ده فیلم برتر حماسی در تاریخ سینمای جهان/ پرویز نوری

پرويز نوري – سينماي حماسي (EPIC) همچون سينماي وسترن، ترسيم قهرمان‌هاي اسطوره‌اي است با رويكرد به الگوهاي كهن و اساطيري، يعني در حقيقت نمايش سنت‌هاي قهرمان هاي دوران باستان است. با فراز و نشيب و آداب و فرهنگ‌ها و نشانه‌ها. نمونه اصيل آثار حماسي تاريخ را مي‌توان در «ايلياد» و «اوديسه» هومر يافت و به هر رو، قصه‌هاي حماسي بهانه‌هايي بوده است براي سينما كه از همان آغاز به خلق شخصيت‌هاي اسطوره‌‌اي همت گمارد و به نوعي انديشه عامه‌پسند درباره پديده‌هاي طبيعي يا تاريخي ـ و حتي افسانه‌اي ـ را تجسم بخشد. با وجود آفرينش بيشمار آثار حماسي در سينما، به مناسبت نمايش «هابيت» اثر پيتر جكسن، خواستيم 10 فيلم بزرگ حماسي تاريخ سينما را به سليقه خودمان معرفي كنيم.

1ـ «تعصب» (Intolerance) ـ 1916
اثر حماسي عظيم ديويد وارك گريفيث، حاوي چهار داستان گوناگون طي چهار دوره تاريخي است: روزگار معاصر، فرانسه قرن شانزدهم، بيت المقدس زمان مسيح و بابل دوران باستان. فيلم به مدت 150 دقيقه با صرف هزينه دو ميليون دلار به دليل نحوه اجرايي و پرداخت غيرمتعارف خود، نتوانست همانند اثر قبلي گريفيث «تولد يك ملت» (1915) توفيق يابد اما سخت مورد ستايش منتقدان واقع گشت و بخش‌هاي مربوط به بابل به صورت الگويي از آثار حماسي/ اسطوره‌اي تاريخ سينما درآمد و مورد استفاده فيلمسازهاي بعدي قرار گرفت. گريفيث با توانايي چهار داستان مختلف فيلم خود را بدون آن كه سناريويي داشته باشد، اندك اندك در انتها به يكديگر پيوند مي‌دهد و اوج ماجرا را فراهم مي‌آورد.
2ـ «سامسون و دليله» (Samson and Delilah) ـ 1949
سيسيل . ب. دوميل طي سه دهه از خالقين با اعتبار آثار حماسي سينما بود در عين حال كه با بهره‌گيري از تعصبات مذهبي عوامانه، چندان مورد تحسين منتقدان نبود. در دهه 1930 با فيلم‌هاي حماسي چون «علامت صليب» (1932) و «كلئوپاترا» (1934) موقعيت يافت ولي در حقيقت با «سامسون و دليله» بود كه موفقيت واقعي خويش را يافت. حكايت عشقي تلخ ميان «سامسون» (ويكتور ماتيور) و «دليله» (هدي لامعار) كه سرانجام آن به نابينا كردن قهرمان داستان مي‌انجامد و سپس خداوند به ياري او مي‌آيد و معبد كافران را فرو مي‌ريزد. فيلم سه ميليون دلار فروش كرد و دوميل توانست تماشاگران را مجذوب صحنه‌هاي عظيم با شكوه و احساسي فيلم كند (از جمله انهدام معبد). سپس نسخه بعدي «ده فرمان» (1951) را بر مبناي ستايش اغراق‌آميز زندگي حضرت موسي ساخت.
3ـ «كجا مي‌روي؟/ هوس‌هاي امپراتور» (Quo Vadis) ـ 1951
مروين له روي اين يكي از بهترين آثار تاريخي بزرگ هاليوود را بر اساس رمان بسيار شكوهمند و غني هنري سينكوويچ ساخت كه قصه رابطه عاشقانه ميان يك فرمانده رومي (رابرت تيلور) با دختري مسيحي (دبورا كار) در زمان حكمراني «نرون» (پيتر يوتينف) بود و عاقبت پس از آتش سوزي رم، آن دو يكديگر را باز مي‌يابند. فيلم در استوديوي چينه چيتاي ايتاليا و در دكورهاي مجلل و شگفت‌انگيز ساخته شد و علاوه بر بازي جنون آميز و فوق‌العاده يوتينف، از موسيقي سحرانگيز ميكلوس روژا هم بهره برده بود.

