت.

“از نفس افتاده” در سال 1960 جایزه بهترین كارگردان را از جشنواره و نیز برای گدار به ارمغان آورد و موجی كه این فیلم ایجاد كرد سالیان متمادی تأثیرات خود را بر سینما باقی گذارد و بارها توسط فیلمسازان بزرگ مورد تقلید و بازسازی قرار گرفت.

متأخرترین و موفق ترین بازسازی مستقیم از این اثر فیلمی است به همین نام، محصول سال 1983 كه توسط جیم مك براید كارگردانی شد و “ریچاردگر” در آن به بازی پرداخت.

امیر اطهرسهیلی (قدس)

***

نگاه دوم:

تحلیل و بررسی فیلم «از نفس افتاده»:

خداییش حالتو به ‏هم می‏زنه!

 

ژان لوک گدار فیلم ازنفس‏افتاده را در عرض چهار هفته،یعنی از تاریخ هفده اوت تا پانزده سپتامبر 9591 در مارسی و در بزرگراه‏ Nationale 7 و مخصوصا در بخش‏های مختلف پاریس فیلم‏برداری کرد.او برای‏ این کار از بودجه اندکی معادل چهل میلیون فرانک استفاده کرد که در واقع،نیمی از بودجه متوسط آن‏ زمان برای فیلم‏سازی بود.گدار تا سال 9591 پنج فیلم کوتاه ساخت.اولین آن‏ها عملیات بتن بود که او در سال 4591 خودش تهیه کرد و دومی زن لوند بود که در سال 5591 و به طریقهی شانزده میلی‏متری‏ ساخت.او سه فیلم کوتاه سی و پنج میلی‏متری هم برای شرکت پلیاد ساخت که پیر بران برژه آن‏ها را تهیه‏ کرد.این سه فیلم عبارت‏اند از اسم همهی پسرها پاتریک است،شارلوت و دوست‏پسرش ژول و داستان آب.گدار در واقع یکی از آخرین ناقدان کایه دو سینما بود که در اوت سال 9591 به ساختن فیلم سینمایی بلند روی‏ آورد.رومر کمی پیش از او فیلم‏برداری صورت فلکی اسد را آغاز کرده بود(ژوییه-اوت 9591)که کلود شابرول آن را برای شرکت سینمایی‏ A JYM Films تهیه کرد.خود شابرول نیز در آن زمان سومین فیلم‏ بلندش،یعنی محکم کاری را به پایان رسانده بود که قرار بود در چهارم دسامبر سال 9591 اکران شود.ژان‏-پل بلموندو در این فیلم نقش یکی از دوستان پسر خانواده، جوانی طفیلی به نام لازلو کوواک را بازی می‏کند.دو فیلم‏ اول شابروی یعنی سرژ زیبا و پسرعموها در فوریه و مارس‏ 9591 اکران شده بودند.اولین فیلم بلند تروفو یعنی‏ چهارصد ضربه نیز که برای شرکت در جشنواره کن انتخاب‏ شد و درآن‏جا جایزهی بهترین میزانسن را از آن خود کرد،در سوم ژوئن 9591 اکران شد؛یعنی درست پیش از فیلم‏ هیروشیما،عشق من اثر آلن رنه که در دهم ژوئن به روی پرده‏ رفت.ژاک ریوت نیز فیلم پاریس از آن ماست را در سال 8591 آغاز کرده بود؛فیلمی که بعدا در سال 1691 به پایان رسید. گدار می‏دانست که سرگئی ایزنشتین و ارسن ولز اولین فیلم‏ خود را در سن بیست و شش سالگی ساخته بودند؛اما او به‏ تازگی پا به بیست و نه سالگی گذاشته بود و واقعا نیاز داشت که به این جریان بپیوندد و مانند قهرمان فیلمش، میشل بوآکار،در آغاز فیلم به پیش رود:«به‏هرحال من‏ احمقم.به‏هرحال،بله،من باید.من باید.»شباهت موقعیت‏ کارگردان به موقعیت شخصیت اصلی فیلم از عوامل تعیین‏ کنندهی این فیلم به شمار می‏رود.[برای گدار]واقعا لازم بود که اولین تلاشش اثری استادانه و ماندگار باشد.«به علاوه‏ این‏که احساسی جز وحشت و هراس نداشتم،هراس از این‏ که نتوانم فیلم دیگری بسازم و بخورونمیری برای خود دست و پا کنم.»تروفو بعدها نوشت:«گدار هنگام ساختن‏ فیلم ازنفس‏افتاده حتی پول خریدن بلیت مترو را هم‏ نداشت،او به همان درماندگی و بیچارگی شخصیت فیلمش‏ بود و حتی بیش‏تر.»

تهیه‏کنندگی ازنفس‏افتاده را ژرژ دوبروگر بر عهده داشت.او که در سال 0291 در مارسی به دنیا آمده بود،هنوز به سن‏ چهل‏سالگی نرسیده پنج فیلم بلند در کارنامهی خود داشت. تخصص بروگر که پیش‏تر به روزنامه‏نگاری می‏پرداخت، پخش فیلم‏های فرانسوی در کشورهای خارجی،مخصوصا اسپانیا بود که او را به سوی تهیه‏کنندگی دو تا از بهترین و معروف‏ترین فیلم‏های خوان آنتونیو باردم یعنی مرگ‏ دوچرخه‏سوار و شهردار کاله سوق داده بود.کارهای بعدی او در مقام تهیه‏کننده،عبارت بودند از گذرگاه شیطان که ژاک‏ دوبون و پیرشوران دورفر،به اتفاق کارگردانی کرده بودند؛و دو فیلم شوان دورفر به نام‏های رامون چو و صیادان ایسلند که‏ هردو اقتباسی از پیرلوتی بودند.گدار در این زمان مشغول‏ تدوین فیلم‏های مستندی برای پیر بران برژه و فیلم‏های‏ سیاحتی برای آرتوی ناشر بود.او همچنین گفت‏وگوهای دو فیلم را برای ادوآر مولینارو وژان پیرماکی نوشت که البته‏ هرگز ساخته نشدند.وی در سال 8591 بر روی‏ گفت‏وگوهای فیلم صیادان ایسلند کارکرد و در آغاز فیلم‏برداری در محل حاضر بود.تجربهی او در تدوین و گفت‏وگونویسی،در فیلم ازنفس‏افتاده بسیار به کار آمد. پیرشواندورفر ابتدا فیلم‏بردار واحد سمعی و بصری‏ نیروهای مسلح بود و سپس به عنوان خبرنگار جنگی به‏ هندوچین رفته بود.فیلمبردار سه فیلم بلند شواندورفر نیز، پیش‏تر به عنوان فیلمبردار نیروهای مسلح در هندوچین‏ کار کرده بود و بروگر اصرار داشت که گدار از او برای فیلمش‏ استفاده کند.این فیلمبردار کسی نبود جز رائول کوتار.

