استادم فریدون آدمیت/ نوشته ای از هما ناطق

بدیهى است، بررسى اندیشه ‏ها و نوشته‏ هاى فریدون آدمیت، بویژه ره‏ آوردهایش در فلسفه تاریخ و تفکر علمى در تاریخ، در این مختصر نمى‏گنجد. نگارنده این سطور را هم چنین ادعایى نیست. اما از آنجا که سالیانى چند (از ۱۳۵۴ تا ۱۳۶۱) مفتخر به همکارى با ایشان بودم، در اینجا مى‏کوشم از لابلاى آموخته‏ ها، دیده ‏ها و شنیده ‏ها، شخصیت علمى، دیدگاه و روش کار آن استاد گرانقدر را تا آنجا که از دستم برآید، با خوانندگان گرامى نشریه و دست‏ اندرکاران پژوهش تاریخى در میان نهم، باشد که فرداشان به کار آید.[۱]

    نخستین ویژگى انسجام ذهنى و تداوم فکرى اوست. به قول خودش «این انتظام» همه‏ جانبه در هر چیز، از طرز اندیشیدن گرفته تا شیوه کار کردن و حتى زندگى روزانه‏ اش چشمگیر است. چنانکه از پنجاه سال پیش که «تحقیق تاریخ سیاسى» و پژوهش «تاریخ فکر» را در حرکت مشروطه‏ خواهى به دست گرفت، تا به امروز هرگز از آن خط فکرى دور نیفتاد، حاشیه نرفت، به صحرا نزد. هر اثرش پیش‏درآمد اثر دیگر جلوه‏گر آمد، راه بر نوشته پسین گشود و هر «حادثه تاریخى حادثه دیگرى» را به دنبال کشید[۲]. بدینسان در امیرکبیر و ایران که براى یکمین بار در سال ۱۳۲۳ خورشیدى از چاپ درآمد، آدمیت سنگ بناى «ایدئولوژى نهضت مشروطیت» را گذاشت. عبارت کلیدى آن اثر همانا «خیال کنسطیطوسیون داشتم» بود که از زبان میرزا تقى خان آورد، آنگاه خود از پى آن «خیال» روان شد، همه فراز و نشیب تاریخ اندیشه و حرکت مشروطه خواهى را پیمود تا به «بحران آزادى» رسید. از این رو باید همه نوشته‏ هاى آدمیت را که تنگاتنگ به هم پیوسته و هم‏بسته‏ اند در حکم یک اثر واحد تلقى کرد که کاروند پنجاه ساله او را مى‏سازد، حتى آخرین اثرش تاریخ فکر را که در «اندیشه اجتماعى و سیاسى و قانون کنستى‏توسیون» سومر و کارتاژ و روم و یونان نگاشت، باید در همین مسیر خواند. او متفکر کنستى‏توسیون است، انگار آرزویش اصلاح کنستى‏توسیون بود با معیارهاى خودش در منطق پارلمان ملى و سوسیال دموکراسى.

    آدمیت در هر یک از نوشته‏ هایش بخشى از برنامه کارش را باز مى‏نماید. در پیش‏گفتار اندیشه ‏هاى میرزا آقاخان کرمانى از هدف خود سخن مى‏گوید: «نخست اینکه مقام حقیقى اندیشه‏ گران ایران را تا زمان مشروطیت باز نمایم، تأثیر هر کدام را در تحول فکرى جدید و تکوین ایدئولوژى نهضت ملى مشروطیت بدست دهم. دوم اینکه اگر از دستم برآید در ترقى دادن تفکر تاریخى و تکنیک تاریخ نگارى جدید در ایران کار کنم و سوم اینکه نوآموزان بدانند که در این مرز و بوم همیشه مردمى هوشمند و آزاده بوده‏اند که صاحب اندیشه بلند بودند و تن به پستى ندادند». [۳]باید پذیرفت که پیش از او هیچکس در این زمینه کار نکرده بود. اگر هم نام آن اندیشه‏ گران به گوشمان خورده بود، با افکارشان آشنا نبودیم.