4ـ «آيوانهو» (Ivanhoe) ـ 1952
ريچارد تورپ با برداشت از رمان سر والتر اسكات شايد سازنده نخستين فيلم موفق و تحسين برانگيز حماسي / شواليه‌اي سينما باشد. شواليه‌ها برخلاف قهرمان‌هاي ديگر افسانه‌اي، تعليم ديده و اصيل برآمده از جنگ‌هاي صليبي بودند با منش اشرافي و شرافت حرفه‌اي بيشتر (اين نوع به مانند «شواليه‌هاي ميزگرد»). «آيوانهو» (رابرت تيلور) از جنگ‌هاي صليبي به انگلستان باز مي‌گردد و درمي‌يابد كه «ريچارد شيردل» به وسيله برادرش ربوده شده و در قصري در اتريش محبوس شده است. او بعد از رابطه عاشقانه با دختر يك يهودي ثروتمند (اليزابت تيلور) و جمع آوري پول براي بازگرداندن ريچارد شيردل، قدم به ميدان مي‌گذارد. توفيق «آيوانهو» سبب شد تا دو فيلم ديگر در همين زمينه «شواليه‌هاي ميزگرد» (1953) و «كوئنتين دوروارد» (1955) با رابرت تيلور ساخته شود.
5ـ «خرقه» (The Robe) ـ 1953
هنري كاستر به دنبال بحران سينما به دليل رونق تلويزيون در اوايل دهه 50، قصه‌اي احساسي مذهبي/ حماسي را به صورت تكنيك جديد سينما سكوپ بر پرده آورد كه ركورددار شد و سينما را در مقابل تلويزيون حفظ كرد. «خرقه» ماجرايي از يك فرمانده رومي (ريچارد برتن) مأمور مصلوب ساختن مسيح كه به وسيله خرقه او نزد برده‌اي (ويكتور ماتيور) كم كم منقلب گشته و به مسيحيت گرايش پيدا مي‌كند. فيلم در عين داشتن صحنه‌هاي شگرف بر پرده عريض، از مايه‌هاي عميق انساني هم برخوردار بود. موسيقي غريب آلفرد نيومن نيز در اين مهم نقشي بسزا داشت.
6ـ «بن هور» (Ben Hur) ـ 1959
ويليام وايلر نسخه بعدي اين كلاسيك حماسي / تاريخي بزرگ را ـ پس از فيلم 1926 ـ به مدت زمان چهار ساعت و با هزينه ده ميليون دلار به وجود آورد كه صاحب يازده جايزه اسكار شد. فيلم وايلر همچنان قصه «بن هور» (چارلتون هستون) را در دوران حيات مسيح بازگو مي‌كرد كه به جهت توطئه يك قتل به زندان مي‌افتاد و او پي مي‌برد دوست ديرينه‌اش «مسالا» (استيفن بويد) باعث آزار مادر و خواهرش شده است. بعد از رهايي، در يك مسابقه ارابه راني «مسالا» را شكست مي‌داد و مسيح هم مادر و خواهر جذامي او را شفا مي‌بخشيد. عليرغم آن كه زمينه مذهبي فيلم مبالغه آميز بود اما كاملاً با اصل داستان چفت شده بود و در كل تأثير بسيار به جا مي‌گذاشت.
7ـ «اسپارتاكوس» (Spartacus) ـ 1960
فيلم عظيم تاريخي استنلي كوبريك وسوسه زنده شدن دوران به سر آمده اسطوره‌ها را در آدم به وجود مي‌آورد. فيلمي كه با استادانه‌ترين تكنيك‌ها در هم آميخته و با ارائه شخصيت‌هايي بسيار انساني و كاملاً حس شدني، روح آثار شكوهمند حماسي را تداعي مي‌سازد. «اسپارتاكوس» نوشته قدرتمند ‌هاوارد فاست، جنبه‌هايي از تفكرات چپي را بر كاغذ آورده كه در فيلمنامه دالتون ترومبو، تاكيدي مضاعف به خود گرفته است. قصه برده‌اي (كرك داگلاس) كه هفتاد سال پيش از ميلاد مسيح براي آزادي قيام كرد و با سپاه مردمي به رويارويي با ارتش روم برخاست… كوبريك در صحنه‌هاي جنگي، زيباترين تصاوير نوع خود را ارائه داده است.