نویسندهی فیلم‏نامهی ازنفس‏افتاده،فرانسوا تروفو بود:یک ماه پس از اولین شب نمایش چهارصد ضربه گدار از من خواست که فیلمنامهی ازنفس‏افتاده را به او قرض بدهم‏ تا آن را برای خواندن به بروگر بدهد.داستان ازنفس‏افتاده‏ را من چندین سال پیش از آن نوشته بودم.نطفهی اولیهی این‏ داستان رخدادی بود که در یک تعطیلی آخر هفته اتفاق‏ افتاد و تأثیری عمیق بر من گذاشت.

بروگر پیش‏تر طرح زن،زن است گدار را رد کرده بود؛البته گدار متن اصلی این فیلم‏نامه را در اوت 9591 یعنی چند هفته‏ پیش از ساختن ازنفس‏افتاده در کایه دو سینما چاپ کرد؛و در همان سال فیلیپ دوبروکا براساس فیلمنامه‏ای از گدار(که‏ ایده‏اش را از ژنویو کلونی گرفته بود)فیلم بازی‏های عشق را ساخت.ازنفس‏افتاده به کارگردانی گدار در حد معقولی به‏ شیوهی روایت دو فیلمنامهی تروفو وفادار است.گدار این گفتهی استاندال یعنی«ما قرار است از چیزهایی وحشتناک سخن‏ بگوییم»را که در ابتدای فیلم‏نامه آمده بود،حذف کرد و فیلم‏ را به منوگرام پیکچیرز،یک شرکت کوچک امریکایی که‏ تخصص آن ساختن فیلم‏های وسترن و ترسناک ارزان‏قیمت‏ و سریال‏هایی جنایی همچون دیوانهی اسلحه بود،تقدیم کرد. گدار اسم لوسین را که تروفو به یاد استاندال استفاده کرده بود به میشل تغییر داد؛و اسم آن‏دوست قهرمان فیلم در آژانس‏ اینتر امریکانا را که در نسخهی تروفو،میشل بود به تولماچف‏ تغییر داد.اما نکته جالب‏تر این‏که مسؤولیت گفت‏وگوها را کاملا بر عهده گرفت و بسیاری از جزییات فیلم‏نامه را نیز تغییر داد.اساسی‏ترین تغییری که او در فیلمنامهی اصلی‏ اعمال کرد،گنجاندن فصل بسیار طولانی اتاق هتل(بیش از 52 دقیقه)بود که تروفو تنها ده خط دربارهی آن نوشته بود؛به‏ همین ترتیب دومین فصل طولانی که در آپارتمان زن‏ سوئدی رخ می‏دهد،در متن اصلی نیامده بود.آخرین‏ تغییری که گدار در فیلم‏نامه اعمال کرد،پایان فیلم‏بود.تروفو پایان فیلم را این‏طور نوشته بود که لوسین در حال ناسزا گفتن به پاتریشیا از مهلکه می‏گریخت:

لوسین خشمگین است،اما باید فرار کند.او اتومبیلی را که بروتی با خود آورده است،روشن می‏کند.او از پنجرهی اتومبیل به پاتریشیا ناسزا می‏گوید.در آخرین نما پاتریشیا را می‏بینیم که ایستاده و او را که از صحنه دور می‏شود،نگاه می‏کند و حتی کلمه‏ای از حرف‏های او را نمی‏فهمد چراکه هنوز زبان فرانسوی او به اندازهی کافی‏ خوب نیست.

تروفو گفته است:از آن‏جاکه ژان لوک ذاتا غمگین‏تر از من است،پایانی خشن‏ برای فیلم انتخاب کرد.او هنگام ساختن این فیلم،در اعماق‏ یأس و نومیدی بود.وی نیاز داشت که فیلمش با مرگ به‏ پایان رسد و به‏همین سبب،آن پایان را انتخاب کرد.من از او خواستم که فقط یک جمله را که بسیار وحشتناک بود از فیلم حذف کند.در پایان فیلم هنگامی که پلیس‏ها به‏طرف‏ میشل تیراندازی می‏کنند،یکی از آن‏ها به بغل‏دستی‏اش‏ می‏گوید:«زود باش،بزن تو ستون فقراتش.»من به او گفتم: «بهتر است از خیر این جمله بگذری.»و او هم حذفش کرد. نقش میشل پوآکار را ژان پل بلموندو بازی می‏کند..او در سال 9591 بیست و شش ساله بود،و از سال 3591 تا 6591 در کنسرواتو را هنرهای نمایشی پاریس تحصیل کرده‏ بود.وی پس از آن به گروه نمایشی کوچکی،مرکب از آلن‏ ژیراردو و میشل گالابرو،پیوست.در سال 5591 در یکی از فیلم‏های نوربر تیلدیان درباره مولیر بازی کرد و پس از آن در چندین فیلم کمدی،از جمله خوشگل باش و خفه شو و پای‏ پیاده و سوار اسب و سوار اتومبیل،نقش‏هایی داشت.او در فیلم حقه‏بازان در نقش یکی از افراد گروه،بازی‏ای به یاد ماندنی داشت؛اما ستارهی این فیلم لورن تزریف بود.گدار در نقدی که بر فیلم یکشنبهی عجیب نوشت از فیلم‏نامه و بازیگران‏ آن به شدت انتقاد کرد:

هم فیلم‏نامه و هم بازیگران درخور سرزنش‏اند.اما نکته‏ این‏جاست که نه می‏توان فیلم‏نامه سرژدو بوآساک را با بورویل نجات داد و نه گفت‏وگوهای ژان مارسال را با کایتا کارد.ژان پل بلموندو هم چندان خوب نیست، چون از او که میشل سیمون و ژول بری آینده است، انتظار بیش‏تری می‏رود؛در واقع از این بازیگر درخشان‏ باید در جایی دیگر و به شکلی دیگر بهره گرفت.

