نگاهی به مجموعه تلویزیونی «پروانه» ساخته جلیل سامان

یک

احتمالا در طول چند هفته‎ای که سریال تلویزیونی «پروانه» به نمایش گذاشته شد، با این گزاره روبه‎رو شده‎اید که «این سریال کاری‎ست متفاوت»، به‎خصوص حالا که آخرین قسمت آن نیز به نمایش درآمده، با توجه به پایان‎بندی آن، این متفاوت بودن پررنگ‎تر از قبل خودنمایی کرده و ما را مجاب می‎کند که برای بررسی اثری با این صفت، بهترین مدخل همین ویژگی اصلی آن محسوب می‎شود و ما نیز آن را انتخاب می‎کنیم… بنابراین پیش از هر چیز ضرورت این مهم احساس می‎شود که بدانیم آیا اساسا پروانه کار متفاوتی‎ست؟ و اگر هست چرا و چگونه؟!

دو

در ادبیات نوشتار سینمایی متفاوت بودن یک ارزش محسوب می‎شود، اما اغلب بدون این‎که اندازه و کیفیت واقعی آن روشن باشد، به‎صورتی کلی‎گویانه برای ارزش‎گذاری برخی آثار به‎کار می‎رود و اغلب نیز روشن نمی‎شود این متفاوت بودن در قیاس با چه و براساس چه ویژگی‎هایی‎ تعریف می‎شود.

متفاوت بودن در ذات خود امری‎ست نسبی و البته قیاسی. وقتی هم که صحبت از متفاوت بودن سریال پروانه به میان می‎آید، نه پای قیاس آن با نمونه‎های آونگاردی در میان است که در سال‎های دور و نزدیک در این حوزه طرحی نو در انداخته‎اند و نه حتی می‎توان آن را با سریال‎های سرگرم‎کننده، حرفه‎ای و بسیار خوش‎ساخت خارجی که در سال‎های اخیر به‎صورت غیررسمی بین مردم دست به‎دست شده‎اند، قیاس کرد؛ سریال‎هایی هم که به لحاظ پروداکشن و هم از منظر کیفیت فنی از ما هم جلوترند. پس اگر پروانه کاری متفاوت به‎نظر می‎رسد در چهارچوب استاندارد‎های سریال‎سازی تلویزیون خودمان، البته صرف‎نظر از چند نمونه خاص (همانند مختارنامه میرباقری یا هزاردستان حاتمی) تعریف می‎شود؛ به‎خصوص این ‎که سازندگان پروانه با بودجه‎ای معمولی، سریالی تاریخی آن هم با کیفیت قابل قبول در این محدوده ارائه کرده‎اند؛ کاری که خیلی از سریال‎های ما با بودجه‎‎های بالاتر از عهده آن بر نیامده‎اند.

سه

در طول مدتی که سریال پروانه به نمایش در می‎آمد، غیر از تکرار روتین سریال (در روز پس از نمایش هر قسمت)، در چندین نوبت قسمت‎های ابتدایی آن و هر هفته جمعه نیز خلاصه قسمت‎های قبلی در ساعت‎هایی مناسب مجددا پخش می‎شدند. از یک منظر شاید این مسئله تمهیدی بود برای پر کردن آنتن شبکه سه… اما چرا این تمهید در مورد هیچ مجموعه تلویزیونی با چنین شدتی صورت نپذیرفته بود؟ این نکته به ظاهر ساده می‎تواند ما را به‎سمت شناسایی ویژگی‎هایی راهنمایی کند که بر همین متفاوت بودن سریال پروانه دلالت دارد!