8ـ «ال سيد» (El cid) ـ 1961
آنتوني مان با اين حماسه جاودانه، اصيل‌ترين و شايد كه فضيلت قهرمانانه خويش را به انجام رساند. حماسه‌اي كه در نوع خود تا اين زمان بهترين است. «ال سيد» وحدت ملي تاريخي عليه خصم نژادي است. اسپانيا «مورها» را بيرون مي‌راند اما تاريخ اسپانيا هم به مانند تجربه مرزي آمريكا به آنتوني مان اجازه مي‌دهد تا از طريق نبرد به حيثيت و شرف قهرمان خويش معتقد باشد. حكايت عاشقانه «رودريگو دياز» (چارلتون هستون) ملقب به «ال سيد» كه پس از كشتن پدر محبوب خويش «شمين» (سوفيالورن) خشم او را به دل مي‌خرد و عاقبت پس از شرح فراق و وصال آن دو، به گونه‌اي اسطوره‌اي دشمن را شكست مي‌دهد. فيلم به دليل پرداخت درخشان بصري فيلمساز در نمايش صحنه‌هاي عشقي و حادثه‌اي، زنده و تكان دهنده باقي مانده است.
9ـ «كلئوپاترا» (Cleopatra) ـ 1963
پرهزينه‌ترين فيلم حماسي / تاريخي سينما را ابتدا قرار بود روبن ماموليان بسازد كه با كنار رفتن او، كارگرداني به عهده جوزف. ال. منكيه ويتس سپرده شد. فيلم ماجراي «جوليوس سزار» (ركس هريسون) در 48 سال پيش از ميلاد و تسخير امپراتوري «كلئوپاترا» (اليزابت تيلور) در مصر را نشان مي‌دهد. سپس بعد از قتل اوست كه «مارك آنتوني» (ريچارد برتن) بر تخت «سزار» مي‌نشيند و رابطه عشقي ميان او و «كلئوپاترا» چنان تلخ و سوزنده است كه به فاجعه مي‌انجامد. فيلم هر چند در زمان خود با شكست رو به رو شد اما بعدتر توانست ارزش‌هاي تصويري و شخصيت‌پردازي‌هايش را آشكار سازد.
10ـ «سقوط امپراتوري رم» (the Fall of the Roman Empire)ـ 1964
شاهكار حماسي آنتوني‌مان با صحنه طلوع آفتاب بر شهر رم آغاز مي‌شود كه در حقيقت غروب يك امپراتوري بزرگ تاريخ است. فيلمساز از طريق تجسم تشيع جنازه امپراتور رم (الك گينس) در ميان برف و بوران و به هنگام شب، به آخر رسيدن آن امپراتوري شكوهمند را كاملاً احساسي بزرگ كرده است. با درگيري فرمانده رم (استيفن بويد) با پسر «سزار» (كريستفر پلامر) بر سر جانشيني امپراتور و عشقي ديرينه ـ به سبك «ال سيد» ـ بين بويد و لورن اما به جهت انتخاب نامناسب استيفن بويد، فاقد عمق و احساس با اين حال، فيلم به عنوان نمادي براي سقوط زمينه آثار حماسي و سرآمدن دورانش شناخته مي‌شود.

بانی فیلم/ مد و مه ششم دی ماه 1392

پیوست

اسپارتاکوس از رمان تا فیلم

فتح الله بی نیاز

آنچه را در ادامه می خوانید یادداشتی با عنوان « قهرمانی فراملی به‏نام “اسپارتاكوس ” به‏روایت نویسنده‏ای فراملی به‏نام “هوارد فاست” و كارگردانی فراملی به‏نام”استانلی كوبریك”» نوشته “فتح الله بی نیاز” نویسنده و منتقد ایرانی است.