    قلمرو اندیشه‏ها و آرمان‏هاى آن روشنگران و یا آن دولتمردانى که آدمیت برکشید و شناساند، اگر در همه زمینه‏ها یکدست نبودند، اما در یک جا وجه مشترک داشتند که همانا دلبستگى‏شان بود به ایران و پیشرفت و بیدارى در ایران. ابتکارشان در اینکه «پیشروان نشر دانش و فکر بودند»[۴] و «هنر و خدمتشان» اینکه در درجه اول «روشنگرى» را مد نظر داشتند؛[۵] کسانى که هر یک به سبک و سهم خویش در آزادى و حرکت مشروطیت گامى برداشتند و قلم زدند. پس رویکرد به میرزا آقاخان یکى از این جهت بود که آدمیت وى را بنیانگزار فلسفه تاریخ و مدنیت شناخت. نوشت: «او بود که علم اجتماع و فلسفه مدنیت را عنوان کرد. بنیانگزار فلسفه تاریخ است و ویرانگر سنت‏هاى تاریخ نگارى»، راهى که خود او در پیش داشت. نیز در پیش‏گفتار همان کتاب او را «تواناترین نویسنده سده گذشته» و «نقاد سنت‏هاى ادبى گذشته» برشمرد. همچنین در «تنظیم حرکت ملى و آرایش سیاسى» و یا در «توجه به طبقه متوسط» اندیشه‏هاى او را پسندید. اما در جاى دیگر او را به نقد کشید؛ زیرا در برخى افکارش «خلاء روشنفکرى» دید. کردارش را در «مراحل آخر زندگى نفى روشنفکرى» خواند و آراءاش را «مردود» شمرد[۶]. آنگاه نتیجه گرفت: میرزا آقاخان «در تفکر سیاسى آن اصالت را نداشت که نظریه بکرى بیاورد اما آن فروزش ذهنى را داشت که نقشه‏اى در حرکت اجتماعى تنظیم کند».[۷]

   در بررسى «ریشه‏هاى فکرى حرکت مشروطه خواهى» و در درون نظام حاکم همان خط فکرى همیشگى را در پژوهش افکار طالبوف تبریزى دنبال کرد. «قوت و ضعف» آن افکار را همراه با «انتقادهاى عمده» بر برخى از فصول وارسید.[۸] رویکرد طالبوف هم به‏ عقل و دانش بود، در اندیشه سیاسى دل سوى به «دموکراسى اجتماعى» و اندیشه‏هاى سوسیالیستى داشت. «تمدن جدید را جهان‏شمول» مى‏دانست «اما معتقد به تسلیم مطلق در برابر تمدن غرب» هم نبود.[۹] مى‏دانست که آدم خارجى «روز مى‏شمارد و پول مى‏شمارد». [۱۰]پس ایرانیان مى‏بایستى خود سررشته امور را به دست گیرند بلکه در برابر آن بهره‏کشان به «حاکمیت ملى» دست یابند. با این گرایش و دلبستگى به حکومت ملى راه به مشروطگى گام نهاد.

    همچنین میرزا ملکم خان ناظم‏الدوله را به خاطر «خدمتش در نشر فکر حکومت قانون» و مقامش را به عنوان «متفکر اصلاحات» ستود[۱۱]. اما کردار اجتماعى‏اش را به‏ خاطر رشوه‏خوارى در همان «فکر آزادى و مقدمه نهضت مشروطیت» نکوهید. بر سر میرزا ملکم خان ما اختلاف سلیقه داشتیم. من با ناپختگى یکسره همه گفتار و کردار او را طرد مى‏کردم. جمله خدماتش را نادیده مى‏گرفتم، امروز بر آنم که ملکم‏خان با رویه سیاسى‏اش، نه تنها اندیشه قانون‏خواهى را در ایران پیش برد، بلکه به سال‏هایى که ترکیه در کار کشتار عیسویان بود، با روشنگرى‏ها و پادرمیانى‏هایش از سرایت ارمنى آزارى در ایران جلوگیرى نمود. به هر رو این اختلاف سلیقه ما درباره ملکم هرگز مانع از این نشد که ما در تحلیل اسناد ملکم بر سر یک میز بنشینیم و یا من «روزنامه قانون» را منتشر کنم. این را هم بگویم در عین اینکه آدمیت قانون را در حد خود نشریه ارزشمندى مى‏شناخت، بر این عقیده بود که ملکم آن را به عنوان ابزار «شانتاژ» سیاسى به کار مى‏برد و رفتارش را ناستوده مى‏شمرد. قصد داشت این نکته را در تجدید چاپ فکر آزادى بشکافد.