سریال پروانه واجد ویژگی‎هایی‎ست خلاف عادت‎های معمول مخاطبان تلویزیونی. تماشاگران تلویزیون در طول این سال‎ها عادت کرده‎اند به مجموعه‎هایی سرگرم‎کننده با خط و ربطی اگر نگوییم صد درصد آشنا و از پیش مشخص که لااقل متکی بر چند ویژگی مشخص. این سریال‎ها اغلب  اگرچه از داستان‎هایی دارای فراز و فرود برخوردارند، اما بدون پیچیدگی، ظرافت‎های درونی و طراوت مضمونی و بایستی پیش می‎روند، موقعیت‎های داستانی و کنش‎های حاصل از آن‎ها آشکارا در سطح جریان دارند و لایه‎های زیرینی برای این آثار تدارک دیده نمی‎شود که چیزی در آن جریان داشته باشد، هر چه هست «رو» است و «گل‎درشت»!

مخاطب این آثار بدون این‎که به خود زحمت چندانی بدهد می‎تواند در حین انجام کار‎های روتین خانه، این سریال‎ها را نیز دنبال کند؛ چراکه این سریال‎ها بیشتر شنیداری‎اند تا دیداری، جنبه‎های بصری‎شان ضعیف و پرداخت سینمایی‎شان کم‎مایه است.

 اگر تماشاگر یک یا دو قسمت از آن را به هر دلیلی از دست بدهد بدون این‎که خلاء خاصی احساس کند، می‎تواند سریال را دنبال کند. به‎عبارت دیگر اتفاقات کلیدی که ربط محکمی به خط دراماتیک اثر دارند در هر قسمت آن‎قدر کم هستند که ندیدن آن‎ها باعث از دست دادن خط اصلی داستان نمی‎شود. گاه حتی می‎بینیم برخی بدون این‎که چندقسمت نخست این سریال‎ها را دیده باشند از قسمت چهارم و پنجم که تازه موتور داستان روشن شده(!) با یک پرس‎وجوی ساده درباره کم و کیف قسمت‎های قبل و شنیدن یک توضیح چند خطی، پیگیر ماجرا می‎شوند. قالب‎های آشنایی هم که به آن‎ها کمک می‎کند چند و چون داستان را حدس بزنند، در این میان بی‎تأثیر نیستند!

چهار

به‎نظر نگارنده اگر سریال پروانه برخلاف معمول در طول هفته چندین بار تکرار می‎شد به‎دلیل عمده تفاوت‎هایی بود که با همین‎ جریان رایج سریال‎سازی در تلویزیون داشت؛ زیرا برخلاف سنت رایج، نمی‎شد بدون دیدن قسمت‎‎های نخست این سریال از میانه راه در جریان اتفاقات آن قرار گرفت و در هر قسمت نیز حجم اتفاقات در حدی بود که وقتی مخاطب امکان تماشای آن را از دست می‎داد، مجبور بود تکرار یا حداقل خلاصه آن را تماشا کند و مهم‎تر از همه این‎ها سریال پروانه به لحاظ کیفیت بصری در حدی بود که مخاطب برای این‎که بتواند پیگیر ماجرا باشد چاره‎ای نداشت جز این‎که پای تلویزیون نشسته و با دقت آن را تماشا کند و این یعنی هنگام انجام کار‎های خانه و تماشای آن منتفی بود. به‎خصوص این‎که سریال در پاره‎ای لحظه‎ها از ظرافت‎هایی برخوردار بود که بدون توجه درست به آن، مخاطب بخشی از تأثیرات مورد نظر فیلم‎ساز را از دست می‎داد.

یک مثال ساده می‎زنم. بعد از این که امیر و پروانه از دست مأمور ساواکی که خواستار پروانه نیز بوده فرار می‎کنند، ماشین‎شان در خیابان توسط پلیس پیدا می‎شود. مأمور ساواک در حالی‎که با نگاهی غمبار و پرحسرت به ماشین نگاه می‎کند با نوک انگشت روی شیشه ماشین می‎کشد؛ حرکتی نوازش‎گونه که نه فقط تابع احساس او به پروانه است بلکه از دیگر سو حکایت از سعی او برای درک مدت زمان رها شدن ماشین در آن محل با توجه به گرد و خاک نشسته روی شیشه آن دارد. این حرکت کاملاً بصری علاوه بر این به روشنی نشان از سرگردانی او میان وظیفه و احساسش دارد. با مقدمه‎چینی‎هایی از این دست، غیرطبیعی نیست اگر در قسمت آخر با این‎که مخفیگاه امیر و پروانه را پیدا کرده اما آنها را دستگیر نمی‎کند. این دست صحنه‎ها در این سریال کم نیست؛ صحنه‎هایی که فقط باید آن‎ها را دید!