این دقیقا همان کاری است که گدار کرد،و آن این‏که نقش‏ اصلی فیلم کوتاه خود شارلوت و دوست‏پسرش ژول را به این‏ بازیگر داد و هنگام صداگذاری فیلم،خودش به‏جای او صحبت کرد:

برای دوستان ژان لوک یک چند این فیلم بسیار ارزشمند است؛و آن این‏که خودش به‏جای بلموندو که در آن‏ زمان دوران سربازی‏اش را می‏گذراند،صحبت کرده‏ است.لحن ژان لوک،این فیلم کوتاه را تأثیرگذارتر و مهیج‏تر و ناآرام‏تر می‏کند.

مضمون این طرح کوچک بسیار معروف است.شارلوت به‏ خانهی دوست‏پسر قدیمی‏اش(ژول)سری می‏زند؛و ژول‏ شروع به بمباران او با جملاتی تحقیرآمیز،اخلاقی، حمایت‏گرانه،عاشقانه و ملتمسانه می‏کند و اصلا به‏ شارلوت اجازهی صحبت کردن نمی‏دهد،تااین‏که شارلوت‏ در لحظه آخر مجال می‏یابد اعتراف کند که فقط برای بردن‏ مسواکش آمده است.این فیلم که گدار آن را به ژان کوکتو تقدیم کرده است و درعین‏حال ادای احترامی است به‏ گواتری فیلم‏ساز،از بسیاری جنبه‏ها پیش‏درآمد و تصویرگر کاربرد واژگان در ازنفس‏افتاده است،مخصوصا در دو تک‏ گویی طولانی میشل و پاتریشیا که به شکلی موازی به‏ نمایش درمی‏آیند؛و باید گفت که جای خوشبختی است که‏ گدار توانست برای اولین فیلمش از بلموندو بهره گیرد تا ژان‏ کلود بری یالی،قهرمان فیلم پاتریک،که برای مدت کوتاهی‏ برای ایفای نقش پوآکار درنظر گرفته شده است.

جین سیبرگ که در دو فیلم اتوپره مینجر یعنی ژاندارک و سلام بر غم نقش قهرمان زن را ایفا کرده بود تنها انتخاب‏ ممکن برای نقش پاتریشیا به شمار می‏رفت.گدار بارها چنین گفته بود:

من در چند نما به صحنه‏هایی که از پره‏مینجر و کیوکر و دیگران به خاطر می‏آورد اشاره کردم؛و شخصیتی که‏ جین سیبرگ به تصویر می‏کشد،در واقع ادامهی نقش او در فیلم سلام بر غم است.من می‏توانستم آخرین نمای فیلم‏ پره‏مینجر را بردارم و پس از دیزالو کردن به عنوان«سه‏ سال بعد»فیلم خود را آغاز کنم.

شباهت جسمانی مشخصی هست میان جین سیبرگ وان‏ کولت،قهرمان دو فیلم کوتاه پیشین گدار که مانند پاتریشیا تی‏شرتی با خطهای افقی می‏پوشید و موهای بلوند بسیار کوتاه و صورتی گرد داشت.گدار در نامه‏ای که در خلال‏ فیلمبرداری ازنفس‏افتاده برای پیربران برژه نوشته است، می‏گوید:

من می‏خواهم تنها کسی باشم که این فیلم را دوست‏ دارد،می‏خواهم همه،به جز ملویل وان کولت،از آن‏ متنفر باشند.همان‏طورکه خواهی دید،حتی عوامل‏ فیلم نیز ازنفس‏افتاده خواهند بود.سیبرگ سراسیمه و وحشت‏زده است و آرزو می‏کند که کاش با بازی در این‏ فیلم موافقت نکرده بود.فیلم‏برداری صحنه‏های مربوط به او را فردا آغاز می‏کنم.از آن‏جاکه باید روی‏ صحنه‏های فردا کار کنیم تو را به خدا می‏سپارم.

فضای فیلم‏برداری بسیار عذاب‏آور و ناراحت بود.سیبرگ‏ بسیار مضطرب و ناراحت به نظر می‏رسید و ژان پل‏ بلموندو احساس می‏کرد که مشغول بازی در یک فیلم‏ صامت آماتوری است.عوامل فنی فیلم نیز حال چندان‏ خوشی نداشتند.

در صحنه‏های اکشن،تمامی عوامل،از جمله خود فیلمبردار فکر می‏کنند که فیلم‏برداری این فیلم تهوع‏آور و نفرت‏انگیز است.من که شخصا آن را دوست دارم. مهم این نیست که چیزها را به شیوه‏ای خاص‏ فیلم‏برداری کنیم،مهم این است که باید آن‏ها را به‏ سادگی و با وضوح فیلم‏برداری کرد.کار اصلی من این‏ است که عوامل را از جایی که داریم،فیلم‏برداری‏ می‏کنیم،دور نگه دارم.روز چهارشنبه صحنه‏ای را با استفاده از فیلم‏ Gera 36 و زیر آفتاب فیلم‏برداری کردیم. همگی فکر می‏کنند که این کار عاقبت خوشی ندارد. ولی به نظر من کار بسیار جالبی است.این اولین‏باری‏ است که از آن‏ها نهایت تلاش‏شان طلب می‏شود تا از مواد فیلم‏سازی،استفاده‏ای بکنند که هرگز برای آن‏ ساخته نشده‏اند.مانند این است که فیلم و سینما را به‏ نهایت امکانات آن رسانده باشیم.

رائول کوتار شرح مفصلی از دستورهای گدار مبنی بر استفاده‏ از فیلم‏ IlFord H.P.S نوشته است که خود از آن برای‏ عکس‏برداری ژورنالیستی در نور طبیعی استفاده می‏کرده‏ است.گدار از به‏کارگیری نور مصنوعی و همین‏طور وسایل‏ استودیو سر باز می‏زد.«فقط برای افزودن به سرعت‏ فیلم‏برداری از دوربین روی دست استفاده می‏کردم.من‏ امکان مالی استفاده از ابزار معمولی را نداشتم که سه هفته به‏ برنامهی فیلم‏برداری اضافه می‏کردند.»اما پرسش این‏جاست‏ که چرا گدار این همه ابداعات فنی به کاربرد و چرا این‏قدر نسبت به شیوه‏های غالب سینمای فرانسه در سال 9591 سرسختی نشان داد تاآن‏جاکه از فیلمی استفاده کرد که فقط در عکس‏برداری کاربرد داشت و باید به حلقه‏ها هفده و نیم‏ متری تقسیم می‏شد؟پاسخ این است که گدار که در فیلم‏سازی از شابرول و تروفو و رنه پیروی می‏کرد، می‏خواست که ازنفس‏افتاده محمل استاندارد آن زیباشناسی‏ موج نوی فرانسه در سال 9591 باشد.او می‏خواست که با فیلمش به کندوکاو در قارهی ناشناخته‏ای در جهان زیباشناسی‏ سینما بپردازد،مرزهای سینمای سنتی را درنوردد و از آغاز شروع کند.