     نکته مهم دیگر این است که در «زمینه بکر و دست نخورده» تدوین تاریخ سیاسى که با فلسفه تاریخ در پیوند تنگاتنگ مى‏دید، پیش از آنکه کارنامه و افکار اندیشه‏ گران و یا دولتمداران جنبش مشروطه را بدست دهد، نخست وضع اجتماعى و اقتصادى آن دوره را همه جانبه وامى‏رسد. خواننده را با خود به فضاى زمانه مى‏برد. بویژه از «اندیشه ترقى و حکومت قانون» به بعد که یکى از مهم‏ترین نوشته‏ هاى اوست، افکار و دیدگاه‏ هاى حاکم بر هر دوره را از لابلاى رساله‏ هاى خطى و مدارک دست اول که هنوز هم زیر چاپ نرفته‏اند، مى‏سنجد. نیز آرشیوها و اسناد دولتى ایران و اروپا را دستچین مى‏کند و همراه با تحلیل علمى و با چیرگى بر زبان دیپلوماسى در اختیار خواننده مى‏گذارد. حق را باید گفت پیش از او کسى با این روش کار آمیخته نبود.

     در تحلیل اسناد تاریخى و تاریخ نویسى مستند شیوه خودش را دارد که منحصر به اوست. به قول خودش «جان کلام» هر سند را به دست مى‏دهد. اما اگر هم مستند مى‏نویسد با سندبازى هم میانه ندارد. چنانکه مى‏گوید: «کار مورخ گردآوردن واقعیات از هر قبیل و تلمبار کردن آنها به صورت خشکه استخوان در موزه آثار باستانى نیست». درک اسناد «مهارت در فن بهره ‏بردارى» از اسناد و «دقت در معانى» را مى‏طلبد.[۱۲] آشنایى‏ با مسائل باریک «تاریخ دیپلوماسى» مى‏خواهد، تا اینکه تاریخ نگار بتواند زمانه را در همه ابعادش و سند را با همه داده‏هایش بسنجد. بنابراین تفکر تاریخى را «عنصر اصلى تاریخ نویسى جدید» مى‏شناسد. زیرا که تاریخ نگار «معمار فکر» است و نه «تنها مدرس افکار». به همین سبب مى‏باید «خود صاحب اندیشه باشد تا قدر اندیشه شناسد»[۱۳] از شعر و شاعران نیز تا جایى که دل به سوى شکوفایى اندیشه دارند، بهره مى‏گیرد. چنانکه سرآغاز دفتر اندیشه‏ هاى میرزا آقاخان را با مصراع مشهور مولوى «اى برادر تو همه اندیشه‏ اى» مى‏آراید.

    از دیدگاه آدمیت تاریخ‏نگارى «یکى از رشته‏ هاى دانش» است که در عصر جدید خیلى ترقى کرده. از همین روست که در دیباچه اندیشه‏ هاى طالبوف این عبارت افضل‏ الدین کاشى را نقل مى‏کند که «جهانِ دانش و خرد جهانِ بیدارى است که وجود هر حقیقت در خود به خرد روشن توان یافت». بى‏گمان هر که به نگارش تاریخ روى مى‏آورد، مى‏باید رشته تاریخ را «مثل هر رشته دیگر بیاموزد» [۱۴]نه اینکه «هر کس هر چه در سر دارد به قلم شلخته روان دارد». زیرا که امروز «معیار سنجش هر کار تحقیقى، خواه در علوم انسانى و خواه علوم طبیعى این است که تا چه اندازه دانش و معرفت ما را ترقى داده و اثرى بکر و معتبر به شمار مى‏رود». آدمیت در «پى ثبت وقایع» هم نیست، بلکه «با جریان تاریخ و تحلیل عوامل تاریخى» سروکار دارد[۱۵]. از همین رو تاریخ نویسى به شیوه آدمیت از وقایع‏نگارى و نقل تاریخ فاصله مى‏گیرد.