پنج

آن‎چه در بالا گفتیم کم‎ و بیش مجموعه‎ای از کلی‎ترین محاسن پروانه بود؛ مجموعه‎‎ای که از جمله سریال‎های موفق در سال‎های اخیر محسوب می‎شود. اما برخلاف آن‎چه در برخی از رسانه‎‎ها دیدیم و خواندیم، توفیق پروانه در جذب مخاطب عام تلویزیون خیلی پررنگ نبوده است. این تأکید از سوی اهالی رسانه از یک سوءتفاهم دیرینه ناشی می‎شود که اهالی رسانه و منتقدان، پسند خود از یک مجموعه را عمومیت بخشیده و آن را به دیگر تماشاگران نیز نسبت می‎دهند. در حالی‎که لااقل تجربه شخصی نگارنده نشان از آن داشت که هواداران پروپا قرص سریال‎های تلویزیونی همچون ستایش، زمانه و دیگر مجموعه‎های عامه پسند تلویزیون، کمتر به سریال پروانه روی خوش نشان دادند، چراکه آشکارا بر مبنای عادات و سلایق آن‎ها شکل نگرفته بود. نمایش مکرر قسمت‎‎های قبلی مجموعه نیز اگر چه در جذب مخاطبان بیشتر برای آن مؤثر بود اما غیرمستقیم تاکیدی بر همین نکته است. در حقیقت توفیق پروانه در جذب مخاطبان جدی بیشتر بوده است، نه جذب مخاطبان عام بیشتر.

این مسأله نه تنها ریشه در مضمون نسبتاً تازه و جدی‎تر آن داشت که تا حد زیادی حاصل پرداخت شسته‎رفته‎تر و جزئیات بیشتر آن در قیاس با دیگر ساخته‎‎های تلویزیونی بود. البته این مهم بر خلاف تصور اغلب ما ربطی به هزینه‎ها و نام‎های مطرح در میان سازندگان یک اثر ندارد، بلکه حاصل قریحه و ذوق سازنده اثر است؛ چنان‎که در مورد سریال کلاه پهلوی عکس آن ‎را شاهد بودیم و با همه هزینه‎ها و حتی همکاران صاحب‎نامی که ضیاءالدین دری در کنار خود داشته، حاصل کار نه تنها چنگی به دل نمی‎زند که شعاری و ساده‎انگارانه از کار در آمده، اما نباید این واقعیت را فراموش کرد که همین انتقال مفاهیم در کلاه پهلوی که برای مخاطب جدی آزاردهنده و شعاری‎ست، برای مخاطب عام نه تنها این‎گونه نیست که ملموس و قابل فهم است! علت آن هم در این واقعیت نهفته است که سطح پایین سریال‎های تلویزیونی، پرداخت شعاری و انتقال گل‎درشت و مستقیم مفاهیم تماشاگر را عادت داده که به‎دنبال چیز‎های سهل‎الوصول و راحت‎الهضم برود. بنابراین برخلاف برخی بر این باور نیستم که کلاه پهلوی سرمایه‎ای کاملا هدر رفته است، بلکه معتقدم با توجه به انتظاری که از آن وجود داشته، باید به نتیجه‎گیری در این‎باره پرداخت؛ یعنی اگر  هدف و انتظار سیاست‎گذاران سیما، کاری فاخر و ماندگار بوده، کلاه پهلوی کاری‎ست ناموفق و اگر برای آن‎ها انتقال تضمین شده برخی شعار‎ها مدنظر بوده، کلاه پهلوی کم‎وبیش موفق عمل کرده است، چون با بیان غیر هنری و گل‎درشتش تماشاگر را کاملا شیر فهم می‎کند که چه می‎خواهد.