هوارد فاست، نویسنده نوعدوست آمریكایی كه هم در زندگی روزمره و هم در نوشته‏هایش همراه و كنار مردم و به‏طور مشخص مردم ستمدیده جهان و وطنش، قرار داشت، در ماه مارس سال ۲۰۰۳ در هشتاد و دو سالگی از دنیا رفت. او نویسنده فرهیخته‏ای بود كه در بسیاری از رشته‏ها، از فلسفه جهان باستان گرفته تا مسائل سیاسی روز، مطالعه می‏كرد و از جمله كمونیست‏هایی بود كه فهمید حكومت شوروی واصولاً احزاب كمونیست، چه به لحاظ مقّدرات تاریخی و چه از نظر مناسبات روزمره، نمی‏توانند بیانگر آمال و مدافع توده‏های وسیع میلیونی زحمتكش باشند.
متأسف و متاثر بود از این‏كه چنین افرادی، به « سوسیالیسم طبیعی انسان‏ها و میل بشر به سعادت همگانی» لطمه وارد می‏آورند و عملكرد حكومت‏های چنین احزابی، به رویگردانی و حتی انزجار مردم از سوسیالیسم می‏انجامد. این جمله‏اش معروف بود كه: « حزب كمونیست، آن‏چه را پاك است، پلید می‏كند و با آن كه خود را تابع منطق می‏داند، در فرجام كار به دشمنی با منطق برمی‏خیزد و با وجود آن‏كه مدعی پیشرفت است، همواره خود و اعمالش به ركود و سكون منتهی می‏شوند.»
او نیز مانند آرتور كوستلر و اینیا تسیو سیلونه و مانس اشپربر، ضمن انزجار از شیوه‏های ریاكارانه و سركوبگرانه احزاب كمونیست و حكومت‏های سرمایه‏داری دولتی، دلبستگی و وابستگی «درونی‏اش» را به مردم عادی و بی‏ادعا نشان داد و تا پایان عمر یك «انسان‏گرا» باقی ماند. متقابلاً جهانیان نیز استقبال ارزنده‏ای از آثار او كردند: اسپارتاكوس،تام پین، راه آزادی،سایلاس تیجرمن،ماجرای لولا گِرك،مزدور،میراث،نسل دوم، صبح آوریل،شكست‏ناپذیر و دیگر آثارش به بیش از هشتاد زبان دنیا ترجمه شدند و جمع تیراژ آنها از هشتاد میلیون جلد تجاوز كرد.
رماناسپارتاكوس، معروف‏ترین اثرش كه در سال ۱۹۵۱ انتشار یافت، یك رمان تاریخی «واقعی»است. طبق اسناد و مدارك تاریخی، همه شخصیت‏های اصلی‏اش، واقعی بوده‏اند، اما «داستانی كردن»این شخصیت‏ها و تنیدن كُنش‏ها، تجربه‏ها و واقعه‏های مختلف در متن، حاصل كار فاست بوده است.او در پایان كتابش حتی از اشاره به زندگی «وارینیا» همسر اسپارتاكوس، و ازدواجش با یك روستایی و هشت بار دیگر وضع حمل، خودداری نمی‏كند.
رمان به لحاظ ساخت به‏گونه‏ای نوشته شده است كه اگر كسی كمترین اطلاعی از قیام بردگان به رهبری اسپارتاكوس در هفتاد و سه سال پیش از میلاد نداشته باشد و اسمی از كراسوس فرمانده، و گراچوس، سناتور روم نشنیده باشد، آن را همچون اثری پركشش می‏خواند.
با این كه رمان “اسپارتاكوس” به لحاظ ساختاری اثری است بسیار قوی، اما فیلم آن، محصولی كه برای كمپانی یونیورسال افتخار آفرید، جدا از موضوع روان‏شناختیِ جهان‏شمول تأثیر قوی‏تر «دیدن و شنیدن» نسبت به « خواندن »، به اعتقاد اكثر صاحب‏نظران در مجموع خوش‏ساخت‏تر از رمان از كار درآمد.

ابتدا قرار بود آنتونی مان – كارگردان كهنه‏كاری كه بعدها با ساختن «ال‏سید» توانمندی‏اش را در ساختن فیلم‏های تاریخی به‏اثبات رساند – فیلم اسپارتاكوس را كارگردانی كند، اما كرك داگلاس و تا حدی ادوارد لوییس، تهیه‏كننده فیلم، پس از شروع فیلم‏برداری، كارگردانی فیلم را به استانلی كوبریك می‏سپارند كه سی و دو ساله و حدود بیست و دو سال جوان‏تر از مان بود و در مقایسه با تجربه هجده ساله مان، فقط هفت سال تجربه كارگردانی داشت (البته حدود سه سال هم عملاً بیكار بود.)