ازنفس‏افتاده از نوع فیلم‏هایی بود که در آن هر اتفاقی رخ‏ می‏دهد؛و این موضوع اصلی فیلم بود.تمامی کارهای‏ مردم را می‏توان در این فیلم دید.در واقع نقطهی آغاز کار من همین بود.به خود گفتم:«برسون پیش از ما آمده‏ است،هیروشیما را هم که تازگی دیده‏ایم،و در واقع نوع‏ خاصی از سینما به پایان خود نزدیک شده است و شاید اصلا به پایان رسیده است،پس بهتر این است که کارش‏ را تمام کنیم و نشان دهیم که هر اتفاق ممکن است رخ‏ دهد»من می‏خواستم داستانی سنتی را بردارم و تمامی‏ کارهایی را که تا آن زمان در سینما انجام شده بودند،به‏ گونه‏ای متفاوت بازسازی کنم.همچنین می‏خواستم این‏ احساس را به تماشاگران القا کنم که فنون فیلم‏سازی به‏ تازگی کشف شده‏اند و یا برای اولین‏بار تجربه می‏شوند. آن‏ iris-in ابتدای فیلم نشان می‏دهد که می‏توان به‏ خاستگاه سینما بازگشت؛و تنها دیزالو فیلم هم طوری‏ به نظر می‏رسد که گویی به تازگی اختراع شده است.

بدین ترتیب،ازنفس‏افتاده قرار بود در تاریخ سینما به همان‏ مقامی دست یابد که اثر سترگ همشهری کین بدان دست یافته‏ بود؛یعنی اولین فیلم آن کارگردان بیست و شش ساله و خود بزرگ‏بین و بیانیه دیگری که بیست سال پیش‏تر در نفی‏ صنعت سینما صادر شده بود.شباهت میان فصل‏ عنوان‏بندی این دو فیلم،و به بیان بهتر فقدان فصل‏ عنوان‏بندی در هردو فیلم،نشان‏دهندهی خواستهی گدار برای‏ ارجاع مستقیم و آشکار فیلمش به همشهری کین است.پس از عبارت مربوط به تقدیم فیلم ازنفس‏افتاده به منوگرام،دونت‏ پرشور موسیقی،اثر ماریتال سولال،همراه با ظاهر شدن‏ عنوان فیلم به گوش می‏رسد؛عنوان فیلم در قابی کامل و با حروفی سفیدرنگ بر زمینه‏ای سیاه شکل می‏گیرد؛و مانند آنچه در همشهری کین می‏بینیم خبر از آمدن اینسرت‏های‏ بعدی حاوی سرفصل روزنامه‏ها می‏دهد.فیلم ولز با مرگ‏ آن شهروند سرشناس آغاز می‏شود و سپس سرگذشت او با استفاده از گزارش‏های خبری،گزارش شاهدان عینی و سرفصل روزنامه‏ها تکه‏تکه بازسازی می‏شود.در آغاز فیلم‏ ازنفس‏افتاده،پوآکار مردی است که در واقع قاچاقی زندگی‏ می‏کند و پیشرفت مصیبت‏بار او را اول از همه شماره‏های‏ روزنامهی فرانس سوار و سپس چراغ‏های نئون قطع می‏کنند؛ نئون‏هایی که درست همانند نئون‏هایی که پیش‏تر جهانیان را از مرگ غول مطبوعات امریکا باخبر کرده بودند،چشمک‏ زنان چنین می‏نویسند:«تور پیرامون میشل پوآکار هر لحظه‏ تنگ‏تر و تنگ‏تر می‏شود»و«میشل پوآکار به زودی دستگیر می‏شود.»

اول این‏که هرچیزی از لحاظ فنی ممکن بود.گدار می‏خواست همان‏طورکه در فیلم همشهری کین می‏بینیم‏ مرزهای تدوین را عقب‏تر براند و از محدودیت‏های آن‏ بکاهد.این بود که او نه در قرار دادن یک نمای بسیار نزدیک‏ پس از یک نمای معرف بسیار سربالا تردید کرد(در پایان‏ اولین ملاقات میشل و پاتریشیا،دختر برای دادن بوسه‏ای به‏ سوی پسر می‏دود؛نمای بعد اینسرتی از پوستری است که‏ روی آن نوشته است«تا پایان راه با خطر زندگی کن»و در همین حال میشل در یک نمای نزدیک متوسط از میان قاب‏ می‏گذارد)و نه در پشت‏سر هم آوردن جزءبه‏جزء تصویر و مونتاژ سریع(مجموعه‏ای نما از نیمرخ پاتریشیا در اتومبیل‏ هنگامی که میشل می‏گوید:«من عاشق دختری هستم که‏ گردن قشنگی دارد،صدای قشنگی دارد…»)و برداشتی‏ طولانی و پیوسته(هنگامی که میشل تولماچف را در آژانس‏ اینتر امریکانا می‏یابد،دوربین در تمام مدت قدم زدن آن‏ها، در مقابل‏شان به‏طرف عقب حرکت می‏کند،و این اولین‏ استعاره از هزار تو و دامی است که قهرمان تراژدی در آن‏ گرفتار آمده است.)از همان ابتدای فیلم،در فصل بزرگراه‏ Nationale 7 از رمزگان(کهنه و در حال‏احتضار)تصویری و فضایی تدوین تداومی که در سال 9591 از سوی‏ تدوین‏گران حرفه‏ای با دقت تمام رعایت می‏شد،به شدت‏ تخطی می‏شود.گدار در این فصل و به‏طور متناوب تعدادی‏ نمای افقی سریع از یک‏سوی جاده به سوی دیگر،نماهای‏ نزدیک راننده از صندلی بغل یا از صندلی عقب،نماهای‏ اینترکات از جاده که به سرعت می‏گذرد،اینسرت‏هایی از چراغ‏های راهنمایی یا خط سفید وسط جاده را که راننده به‏ صورت مارپیچ از روی آن می‏گذرد،همه را به سرعت به‏ یکدیگر قطع می‏کند تااین‏که به فصل مشهوری می‏رسیم که‏ با یک نمای بسیار نزدیک از خشاب و لولهی اسلحهی کلت آغاز می‏شود و با یک کات‏اوی در جهت مخالف به آن پلیس‏ موتورسوار می‏رسد که در حال واژگون شدن است.در واقع‏ گدار به حیرت‏آورترین شکل ممکن پویایی مونتاژ ایزنشتینی و شالوده‏شکنی مسلسل‏های انقلابیون(در فیلم‏ اکتبر)را احیا کرده است.