    درباره گذشتگان، آدمیت بر آن است که علم تاریخ‏نگارى در ایران از «دهه سوم تا هشتم هجرى جهش‏هاى بسیار مترقى داشت». چنانکه در این دوره‏ها برخى «به تحلیل و تعلیل حوادث پرداخته‏اند» و حتى به «موضوع‏هاى اجتماعى و اقتصادى توجه داشته‏اند». تا جائى که این دسته از تاریخ نگاران حتى «از همقطاران فرنگى که غرق در جهالت نصرانیت بودند، فرسنگ‏ها جلو بودند». اما از سده هشتم این رشته نیز «همچون دیگر رشته‏هاى دانش و فن به پستى گرائید… و آن را باید دوره فترت نام نهاد»[۱۶] از دیدگاه نگارنده، برخى از آن تاریخ‏نگاران بنام بویژه بیهقى در سبک و نثر آهنگین آدمیت بى‏تأثیر نبودند، به مثل در نوشتن جمله‏هاى کوتاه، استوار و اداى مطلب بى کم و کاست.

    و اما «پس رفتگى» تاریخ نویسى را در سده‏هاى پسین یکى از نبودن «استقلال فکر و آزادى در بحث و نقد و سنجش و تحقیق» مى‏داند، دیگر از «ناشکیبایى در عقاید ناموافق شنیدن»، و بیش از همه از «فقر فکر و دانش سیاسى»، «فقر معرفت تاریخ و فهم تاریخ» و از عدم دسترسى به منابع دست اول. در میان تاریخ‏نگاران معاصر محمود محمود را ارج مى‏نهد که تاریخ مستند «روابط ایران و انگلیس در قرن نوزدهم» را نگاشت و مى‏گوید: «پیشرو تحقیق تاریخ در ایران اوست».[۱۷]

   نیز احمد کسروى را گرامى مى‏دارد به دو دلیل: یکى به خاطر مقام علمى او از نظر برخى تحقیقات بدیع تاریخى؛ و دیگر فضیلت اخلاقى او خاصه در قضیه استعفایش از ریاست محکمه بدایت عدلیه در برخورد با قدرت جابر حاکم. به عقیده آدمیت مهمترین آثار تحقیقى کسروى دوتاست: یکى رساله آذرى یا زبان باستان آذربایگان؛ دیگر کتاب شهریاران گمنام در سه جلد که هر دو نمونه تتبّع نو و بکر علمى است. آدمیت مى‏گفت: اگر کسروى هیچ نوشته دیگرى نداشت، همین دو اثر کافى است براى او پایگاه بلند علمى بشناسیم – برتر از مقام دیگر محققان دوره خودش در رشته تحقیقات تاریخى. از او به «دانشمند فقید» یاد مى‏کند.[۱۸]

   به دو اثر دیگر او نیز کمابیش توجه دارد: تاریخ هجده ساله آذربایجان و تاریخ مشروطه ایران. اولى «در موضوع خود معتبر و قابل استناد است. البته از زمان نگارش آن مدارک تازه‏اى انتشار یافته که در اصلاح و تکمیل آن به کار مى‏خورند». تاریخ مشروطه ایران هم از نظر ثبت وقایع عمومى بر روى هم سودمند است. اما با توجه به اسناد داخلى و خارجى و نوشته‏هاى فراوانى که از آرشیوهاى خصوصى در سى ساله اخیر به دست آمده «الزاماً باید در مفروضات تاریخى و در چگونگى سلسله حوادث تجدید نظر نمود، و مباحث نوى در معیارهاى تاریخ نویسى جدید افزود».[۱۹] این کارى است که از عهده‏ خود آدمیت برآمده است. اگر آدمیت به نوشته‏هاى درجه دوم از جمله آثار کسروى و دیگران استناد نمى‏جوید – دلیلش واضح است. کل آثار آدمیت بر منابع و مدارک تاریخى درجه اول بنا شده‏اند یعنى منابع اصلى. این روش پژوهش کنار مى‏گذارد همه تألیفات درجه دوم را، مگر گاه براى تصحیح نکته‏اى به این نوشته‏ها اشاره‏اى بشود.