آینده نشان داد كه یكی از نخبه‏ترین كارگردان‏های جهان گزینش شده است. اما متأسفانه دالتون ترامبو، فیلمنامه قوی و خوش‏ساختی، خصوصاً در عرصه دیالوگ‏ها، برای این رمان ننوشت؛ با این وصف هنرپیشه‏ها، موسیقی و فیلمبرداری استادانه راسل متی و كلیفورد استین، فیلم را در اوج نگه داشتند. الكس نورث، یكی از بهترین موسیقی‏های دوران فعالیت هنری‏اش را برای این فیلم تنظیم كرد و به‏خاطر آن جایزه اسكار را نصیب خود كرد.
شكوه و نرمش این موسیقی فقط در یك فیلم دیگر از نورث شنیده می‏شود: كلئوپاترا. گرچه عظمت آهنگ فیلم اسپارتاكوس در حد و اندازه‏های آهنگ فیلم بِن‏هور ساخته میكوس روژا نیست، اما در هماهنگی ملودی‏ها با كنش‏های شخصیت‏ها كم و كسر نداشت؛ ضمن آن كه هماهنگی و خوش‏آوایی موسیقی فیلم با فیلمبرداری، هم از نمای دور و هم از نمای نزدیك، بیانگر تلاش جدی راسل متی و همكارش بوده است. جایزه اسكار به‏خاطر این فیلمبرداری، خصوصاً صحنه قیام برده‏ها در مدرسه گلادیاتوری كاپوا و نبرد نهایی در تاریخ سینما به‏یاد ماندنی است.
كِرك داگلاس در نقش اسپارتاكوس، بی‏تردید بهترین بازی عمرش را ارائه می‏دهد. جین سیمونز، با آن چهره معصوم و نگاه هراسیده – در نقش وارینیا كنیزی كه شب‏ها در اختیار گلادیاتورها گذاشته می‏شود، انتخابی مناسب بوده است.بازی چارلز لافتون در نقش گراچوس، بازی كل بازیگران حاضر در عمارت كاپیتول را تحت تأثیر قرار می‏دهد؛ هر چند كه بازی لارنس اولیویر در نقش ماركوس كراسوس، دشمن سرسخت گراچوس، تماشاگر را مجذوب می‏كند. دیالوگ‏های رد و بدل شده بین این دو دشمن در سنای روم، از بهترین بخش‏های كار دالتون ترامبو است، هر چند به عقیده بعضی از منتقدان، می‏توانست بهتر از این هم باشد.
پیتر یوستینُف در نقش فلاویوس، صاحب مدرسه گلادیاتوری كاپوا، مردی سودجو و فرصت‏ طلب، چنان بازی روانی ارائه می‏دهد كه تماشاگر نمی‏تواند دوستش نداشته باشد. حتی وودی استراد، در نقش یك گلادیاتور سیاه‏پوست، بازی اعجاب‏انگیزی از خود نشان می‏دهد. لبخند محو و ناپیدای او، درست قبل از نبردش با اسپارتاكوس، هرگز از یاد تماشاگر نمی‏رود: گویی با آن لبخند ژوكوندوارش می‏خواست به اسپارتاكوس – و حتی تماشاگر بفهماند: «گیرم مرا در نبرد تن به تن كُشتی، بعدش چی؟» بازی مقتدرانه‏ای كه كوبریك از این هنرپیشه می‏گیرد خیلی قوی‏تر از بازی درخشان او در فیلم « مردی كه لیبرتی والانس را كشت » به كارگردانی جان فورد است.
حتی تونی كرتیس – كه اساساً یك ستاره محبوب بود تا هنرپیشه‏ای قدرتمند – و جان گاوین كه در بیشتر فیلم‏هایش تسلط چندانی بر بازی ندارد، اینجا در نقش كوتاه سزار خوب ظاهر می‏شود و جان ایرلند در نقش دیوید یا داوود، یار نزدیك اسپارتاكوس، در حد و اندازه‏های «كلمانتاین عزیزم» و « جدال در او. كی. كورال» حضوری به‏یاد ماندنی دارد.