از سوی دیگر،هنگامی که میشل،پاتریشیا را در خیابان‏ شانزه‏لیزه پیدا می‏کند،دوربین به‏جای استفاده از تمهید کلاسیک نما-نمای عکس جهت فقط آن‏ها را هنگام قدم‏ زدن از بالا تا پایین خیابان تعقیب می‏کند و بدین ترتیب، نخست از همذات‏پنداری تردیدآمیز[تماشاگران‏]با شخصیت‏ها جلوگیری می‏کند و دوم،بر پیشرفت موازی دو تک‏گویی و یا بهتر بگوییم تک‏گوی میشل تأکید می‏کند که‏ از همان فصل نخستین آغاز می‏شود و هیچ‏گونه ارتباط واقعی میان آن‏ها برقرار نمی‏کند.درونمایهی هزارتو که در آن‏ دو راه موازی هرگز به‏هم نمی‏رسند،هنگامی تکرار می‏شود که میشل و پاتریشیا در آپارتمان زن سوئدی یعنی آخرین‏ دام با یکدیگر ملاقات می‏کنند:همان‏طورکه آن‏ها در طول‏ اتاق قدم می‏زنند،دوربین اول میشل و سپس پاتریشیا را دنبال می‏کند.میشل می‏گوید:«ما هر وقت باهم صحبت‏ کردیم،من از خودم گفتم،و تو از خودت.[…]درصورتی‏که‏ تو باید دربارهی من حرف می‏زدی،و من دربارهی تو.»

این تدوین پویا،اول از همه،کارکردی موزون و ضربی دارد. همان‏طورکه در فیلم می‏بینیم پوآکار نیز مانند گدار با قرار گرفتن پشت فرمان اتومبیل الدزموبیل مدل سال پنجاه‏ خود،کنشی را آغاز می‏کند.آهنگ و وزن باورنکردنی‏ مسابقهی او باید تا پایان تماشاگر را در چنگ داشته باشد،و وقفه‏هایی که دربرداشت‏های طولانی و پیوسته ایجاد می‏شوند،از لحاظ حرکت به همان اندازهی نماهای سریع در فصل‏های ناپیوسته نفس گیرند.نکتهی مهم این است که فیلم‏ سرعت خود را حفظ کند و هرگز از حرکت بازنایستد،تا وقتی که به آخرین نفس و آن آخرین شکلک و قیافهی دردآلود می‏رسد؛یعنی هنگامی که تماشاگر چیزی جز پشت گردن‏ پاتریشیا را که پرده‏ای بر روحش می‏کشد،نمی‏بیند(درست‏ مانند برونو فورسیته،آن سرباز کوچک در فیلم سرباز کوچک، و نانا،آن روسپی فیلم در تلاش معاش).

هنگامی که میشل و پاتریشیا برای این‏که نفسی بگیرند یکدیگر را می‏بوسند،در تاریکی سالن سینما و درمیان‏ غوغا و قشقرق یک فیلم وسترن دو صدا(یکی مردانه و یکی زنانه)از آن‏ها می‏خواهند که سکوت را حفظ کنند.مرد (صدای گدار)می‏گوید:

آگاه باش،جسیکا.

به همراه بوسه‏های کوتاه و گذرا-سال‏ها نیز بر سرعت‏ می‏گذرند-دوری کن،دوری،دوری-از خاطرات‏ پراکنده.

آنچه در بالا آمد،قطعه‏ای است از یکی از شعرهای‏[لویی‏] آراگون که تجانس آوایی آن در زبان فرانسه،به قول ماری- کلر روپار،به‏یادآورندهی عنوان فیلم است.زن در پاسخ‏ می‏گوید:

تو اشتباه می‏کنی،کلانتر…،داستان ما شکوه و اندوهباری‏ صورتک آدمی زورگو را دارد.جزییات بی‏اهمیت،عشق ما را به غم‏واندوه نمی‏آلایند.(قطعه‏ای از شعر Cors de chasse،اثر آپولیز).

اساسی‏ترین نوآوری فیلم ازنفس‏افتاده در گفت‏وگوهای آن‏ است که انقلابی‏ترین کاربرد زبان از زمان ناطق شدن سینما در آن‏ها صورت گرفته است.می‏دانیم که گدار این فیلم را بدون صدا ساخت.سپس اولین نسخهی فیلم را که یک ساعت‏ اضافه داشت،تدوین کرد.پس از این کار،او تصمیم گرفت‏ در میانهی فصل‏ها برش بزند و قطعات خاص(نماهای مربوط به وان دود که داستانی را دربارهی به رختخواب رفتن با دختری نقل می‏کند)یا مجموعه‏ای از نماها(نماهای مربوط به میشل که جذابیت‏های پاتریشیا را برمی‏شمرد و نیم‏رخ‏ پاتریشیا در اتومبیل)را از فیلم حذف کند.گزینش عمدی‏ عدم تداوم بصری از سوی گدار،با استقلال کلی حاشیهی صوتی فیلم که بی‏توجه به پیوندهایش با تصویر زمان‏بندی‏ خاص خود را دارد در هماهنگی کامل است.ازاین‏روست‏ که در آغاز فیلم،وقتی میشل پشت فرمان اتومبیل‏ امریکایی‏اش با خود حرف می‏زند،برش میان تصاویر مربوط به مسیر حرکت او با حذف‏های مکانی آشکار صورت می‏گیرد؛و در همان حال،زبان گرچه ظاهرا افادهی معنا نمی‏کند،ولی تداومی نسبی دارد.

(او زمزمه می‏کند).شب بخیر،عشق من،…فکر می‏کنه‏ می‏تونه با او ماشین آشغالش از من جلو بزند…پا،پا، پاتریشیا،پاتریشیا!پس پولو می‏گیرم،از پاتریشیا می‏خوام بیم یه جواب آره یا نه بده…و بعد.شب بخیر، عشق من…میلان!جنوا!رم!