    راستى این مطلب هم به یادم آمد: مقارن انتشار جلد اول امیرکبیر و ایران (۱۳۲۳) بود که آدمیت با صادق هدایت آشنایى یافت. آدمیت افسر نظام‏وظیفه و در خدمت دانشکده افسرى بود، سرگرم نگارش و چاپ کتاب، بعدازظهرها از چاپخانه به کافه فردوسى پاتوق هدایت و دوستانش مى‏آمد. از آن جمع تنها دکتر حسن شهید نورایى را مى‏شناخت که استادش در دانشکده حقوق بود و تاریخ و عقاید اقتصادى تدریس مى‏کرد، و نسبت به آدمیت محبت داشت. کتاب امیرکبیر از چاپ درآمد، زود شناخته شد، هدایت و شهید نورایى آن را خیلى پسندیدند، و او را تشویق فراوان کردند. هدایت خواندن آن را به همه دوستان توصیه مى‏کرد، شهید نورایى ترجمه قطعه‏هایى از اثر یکى از اقتصادشناسان نامدار آلمانى را (در انتقاد اقتصاد استعمارى) به آدمیت سپرد که براى جلد دوم امیرکبیر و ایران (در مبحث اقتصادى) از آن بهره بگیرد، چنانکه آن را به کار برد. آدمیت همیشه از هدایت و شهید نورایى با احترام قلبى یاد مى‏کند. و انگار در یکى دو زمینه او و هدایت هم-اندیشند، از جمله درباره روشنفکران روزگار ما. هدایت در بازى با واژه فرنگى «ان-تلکتوئل» چیزى مى‏گفته از این دست: در مورد روشنفکران وطنى ما، جزء اول آن واژه همچنان بر جاى مانده و جزء دومش یکسره از میان رفته یا به قولى «تِلنگش دررفته»! آدمیت مى‏گوید: ما از روشنفکرى نصیبى نداریم، آنچه هست «پُف نَم روشنفکرى» است. یا «چنته دانش و فکر ما تهى از فکر و دانش».

    هدایت همیشه مى‏گفت: ما چند شاعر بزرگ و خیلى بزرگ داریم در ردیف بزرگترین شاعران جهان و بس. بارى نام و یاد هدایت همواره در گفتگوهاى آدمیت تأثیر گذارده بارها از او سخنى شنیدم از این دست: «هدایت بزرگوارترین انسانى بود که در میان هموطنانم شناختم، در میان هر قوم و قبیله‏اى و از هر رده‏اى».

    اما درباره استادان و دست‏اندرکاران پژوهش تاریخ، آدمیت داورى سختگیرانه‏ترى دارد. از کم‏مایگى این جماعت است که امروز در این رشته حتى «یک کتاب آموزشى» و علمى بدست ندادند. به مثل در دیباچه اندیشه‏هاى طالبوف نوشت: و «معلمان تاریخ» ما و تاریخ‏نویسان ما «چیزى نیافریدند»[۲۰]. درس خوانده‏هاى بیرون از کشور هم گاه به الگوبردارى از کارهاى دیگران بسنده کردند، گاه کارکشته نشده در یک دوره، به دوره دیگر پرداختند. تداوم در کار و فکر نداشتند تا اثرى علمى بیافرینند و یا دوره‏اى را بشناسانند. بیشترشان همه فن حریف از آب درآمدند.[۲۱] به بى‏سوادى دامن زدند و خوانندگان را به بیراهه کشاندند. حساب «معلمان» تاریخ هم از این دسته جدا نیست.