با این وصف می‎توان نتیجه گرفت مجموعه‎‎هایی از سنخ پروانه بیش از آن‎که به جذب بیشتر مخاطب کمک کنند، به ارتقاء سطح سلیقه آن‎ها کمک کرده و آن‎ دسته از تماشاگران را که کمتر میانه‎ای با سریال‎های تلویزیونی دارند، به‎خود جذب می‎کنند.

شش

حکایت تغییر، انحراف، خیانت و نهایتا جنایت سازمان مجاهدین (منافقین)،  در طول چند دهه گذشته، قصه پرغصه‎ایست… حکایت آدم‎هایی که جان و جوانی خود را فدای ایدئولوژی دروغین سازمانی کردند که سردمدارانش برای تحقق قدرت‎طلبی خود از هیچ جنایت و خیانتی به مردم این کشور و حتی اعضا و سمپات‎های خود فروگذار نکردند. جلیل سامان در سریال پروانه تنها دست روی گوشه‎ای کوچک از تاریخ این گروه گذاشته؛ گروهی که در مسیر استحاله خود روزبه‎روز بیش از پیش در سراشیبی سقوط پیش رفت  و شکی نیست که هنوز ناگفته‎های بسیاری در مورد آنها باقی مانده. رفتن به سراغ چنین مضامینی همواره با این دغدغه همراه است که حاصل کار یکسویه و سفارشی از کار درآید و در نهایت همین نگاه سفارشی نیز کارکردی معکوس داشته باشد.

تجربه نشان داده هر بار که سازندگان مجموعه‎های تلویزیونی به‎سراغ چنین مضامینی رفته‎اند، با یک‎سری کلیشه‎ها روبه‎رو بوده‎ایم. در نگاه نخست شاید پروانه نیز چنین شائبه‎ای را به ذهن متبادر می‎کرد، اما در مجموع می‎توان گفت فیلم‎ساز تا آن‎جا که توانسته و حتی بیش از حد انتظار معمول و در قیاس با سریال‎های مشابه، کوشیده از این نگاه یکسویه و شعارزده پرهیز کند. به همین دلیل در سریال پروانه کم نیستند شخصیت‎های خاکستری‎ای که در سریال‎های تلویزیونی همیشه به شکل کاملا یکسویه و سیاه و سفید نمایش داده می‎شدند؛ به عنوان نمونه دو مأمور مرتبط با ساواک (پدر پروانه و خواستگار او) در جایی از فیلم به‎دلیل عواطف انسانی‎شان پا روی وظیفه خود می‎گذارند و جالب این‎که به جز شکنجه‎گر‎های ساواک که هیبتی کم و بیش کلیشه‎ای دارند، دیگر چهره‎ها به لحاظ ظاهری هم بد تصویر نشده‎اند و چه بسا خوش‎چهره نیز هستند. البته این خاکستری بودن شامل همه شخصیت‎‎های فیلم نمی‎شود، بلکه شخصیت‎های اصلی داستان مثل امیر و پروانه و به خصوص روحانی فیلم کاملا سفید ترسیم شده‎اند؛ البته فیلم‎ساز کوشیده این یک بعدی بودن زیاد توی ذوق نزند و حتی روحانی فیلم جز آن‎جا که در قسمت آخر به آینده انقلاب اشاراتی می‎کند، کمتر جلوه‎ای شعاری می‎یابد.