میشل پوآکار همان فرد نفرین شده است،همان کسی که با خود بدشانسی‏ (ẓla poiss?Ẓ) می‏آورد.بنابر فرهنگ ادبیات‏ [فرانسه‏]،از آغاز قرن هفدهم تاکنون واژهی Poissard (پوآکار) برای اشاره به زبان عامیانهی طبقات پست جامعه به کار رفته‏ است.علی‏رغم زبان خاص هانری ژانسن و پیروانش،پوآکار اولین شخصیت سینمایی است که با به‏کارگیری زبان‏ عامیانه و پیش‏پاافتاده‏ترین زبان فرانسوی گفتاری، قراردادهای آوایی و ظریف سینمای فرانسهی سال 9591 را زیر پا می‏گذارد.در فصل بزرگراه‏ Nationale 7 که به تنهایی‏ بیان‏گر تأثیری است که کل فیلم قرار است بر تماشاگر بگذارد،با نمونه‏های چشم‏گیر و فراوانی از زبان فرانسوی‏ گفتاری،زبان عامیانهی آن زمان که حتی در محافل روشنفکری‏ شانزه‏لیزه و سن-ژرمن دوپره نیز شنیده می‏شد،و زبان‏ یادآور سلین روبه‏رو می‏شویم که فیلمنامه‏نویسان سینمای‏ فرانسه،مگر براساس قراردادهای زبان عامیانهی فیلم نوار، هرگز به سراغ‏شان نرفته بودند.

برای مثال به آن تک‏گویی‏ای خلاصه‏اش را در بالا آورده‏ایم توجه کنید:زمزمه کردن یک آهنگ،خواندن ترانهی عامیانه(شب بخیر،عشق من)،استفاده از عبارتی عامیانه‏ («ماشین آشغالش»)شبه‏جمله‏های تحریک‏آمیز و جملات‏ قصاری که ماهیتی ایدئولوژیکی دارند(«زنانی که پشت‏ فرمان اتومبیل می‏نشینند مجسمهی ترس‏ووحشت‏اند»)، نقل‏قول‏های من‏درآوردی(«به قول بوگاتی پیر،اتومبیل‏ها را برای این ساخته‏اند که راه بروند،نه این‏که بایستند»)و استفاده مکرر از عبارات تعجبی عامیانه(«بله،گه،گندش‏ بزنن،گه»).تصور نمی‏کنم که نیازی به مثال‏های بیش‏تر باشد،چراکه کل بافت زمانی فیلم،مشحون از اصطلاحات‏ و عبارات عامیانه و کوچه و خیابانی است.

گدار این شیوهی استفاده از زبان را آشکارا از شخصیت اصلی‏ فیلم من،یک سیاه آموخته است،فیلمی که ژان روش قوم‏ شناس در ترایش ویل در حومهی آبیجان‏[پایتخت کشور ساحل عاجل.-م.]فیلم‏برداری و ضبط کرده است.(این فیلم‏ که در سال 8591 ساخته شد در سال 9591 جایزهی لویی‏ دلوک را از آن خود کرد و در 21 مارس 0691 یعنی یک‏ هفته پیش از فیلم ازنفس‏افتاده به روی پرده رفت.)گدار در مارس و آوریل 9591 درکایه دو سینما دو مقالهی بسیار تحسین‏آمیز دربارهی فیلم روش نوشت.فیلم ژان روش دربارهی جوان بیکاری است اهل آبیجان به نام لمی کاشن و دوستانش،ادی کنستانتین و دوروتی لامور.روش برای‏ ضبط ماجراهای این شخصیت‏ها که نیمه‏مستند بودند،از دوربین روی دست استفاده کرد.در این فیلم از این هم پا را فراتر گذاشته‏اند چراکه بازیگر این فیلم یعنی اوما روگاندا که‏ نقش ادوارد جی.رابینسن را بازی می‏کند،خودش روی فیلم‏ حرف زد،بدین ترتیب که هنگام تماشای نسخهی تدوین‏شدهی فیلم تک‏گویی خود را به شکل بداهه اجرا کرد.در بخشی از فیلم هنگامی که ادی کنستانتین دوروتی لامور را در خیابان‏ می‏بیند،صدای شخصیت‏ها همان صدای بازیگران است که‏ بعدا گفت‏وگویی را به شکل بداهه و بسیار منطبق بر تصویر اجرا کردند.در بخش‏های پایانی فیلم،رابینسن که هم راوی‏ و هم یکی از شخصیت‏های فیلم است،گفت‏وگوهای‏ همزمان را با ایده‏هایی ذهنی که بعدا به فیلم اضافه شده‏اند، همراه می‏کند.

هر حرفی را که از دهان لمی کانش،آن مأمور فدرال امریکا و بیکارهی ترایش ویل،بیرون می‏آید هنگامی که دم در کلیسا منتظر دختران است،یا هنگامی که به ژول کوچیکه می‏گوید که چرا فرانسه در هندوچین مسابقه را باخت،همه را باید باور کرد.گفتار او قدری برگرفته از سلین،تا اندازه‏ای از ادی‏ برتی،و قدری هم من‏درآوردی است،چراکه گفت‏وگوی‏ روش و شخصیت‏هایش(که شباهت آن‏ها به اشخاص زنده‏ یا مرده اصلا اتفاقی نیست)به اندازهی مجسمهی ونوس‏ بوتیچلی هنگامی که در اثر مجسمه‏ها هم می‏میرند سیاهی از امواج سر برمی‏آورد،تازه و ناب است.

و من عاشق صحنه‏ای هستم که هنگام سروکله زدن ادی‏ کنستانتین،آن مأمور فدرال امریکا،با ژول کوچیکه به شیوهی فیلم پشیزی برای یک قتل عام روش که با دوربینی بر روی‏ شانه‏اش کنار آن‏ها زانو زده است،به آرامی قدر است می‏کند و به سبک آنتونی مان دوربین را بالا می‏آورد و از زانوهایش‏ به مثابه کرین استفاده می‏کند تا آبیجان را در قاب گیرد که در آن سوی رودخانه آرمیده است.

ازنفس‏افتاده حتی حاوی اشارهی مستقیمی است به لحظهی کوتاهی از فیلم من،یک سیاه که روشن‏گر رفتار خودمانی و بی‏ادبانهی پوآکار است؛و آن هنگامی است که او وقتی جسد عابری را می‏بیند که با اتومبیل رنو تصادف کرده است،فقط بر خود صلیبی می‏کشد و به راهش ادامه می‏دهد.در آغاز فیلم من،یک سیاه رابینسن در حال پرسه زدن در خیابان‏های‏ ترایش ویل است که به جمعی برمی‏خورد که دور موتور سواری که نقش زمین شده است،ازدحام کرده و به او زل‏ زده‏اند.او فقط با صدایی حاکی از بی‏اعتنایی و سردی‏ می‏گوید:«بازهم یک تصادف دیگر.در ترایس نه ویل خیلی‏ تصادف می‏شود.ماشین‏ها در این‏جا بیش از دو ماه دوام‏ نمی‏آورند.بی‏خود نیست که این‏جا این‏قدر بلبشوست.»