    گهگاه حساب این دسته از معلمان و فضل‏فروشان را جانانه در «حاشیه»هاى تحقیقاتش مى‏رسد. به مثل در پاسخ «گفتار» یکى از جامعه‏شناسان که با ابراز نظر سرسرى و در چند سطر به نقد میرزاتقى‏خان و دیگر اندیشه‏گران حرکت مشروطه‏خواهى برآمده بود، حاشیه نوشت. جان کلامش اینکه: کسى که هرگز در رشته تاریخ رنج «جستجو» به خود نداده، اثرى تازه و راه‏حلى جایگزین به میدان نیاورده، حق این است که دست‏کم حد و مرز خود را بشناسد و کوشش پیشینیان را «که پیشروان دانش و فکر بودند» طرد نکند. مگر این «معلمان» خود در تاریخ و یا علوم سیاسى «چه فکر بدیعى» آوردند؟ یا اینکه چه سهمى داشتند «در ترقى فلسفه اجتماعى و تاریخ»؟[۲۲] اکنون که به «جماعت ایران شناس» اشاره رفت، جاى آن هست که دیدگاه آدمیت را هم در این زمینه به دست دهیم. مى‏گوید: «اکثر نوشته‏هاى تاریخى آنان در ابتذال و کم‏مایگى دستکمى از آثار معلمین تاریخ خودمان ندارند». بسیارى مطالب را از «نویسندگان ایرانى» مى‏گیرند و به نام خودشان جا مى‏زنند. آنگاه گفته «گیب» را نقل مى‏کند که «خاورشناس همین که پایش را از قلمرو زبان و ادبیات بیرون مى‏نهد جاى پاى دیگران قدم برمى‏دارد». براى آدمیت اعتبار برخى ایران شناسان از رده «حامد الگار» و بسیارى دیگر در حد آثار ادیبان خودمانى است که «هر نوشته یا گفته بى‏مأخذى را حجت مى‏شمارند». در این زمینه هم نمونه‏ها کم نیستند.[۲۳]

    به خلاف آن «جماعت» که همواره در مغازله با بساط روز و یا بازى در بساط دیگران‏اند، آدمیت پژوهشگرى است قائم به خویش. چرا که زندانى هیچ ایدئولوژى نیست. جهت‏گیرى او در گزینش موضوع و مبحث تحقیق تاریخى است که باید دستکم دلخواه تاریخ‏نگار هم باشد. بدیهى است که اگر آدمیت نسبت به امیرکبیر یا میرزا حسینخان سپهسالار بى‏مهر بود، هرگز آن رنج چند ساله بر خود روا نمى‏داشت و کارنامه‏هاى دولتمداران را به دست نمى‏داد. اما این بدان مفهوم نیست که چون میرزا تقى‏خان، یا سپهسالار و یا احتشام‏السلطنه را بر مى‏کشد، سهم و نقش اندیشمندان دیگر و یا دگراندیشان را از هر گروه و به هر عقیده‏اى که بودند، از قلم مى‏اندازد و نادیده مى‏گیرد. اگر در یک جا از اندیشه‏هاى آخوندزاده یا میرزا آقاخان یا میرزا ملکم‏خان و یا رسول‏زاده سخن مى‏گوید، در نوشته دیگر و در جهت مخالف، از شناساندن اندیشه و گفته‏هاى دیگران دریغ ندارد. نمونه داورى‏هاى اوست درباره برخى از متشرعین در ربط با جنبش مشروطه. چنانکه «در صمیمى بودن برخى از روحانیان نسبت به نهضت آزادى» هم تردید ندارد.[۲۴]. بدینسان طباطبایى و آن دسته از روحانیان را که خواهان پیشرفت علم و صنعت بودند «بیدار دل» مى‏خواند.[۲۵] شیخ هادى نجم‏آبادى را «مجتهد وارسته روشن‏بین» مى‏نامد[۲۶]. رساله «مجتهد درجه اول» میرزا محمد حسین نائینى را جداگانه و به تفصیل بررسى مى‏کند. به پشتیبانى از نوشته «ارزنده» ملا عبدالرسول کاشانى برمى‏آید و افکارش را مى‏شناساند[۲۷] حتى از زبان شیخ فضل‏الله نورى مى‏نویسد:

 «دانسته‏ام که اگر مشروطه نباشیم، از شر اجانب محفوظ نخواهیم ماند».[۲۸] گرچه رویه‏ اجتماعى و سیاسى آن روحانى را تأیید نمى‏کند، اما «در اجتهاد اسلامى» پایه‏اش را «برتر از طباطبایى و بهبهانى» مى‏شناسد.[۲۹] و در یکى از مقالاتش در کتاب جمعه اعدام او را به سختى مى‏نکوهد.