هفت

نمی‎توان به مجموعه پروانه پرداخت و اشار‎ه‎ای به فضا‎سازی موفق آن نکرد. شکی نیست که یکی از اساسی‎ترین وجوه اثری که از مضمونی تاریخی بهره می‎برد، پا به پای موقعیت‎های دراماتیک، کنش و واکنش‎های شخصیت‎ها و شخصیت‎پردازی آن‎ها برای پذیرفتنی شدن کار فضاسازی دقیق آن است. ‎چه بسا یک موقعیت حساب شده دراماتیک با رابطه علی معلولی درست، اگر به هنگام اجرا از فضا‎سازی خوبی بهره‎مند نباشد، تأثیر خود را تا حد زیادی از دست بدهد. این حساسیت البته به دشواری بیشتر کار می‎انجامد؛ همان‎گونه که رفتن به‎ سراغ مضامین تاریخی که متأخرترند، به مراتب دشوارتر از نمونه‎‎هایی‎ست که به زمان‎های دورتر برمی‎گردند، چراکه نه تنها خود مخاطبان می‎توانند از آن سال‎ها با واسطه و حتی بی‎واسطه خاطراتی داشته باشند، بلکه انواع و اقسام سند‎های تصویری نیز از آن دوران موجود است که پیشاپیش ذهنیت مخاطب را می‎سازند؛ به گونه‎ای که با کوچک‎ترین لغزشی از آن، حاصل کار سازنده می‎تواند  تحت‎الشعاع قرار گیرد.

شاید نویسنده و کارگردان سریال پروانه برای رهایی از برخی دشواری‎ها زمان اتفاقات را به شب منتقل کرده تا کمتر با مشکلی روبه‎رو شود که معمولاً زمینه شکل‎گیری گاف‎های تصویری برخی سریال‎های تلویزیونی ست.

هرچند به نظر نگارنده این مسئله فی‎نفسه اگر به داستان لطمه‎ای نزده باشد، نه نتها محل ایراد نیست بلکه چه بسا با فضای تیره داستان و پایان تلخی که در انتظار اوست همخوانی بیشتری داشته باشد.

البته جلیل سامان برای این فضاسازی تنها به جلوه‎های بصری بسنده نکرده بلکه برای تأثیرگذاری بیشتر همچون کار قبلی‎اش، «ارمغان تاریکی» از موسیقی پاپ آن روزگار به عنوان صدای زمینه نهایت بهره را برده است.

او برای این منظور سراغ صداهایی می‎‎رود که نه فقط مشکل کمتری به لحاظ ممیزی دارند بلکه مشخصاً یک نوع موسیقی اعتراضی را در فضای سیاسی و اجتماعی آن روزگار نمایندگی می‎کنند (نمونه بارزش، فرهاد) و البته از بار نوستالژیک نیز برخوردارند که نهایتاً دست‎ به دست هم داده و به تأثیرگذاری بیشتر سریال می‎انجامند و درنهایت فیلم‎ساز آن‎قدر جسارت دارد که برخلاف ذائقه تماشاگران که پایانی خوش می‎طلبند، به شکلی بسیار تلخ در فصلی که از سکانس آخر فیلم گوزن‎ها (مسعود کیمیایی) تأثیر گرفته نقطه پایان زندگی قهرمانانش را رقم می‎زند. البته در این لحظه به شکلی غیر منتظره و نه‎چندان متناسب با فیلم، برای لحظه‎ای کوتاه بخشی از ترانه‎ای که فرهاد در سال‎های پس از انقلاب خوانده، روی فیلم قرار می‎گیرد!

به هر روی جلیل سامان پازل متفاوت بودن سریال خود را با این پایان‎بندی تلخ که اگر چه خوشایند مخاطب عام نیست، اما برای مخاطب جدی‎تر تأثیرگذارتر است، کامل می‎کند.

شاید بدیهی به نظر برسد، اما وقتی کاری این چنین توفیق می‎یابد باید آن را حاصل موفقیت نسبی همه عوامل سازنده‎اش دانست؛ از بازیگران گرفته تا فیلمبردار، گروه فنی و به‎خصوص آهنگ‎سازی که (با ارائه اثری متأثر از سبک کار بابک بیات) نه تنها در طول فیلم به تأثیرگذاری بیشتر آن کمک کرده بود که در پایان هر قسمت با صدای زیبای مانی رهنما و ترانه‎ای دلنشین، مخاطب را در انتظار تماشای قسمت‎های آینده می‎گذاشت

مد و مه/ اردی بهشت 1392