شکی نیست که تک‏گویی طولانی رابینسن در آغاز این فیلم‏ بر تک‏گویی پوآکار در پشت فرمان اتومبیلش تأثیر مستقیم‏ داشته است.به‏همین ترتیب،اشارات مکرر فیلم از نفس‏ افتاده که همه به نقد آن‏ها پرداخته‏اند و دادلی اندرد آن‏ها را جز به جز تشریح کرده است و همین‏طور بازسازی فیلم نوارهای‏ درجهی ب امریکایی(ادای احترام به بوگارت،پوسترهای فیلم‏ هرچه سخت‏تر زمین می‏خورند،نقل‏قول از فیلم مجری‏ هنگامی که پوآکار یک مشتری را در توالت عمومی نقش بر زمین می‏کند،حاشیهی صوتی و عکس‏های فیلم گرداب و غیره)همگی از تخیل افسارگسیختهی آفریقایی‏های جوان‏ فیلم روش سرچشمه گرفته‏اند؛همان جوانانی که تا آن‏جا با بازیگران فیلم نوارهای امریکایی و کاریکاتورهای فرانسوی‏ آن‏ها همذات‏پنداری می‏کردند که حتی نام خود را نیز تغییر داده بودند.ادی کنستانتین و«ادوارد جی.رابینسن»و حالی که وقتی پوآکار خود را روبه‏روی تصویر بوگارت‏ می‏یابد لقب او یعنی بوگی را زمزمه می‏کند،اما هویت خود را نگاه می‏دارد.

گدار در فیلم ازنفس‏افتاده به کندوکاو در تمامی جنبه‏های‏ زبان کلامی پرداخت.تاکنون به تک‏گویی ابتدای فیلم و همین‏طور گفت‏وگوی تصنعی میشل و پاتریشیا که حاکی از درگیری‏های آنان است،اشاره کرده‏ایم.اما این دو نمونه به‏ تنهایی حق مطلب را دربارهی غنا و تنوع زبان کلامی مورد استفاده در این فیلم،ادا نمی‏کنند.پیش از هرچیز باید به نقل‏ قول ادبی،تصویری،سینمایی و موسیقایی بی‏شماری‏ اشاره کرد که میشل و پاتریشیا ردوبدل می‏کنند. داستان‏های کوتاهی را نیز که میشل نقل می‏کند نباید فراموش کرد،مانند داستانی که وان دود دربارهی بلیت‏فروش‏ اتوبوس می‏گوید که پنج میلیون فرانک دزدید تا دختری را فریفتهی خود کند.این داستان‏ها آشکارا mise-en-abyme فیلم هستند(«من دو سالی این دختر را می‏شناختم.»)به‏ علاوه باید به بازی با زبان‏های مختلف اشاره کرد:«زبان‏ امریکایی بین‏المللی که میشل استفاده می‏کند(«هرجور تو بخواهی،عزیز!»)،واژگان ایتالیایی(مانند«چائو»و «بنجورنو»)و اسپانیایی(مانند«آمیگو»و«بونس نوچس»)؛ همچنین بازی با کلمات،استفادهی متناوب از شکل‏های‏ رسمی و غیررسمی کلمهی«تو»،و کاربرد ابهام و سوء تفاهم را نباید فراموش کرد.به‏طور خلاصه،فیلم ازنفس‏افتاده تراژدی‏ زبان و ناممکن بودن برقراری ارتباط را به تصویر می‏کشد.

به کمک این نکته می‏توانیم به مسألهی موضوع بپردازیم که‏ خود گدار از آن سخن به میان آورده است:

ازنفس‏افتاده داستان است،نه مضمون.مضمون،چیزی‏ ساده و گسترده است که می‏توان در عرض بیست ثانیه‏ خلاصه‏اش کرد،مانند انتقام با لذت.اما خلاصه کردن‏ داستان،بیست دقیقه طول می‏کشد.مثلا سرباز کوچک‏ دارای این مضمون است که مرد جوانی آشفته است،به‏ این امر پی می‏برد،و سعی می‏کند از دست آن رهایی‏ یابد.در فیلم زن،زن است،دختری می‏خواهد که فورا صاحب کودکی شود.در فیلم ازنفس‏افتاده،من در طول‏ فیلم‏برداری به دنبال مضمون می‏گشتم و دست آخر به‏ بلموندو علاقه‏مند شدم.از نظر من او شبیه دیواری بود که از آن فیلم‏برداری می‏کنیم تا بفهمیم در درونش‏ چیست.از سوی دیگر،سیبرگ بازیگری است که من‏ می‏خواستم او را در حال انجام کارهای کوچکی ببینم که‏ برایم جالب‏اند.

بااین‏حال به راحتی می‏توان «موضوع» فیلم ازنفس‏اتفاده را به شکلی که این کارگردان در مورد فیلم زن،زن است انجام‏ داده است،خلاصه کرد.موضوع این فیلم از این قرار است که‏ گنگستر و اتومبیل دزد جوان و خرده‏پایی به پاریس می‏آید تا معشوقهی امریکایی و جوان خود را بیابد،چک قابل‏ توجهی را نقد کند و سپس با او به ایتالیا برود.اما این‏ خلاصه به شکلی است که در واقع موقعیت اولیهی داستان یا «نقشهی»قهرمان فیلم را جایگزین موضوع آن کرده است. هنگامی که پوآکار در همان نخستین ثانیه‏های آغاز فیلم با اتصال سیم‏های استارت اتومبیل آن را روشن می‏کند،در واقع ماشینی جهنمی را به حرکت درمی‏آورد.هدف‏ جست‏وجو و تقلای او آرزوی رابطهی دوباره با پاتریشیاست. او به محض این‏که دختر را می‏یابد،بلا فاصله می‏گوید:«با من به رم میای؟بله،احمقانه است،اما من دوستت دارم…»؛ و بعدا به او می‏گوید:«امشب باهم باشیم؟»پیش از این او دست رد به سینهی چند زن جوان و تیره‏مو زده است؛از جمله‏ دختری که در ویوپورت مارسی از او می‏خواهد که باهم از آن‏جا بروند؛و همین‏طور دوست‏دختر قبلی‏اش که میشل‏ ساعت هفت صبح او را از خواب بیدار می‏کند.هنگامی که‏ او با خود فکر می‏کند که دو دختری که در کنار جاده‏ ایستاده‏اند و منتظر کسی هستند که آن‏ها را برساند،چنگی به‏ دل نمی‏زنند،چند لحظه‏ای رادیو را روشن می‏کند تا ما ترانهی معروف گروه‏ Brassen را با این ترجیع‏بند،«چیزی به اسم‏ عشق توام با سعادت وجود ندارد»،بشنویم و پس از آن‏ اسلحهی کلت را در داشبرد اتومبیل می‏یابد.درست پس از این‏ صحنه،میشل با شلیک به سوی خورشید،سرنوشت را تقبیح می‏کند و این عمل هم به‏یادآورنده فیلم ببر ایشناپور اثر فریتس لانگ(که در 22 ژوییه 9591 در فرانسه اکران‏ شد)است که در آن،آن مهندس آلمانی در پایان اولین بخش‏ فیلم به سوی خورشید گلوله‏ای شلیک می‏کند؛و هم به‏ یادآورندهی کتاب بیگانه کامو است که قهرمان آن یعنی مرسو در ابتدای کتاب و در ساحل الجزیره مغلوب نور خیره‏کنندهی خورشید می‏شود.در واقع پوآکار در این‏جا به گونه‏ای کاملا ناخودآگاه دست به تقبیح خدایان و عملی بی‏معنا و پوچ‏ می‏زند،چراکه این دست تقدیر و سرنوشت است که در پایان آن نمای تراولینگ که لولهی اسلحه را در قاب می‏گیرد، ماشه را می‏چکاند.