    ثمره این داورى‏هاى منصفانه که از تعادل ذهنى و آزادمنشى و اعتدال فکرى آدمیت سرچشمه مى‏گیرند، همانا بیباکى اوست در خط کشیدن بر افکار باب روز و جانبدار و همه پسند. از همین رو او هراسى ندارد از اینکه حیدرخان عمواوقلى و همگامانشان را عاملان و مسئولان شکست مشروطیت بداند. مى‏داند که فرزانگان و دانش‏پژوهان هرگز قهرمان‏پرور نبوده‏اند که بخواهند به آسانى زمام امور کشورشان را به افرادى از رده حیدرخان بسپارند که زور بازو و بمب‏اندازى به کنار، نه سوادى داشت، نه از سوسیالیسم آگاهى صحیح. او در خدمت تروریست‏هاى داشناکى بود.[۳۰]

   همچنین در جلد دوم «ایدئولوژى» که پژوهش در «عصر حکومت ملى» است، به طرد برخى از پیش‏داورى‏هاى رایج برمى‏آید، از جمله در روى کار آمدن کابینه امین‏السلطان در ۱۹۰۷، گذشته او را به نقد مى‏کشد[۳۱]. اما حق او را در خدمت به مجلس ادا مى‏کند. آدمیت همانند طالبوف در قانون‏خواهى اتابک در این مرحله از زندگى سیاسى‏اش، تردید ندارد. طالبوف به رغم اندیشه‏هاى چپ‏گرایش، در داورى امین‏السلطان و همراهى‏اش با مشروطیت، از زبان خود او نوشت: «اگر دست به کار قانون» نشویم و این «تغافل را اندکى امتداد دهیم»، بدیهى است که «اجانب براى ما قانون وضع خواهند کرد».[۳۲] آدمیت هم مى‏پذیرد که از هنگامى که امین‏السلطان کابینه‏اش را با «اعلام وفادارى به اصول کنستى‏توسیون و مسئولیت کامل در برابر مجلس ملى معرفى نمود» هر چند که «گذشته سیاسى او به هیچ وجه قابل دفاع نبود،[۳۳] گذشته‏اى بد و گرانبار و خود بدان آگاه بود»، اما دست‏کم او معترف بود و حال آنکه «سیاستمداران ما معمولاً عادت ندارند که به خطاى خویش اعتراف کنند». برکنارى او را عدم تمکین به وام گرفتن از روس و انگلیس سبب شد. در رابطه با بانک ملى امین‏السلطان «خواهان قرضه ملى» بود و نه وام از فرنگیان. خودش گفته بود: «عهد کرده‏ام که هرگز از خارج قرض نکنم». آنگاه که زیر بار سومین وام نرفت «از صدارت معزول گردید».[۳۴] گزارشگران خارجى‏ برآنند که انگلیس‏ها از ۱۹۰۳ (۱۳۲۱ ق) به بعد اصرار داشتند که از درآمد نفت امتیاز دارسى به ایران وام و دست روس‏ها را براى همیشه کوتاه کنند. امین‏السلطان از مخالفان سرسخت این کار بود و روى خوش ننمود.[۳۵]

    دیگر اینکه آدمیت با تندروى و خشونت چه در پندار و چه در کردار همسو نیست. بویژه آنگاه که تندروى راه بر ترور اندیشه و نابردبارى «در سخن مخالف شنیدن مى‏گشاید. پس حرکت‏هاى مردمى را تا جایى که در جهت تأمین حقوق مدنى و اجتماعى مردمان پیش مى‏روند، پاس مى‏دارد. اما آن زمانى به طردشان برمى‏آید که آب در آسیاب دشمنان مى‏ریزند و یا رهگشاى ترورهاى کور حیدرخانى مى‏شوند و یا به حرکت ارتجاعى قوت مى‏بخشد. از این رهگذر تندروان و راست‏گرایان سرانجام در یک جا بهم مى‏رسند. مگر نه اینکه در مجلس ملى افراطیون هم بدان هنگام که لب به سخن گشودند، «از قوه فوق‏العاده پنجه آهنین» و حتى «حکومت فردى» ناپلئون پشتیبانى کردند.[۳۶] این دسته نه دانش سیاسى داشتند و نه «سهمى در تکوین حرکت مشروطه‏خواهى و برپا داشتن مجلس ملى»[۳۷] بلکه «سهم افراطیون به کتاب مشروطیت خشونت عریان بود». اما با سوسیالیسم دشمنى ندارد،[۳۸] بلکه به سوسیال دموکراسى گرایش مشخص دارد. اندیشه‏هاى مارکس را در متن نوشته‏هاى طالبوف و خاصه رسول‏زاده مى‏آورد و در جاى خود مى‏گسترد و مى‏سنجد.