صحنه‏هایی از فیلم، مانند جواب برده‏های شكست‏خورده در پاسخ به پرسش «اسپارتاكوس كیه؟» در انتهای فیلم، خشم اسپارتاكوس در لحظه پیش از قیام و گلاویز شدن با فرمانده مدرسه، خداحافظی وارینیا و گراچوس پیش از خودكشی گراچوس، شعرخوانی آنتونیو (تونی كریتس) برای برده‏ها، در شبی آرام و بی‏دغدغه، نشان از قابلیت‏های كوبریك جوان دارند كه از صحنه‏آرایی‏های الكساندر لولیتس، اریك اربام، راسل گاسمن و جولیا هرون، بیشترین استفاده را برده است.
استانلی كوبریك در مورد “لباس” بازیگران هم حساسیت بیش از حدی نشان داد، طوری‏كه والز و بیل تامس، یكی از بهترین كارهای خود را ارائه دادند و جایزه اسكار را بردند.
یكی از نقاط ضعف فیلم‏نامه كه اگر برطرف می‏شد، می‏توانست توانایی بیشتری از كوبریك به نمایش بگذارد، حذف بعضی از شخصیت‏های رمان و دیالوگ‏های مرتبط با آنهاست از سوی فیلمنامه‏نویس است. این امر خصوصاً در مورد سیسرون، خطیب كم‏نظیر و اندیشمند نكته‏سنج است كه هیچ از شخصیت‏های فیلم نمی‏توانند جای خالی او را خصوصاً در عرصه دیالوگ پر كنند – هر چند كه فیلمنامه‏نویس كسی را جایگزین او نكرده و دیالوگ‏نویسان فیلم، حرف‏های سیسرون را به‏كلی حذف كردند. با توجه به این كه در فیلم ژولیوس سزار ساخته جوزف.ال. مانكیه‏ویتس در ۱۹۵۴، سیسرون فقط در یك صحنه آمده بود، جا داشت كه مردم جهان نظریه‏های برداری را در اسپارتاكوس از زبان یك رومی فرهیخته و درستكار بشنوند تا این حقیقت مسلم‏تر شود كه مّقدرات تاریخی حاكم بر اراده، دانش، طینت و سلامت‏نفس افراد است.
با تمام این ضعف‏ها كه ارتباطی به كوبریك نداشت، یكی از معتبرترین فیلم‏های تاریخ سینما ساخته شد. مردم جهان استقبال خوبی از این فیلم كردند. البته چون نام هوارد فاست به این فیلم گره می‏خورد، طبق معمول محافل هنری دولتی وابسته به حكومت شوروی و كشورهای تحت سلطه آن، و نیز روشنفكران هوادار این حكومت یا سكوت اختیار كردند یا به عیب‏جویی از آن پرداختند، و با عناوینی مانند«رمانتیك كردن شورش توده‏ای» یا « تأكید بیش از حد بر فردیت » و…. به آن تاختند، اما نتوانستند با اقبال عامه مردم – اعم از روشنفكر و غیرروشنفكر – مقابله كنند؛ به همان قسم كه تمام نویسندگان هوادار سرمایه‏داری دولتی شوروی، نتوانسته بودند رمانی در حد یكی از آثار فاكنر در تصویر آلام سیاه‏پوستان بنویسند، و نیز نتوانسته بودند یك رمان در حد كارهای امیل زولا از زندگی محنت‏بار كارگران بنویسند (صرف‏نظر از این‏كه با ناتورالیسم زولا موافق باشیم یا نباشیم)، هنرمندان حكومتی هم نتوانستند كاری در حد و اندازه‏های كوبریك ارائه دهند.
فروش چند میلیونی كتاب اسپارتاكوس و چند صد میلیونی فیلم اسپارتاكوس و تحسین این دو اثر از سوی مردم عادی و روشنفكران جهان، نه تنها یك نویسنده مردمی و یك كارگردان خوش‏آتیه را به جهانیان شناساند، بلكه ثابت كرد كه ارزش‏های هنر، مستقل از سیاست و ایدئولوژی است و یكی از جنبه‏های آرمان‏گرایی نوع بشر در همین استقلال‏جویی او از منابع قدرت است.