صلیب کشیدن‏های میشل نشان سرنوشت را با خوددارند. وقتی که پاتریشیا روزنامهی نیویورک هرالد تریبیون را به او می‏دهد او به این دلیل که این‏روزنامه بخش طالع‏بینی ندارد، آن را نمی‏گیرد؛میشل در طول فیلم و پس از ترک مارسی‏ مرتبا ساعت می‏پرسد،تلفن می‏زند،روزنامه می‏خرد و مانند قهرمان فیلم روز می‏دمد که در اتاق هتل خود زندانی‏ شده و مقدر است که زیر باران گلوله‏های افراد پلیس بمیرد، سیگار پشت سیگار روشن می‏کند.پاتریشیا که هدف آرزوها و تمایلات اوست،دختری ریزنقش با یک کیف دستی و یک خرس عروسکی(اشاره مستقیم دیگری به فیلم کارنه)، عامل سرنوشت به شمار می‏رود.کاریکاتور این دختر در نمای آغازین(تصویر او را در آن شمارهی نشریهی پاریس فلیرت‏ می‏بینیم که میشل می‏خواند از همان آغاز بیان‏گر این نکته‏ است که میشل«باید»تا دم مرگ پیش برود.دختر هنگامی‏ که در پایان فیلم برای تلفن کردن به پلیس بیرون می‏رود به‏ نوبه خود روزنامه فرانس سوار را می‏خرد و از کنار دکه‏ای‏ می‏گذرد که زنی در آن بلیت لاتاری می‏فروشد و بانگ‏ می‏زند که«امروز روز شانس شماست.شانس‏تان را امتحان‏ کنید،بلیت بخرید.»در مورد میشل باید بگوییم که او مرتبا اعمالی تحریک‏آمیز انجام می‏دهد،گویی می‏خواهد ثابت‏ کند که آزاد است و می‏تواند از این آزادی به لخواه خود بهره‏ گیرد؛اما او می‏داند که«از میان غم و نیستی»نیستی را انتخاب کرده است.او می‏داند که سرنوشت،در پایان جاده به‏ انتظار اوست؛درست مثل گدار که می‏دانست باید فیلم را به‏ پایان برساند و از هرچه پیش می‏آید استقبال کند.مرگ‏ میشل علی‏رغم امتیازی که گدار به تروفو می‏دهد باز هم‏ دردناک است:دوربین،میشل را دنبال می‏کند که مذبوحانه و دیوانه‏وار به پایین خیابان می‏دود تااین‏که بر روی خطکشی‏ عابر پیاده نقش زمین می‏شود،و همراه با آخرین نفس و آخرین شکلک دردناکی که درمی‏آورد زمزمه می‏کند: «خداییش حالتو به‏هم می‏زنه!»در این‏جا گدار اشاره‏ مستقیمی کرده است به صحنهی مرگ چشم‏گیر یکی از شخصیت‏های فیلم مردی از غرب که او در همان زمان در مقاله‏ای تحت عنوان‏ ẓSuper MannẒ که در کایه دو سینما چاپ شد آن را نقد کرده بود.در این صحنه شاهد مرگ مردی‏ کرولال هستیم که عضو دستهی یک راهزن پیر و خودبزرگ‏بین(با بازی لی جی کاب)است.مرد کرولال،با گلوله‏ای در پشت در خیابانی ظاهرا بی‏پایان و در میانهی دهکده‏ای متروک به راه می‏افتد،تا این‏که درست مانند پوآکار نقش زمین می‏شود،فریادی برمی‏آورد و آخرین نفس‏ را می‏کشد.

فیلم ازنفس‏افتاده اولین فریاد گدار و تنها فریاد اوست که در اولین دورهی فعالیت حرفه‏ای او در سینما به گوش افراد زیادی‏ رسید؛پس از اکران شدن این فیلم در پاریس در 61 مارس‏ 0691 در عرض هفت هفته تقریبا دویست و شصت هزار نفر به دیدن این فیلم رفتند.پوآکار می‏داند که همان‏طورکه‏ پاتریشیا می‏گوید یا باید دو برابر قرضش را ادا کند و یا هیچ‏ ندهد.او همچنین در اواخر فیلم می‏گوید:«بیزارم،خسته‏ام، می‏خواهم بخوابم.»گدار پس از این فیلم بلافاصله به سراغ‏ ساختن فیلمی شخصی‏تر،یعنی سرباز کوچک رفت و علی‏رغم این‏که ممیزی اکران این فیلم را تا سال 3691 قدغن کرد و به تعویق انداخت،او در سال 1691 این فرصت‏ را یافت تا فیلم زن،زن است را که اول بار به ژرژ دوبروگر پیشنهاد کرده بود بسازد.از آن پس تاکنون او هرگز از ساختن‏ فیلم بازنایستاده است؛حتی در دهه هفتاد که تصمیم گرفت‏ شرایط فنی طرح‏های خود را با ماهیت گفتمان خاص خود تطبیق دهد باز هم به فیلم ساختن ادامه داد.او هنوز از نفس‏ نیفتاده است.

میشل ماری، ترجمه:امید نیک‏فرجام ، فارابی…زمستان 1377…شماره 31 / مد و مه اردی بهشت 1392