نگاهی به رمان «روز حلزون» نوشته زهرا عبدی

«روز حلزون» را زهرا عبدی نوشته و از جمله رمان‏های ایرانی است که به‌تازگی از سوی نشر گیسا منتشر شده است و با این‌که اولین کار نویسنده است، ارزش این را دارد که مورد بحث‏ها و نقدهای ادبی جدی قرار بگیرد. داستان را دو راوی به تناوب روایت می‌کنند؛ یکی شیرین دختری دهه شصتی و تنهاست که با مادر سنتی‏اش زندگی می‌کند و در خانواده‏اش همیشه زیر سایه برادر بااستعدادش خسرو بوده که در روزهای آغازین حضورش در جنگ مفقودالاثر شده است. مادر سال‌هاست که هر روز چند ساعتی خود را در اتاق خسرو حبس می‌کند و اجازه ورود دیگران را هم به آنجا نمی‌دهد. شیرین از طرفی ‌درصدد بازشناسی موقعیت خود در اجتماعی است که از آن دور افتاده و قصد کنار زدن حصارها و دستیابی به فردیت خود را دارد و از طرفی پرده از راز مادر و خسرو برداشته و می‌خواهد آن را نزد معشوق دوران نوجوانی خسرو یعنی افسون برملا کند. راوی دیگر داستان افسون است؛ روانشناسی که هرچند در برنامه تلویزیونی پرمخاطبش برای همه نسخه می‏پیچد، از تحلیل بی‏قراری‏هایش و آنچه در پیرامون خود و حول زندگی مشترکش می‏گذرد، عاجز است. وی با این‌که از دیدار با شیرین و مواجهه با گذشته‏اش اجتناب می‌کند، به شدت درگیر خاطرات کودکی‏اش با خسرو است و ابهامات باقی‏مانده از وقایع آن دوران ذهنش را احاطه کرده‏اند. از همان صفحات آغازین کتاب پیداست که نویسنده اصول نوشتن را به خوبی می‌داند و باید اذعان کرد که قسمت‌هایی از کتاب بسیار جذاب نوشته شده، اما جلوتر که می‏رویم به نقایصی برمی‏خوریم که به علت عدم به‏کارگیری ساختار روایی مناسب و عدم برقراری تعادل بین محورهای اصلی داستان به‌وجود آمده‏اند. رمان مملو از حاشیه‏روی‏ها و وراجی‏های دو راوی است که از میانه‌های کتاب به بعد بسیار خسته‏کننده می‌شوند. بیش از حد به کنش‏های بی‏اهمیت و نامرتبط آن‌ها پرداخته شده که بیشترین لطمه را به کار وارد کرده و آن‌قدر در این امر افراط شده که حتی نویسنده را از هدف اصلی خود دور کرده است. مثلا فیلم‌های سینمایی و هنرپیشه‌های متعددی که شیرین نامشان را به شکلی سیری‏ناپذیر به میان می‏آورد و زندگی خود را با موقعیت قهرمانان سینمایی خود تبیین می‌کند، در جای جای داستان پخش شده‏‏اند، بی‏این‌که در متن هضم شوند یا وابستگی متقابلی میان آن‌ها و وضعیت شیرین به وجود بیاید و به همین دلیل عمده نیز فاقد سرشت بینامتنی هستند. در این رمان از تکنیک روایت موازی بهره گرفته شده است. از ویژگی‌های برجسته استفاده از روایت موازی یکی این‌که برای شرح وقایع و رویدادهای داستان بیش از یک منبع فراهم می‌کنند و این کار به درک جامع‏تر ما از ابعاد مختلف جهان داستان و شخصیت‌ها کمک می‌کند. همچنین روایت‏ها و صداهای مختلفی از دل همدیگر سربرمی‏آورند و به خلق دیدگاه‌های گوناگون حول مسائل شخصیت‌ها می‏انجامند و درنهایت خصلتی چندسویه و متکثر به رمان می‏بخشند. در این رمان، روایت‏های موازی از درون داستان و به شکلی طبیعی نمی‏جوشند بلکه موجودیت آن‌ها معطوف به جایی بیرون از رمان است. دو روایتی که توسط نویسنده لابه‏لای همدیگر مونتاژ شده‏اند، چنان از هم دورند که غیراز مسئله خسرو که فقط اشتراک کوچکی میان دو راوی است و گاه حتی به حاشیه رانده می‌شود، ارتباط دیگری میانشان نیست. ما با رمانی دوپاره مواجهیم که هر یک از روایت‏هایش می‌توانند برای خود داستانی مجزا باشند. هر یک از این دو زن به جهان شخصی و دغدغه‌های مختلف فردی خود می‏پردازند که هیچ رابطه علی و عینی بین آن‌ها وجود ندارد و هر یک کار خود را پیش می‏برند، حتی اصرار شیرین به تعلقش به دهه 60 را هم نمی‌توان جزو دغدغه‌های نسلی فرض کرد و به کل این نسل تعمیم داد. در ضمن تکلیف قضیه خسرو نزد راوی اول یعنی شیرین مشخص است و تجسس در گذشته خسرو را
به‌تنهایی و بدون اطلاع افسون انجام می‌دهد و برای حل مسئله به روایت افسون نیازی ندارد که از نحوه نامه‏نگاری‌هایش با خسرو فراتر نمی‌رود. مسئله مربوط به خسرو را هم هریک به شیوه خود می‏نگرند و برای کشف پیچیدگی‏های آن به روایت همدیگر ارجاع نمی‏یابند. نویسنده خیالش از بابت داشتن چنین نخ اتصالی راحت است و تا جایی که ممکن است به جهان شخصیت‌ها ورود و دامنه وسیعی از ذهنیت و موقعیت آن‌ها را ترسیم می‌کند و فقط هرازگاهی با یادآوری قضیه خسرو سعی در حفظ اتصال میان این دو روایت دارد. در هیچ کجای داستان روایت این دو شخصیت در همدیگر تداخل و یکدیگر را قطع نمی‌کنند و با هم مناسبتی هم برقرار نمی‌کنند، زیرا اساسا مسائل عمده این دو شخصیت ارتباطی به هم ندارند. هر یک از دو روایت زنجیره‏ای از اتفاقاتی‏اند که بی‏وقفه و بدون ارتباط با هم در جریان است و اگر هر یک را جدا از سازوکار موجود رمان هم بخوانیم، چیزی از دست نمی‌دهیم. به واقع سوال این‏جاست که نویسنده چه چیزی را دارد به‌طور موازی روایت می‌کند؟ اگر نافرجام ماندن عشق افسون و خسرو آن‌قدر ابهام دارد که برای شناخت ابعاد مختلف آن به بیش از یک راوی نیاز هست، می‏باید تمام دغدغه‌های این دو زن حول‌محور قضیه خسرو رقم می‏خورد که چنین نیست و مسائل این دو شخصیت صرفا از سوی خودشان و با تفسیر خودشان مطرح می‌شود. این رمان نتوانسته امکانات بالقوه‏ای را که تکنیک روایت موازی برای پرداخت داستان فراهم می‌کند، به فعل برساند. این تکنیک کارکرد اصلی خود را از دست داده که همانا تکثر بخشیدن به جهان داستانی و در خدمت خلق معناهای ممکن است. در واقع روایت داستان به نوعی دیگر به تک‏گویی غلتیده که از آغاز قصد کرده بود از آن بگریزد.

بهار / مد و مه / مرداد 1392