     وانگهى در ربط با تندروان مشروطیت، نظر آدمیت را گزارشگران فرانسوى که گواه رویدادها بودند و تا اندازه‏اى هم بى‏طرف ماندند، تأیید مى‏کنند. تا جایى که نوشتند: همه «خرابکارى‏هاى آنارشیستى» در ایران و ناتوانى مجلس مشروطه زیر سرِ تندروان بویژه از «مداخله‏هاى انجمن‏ها و کمیته‏هاى انقلابى» در مجلس است. انجمن‏هاى مسلح با روش تروریستى روز به روز ایرانیان «آرامش دوست» را «به خشونت مى‏گروانند»[۳۹]. با سوءقصد به محمد علیشاه دربار را از پیوستن به مجلس ترساندند، با کشتن امین‏السلطان راه را بر قرارنامه ۱۹۰۷ روس و انگلیس که همزمان به امضا رسید، هموار کردند. گویاست که ترور امین‏السلطان را حتى برخى از سوسیال دموکرات‏هاى قفقاز به ریشخند گرفتند.

     اما در همبستگى با برخى از شورش‏هاى برحق زمانه، به نقد مجلسیان و دولتمردان دولت مشروطه دست مى‏زند. به مثل در فکر دموکراسى اجتماعى در نهضت مشروطیت که بررسى اندیشه محمد امین رسول‏زاده را دربر مى‏گیرد، فصلى در جنبش‏هاى دهقانى گیلان و اعتصاب ماهیگیران مى‏گشاید. صنیع‏الدوله را به باد سرزنش مى‏گیرد که چرا در برابر آن اعتراضى که «دهقانان حقشان را مى‏خواستند»، او در مجلس گفته بود «مردم رشت به درستى معنى مشروطیت و حریت را نفهمیده‏اند».[۴۰] و حال آنکه این مجلسیان‏ بودند که «براى اصلاح دستگاه ارباب و رعیت هیچ پیشنهاد مترقى عرضه نکردند». یکى دو تن به کنار، بیشترشان «تأیید نمودند نظام موجود ملاکى و اربابى را». [۴۱]دیگر اینکه «فرض مالکیت دهقان نسبت به زمین زیر کشت» را به میان نیاوردند. «قضیه تعدیل سهم مالک و زارع مطرح نگشت». نیز از آنجا «که تشکل سیاسى مجلس نماینده درست طبقاتى‏اش نبود»[۴۲]، مجلسیان هنوز «تاب دگرگونى نظام ارباب و رعیت» را نداشتند[۴۳] ورنه عبدالحسین فرمانفرما که در مشربش «توانگران دینداران و تهى‏دستان بى‏دینان» بودند، کجا جرأت مى‏کرد بگوید: «رعیت ما علم ندارد. نمى‏داند معناى مشروطیت چیست. همچو مى‏پندارند که باید مال مردم را خورد و بهره شرعى مالک را هم نداد. امروز همه این نزاع بر سر این است که فقیر با غنى مساوى باشد و بى‏دین با دیندار.»[۴۴]

   به رغم نقد مجلس در ربط با زمینداران و برزگران، آدمیت بر این نکته تأکید مى‏ورزد که در برپا داشتن مشروطیت، دهقانان را «دخالتى» و نقشى نبود، بلکه جنبش مشروطه‏خواهى و تحرک اجتماعى «از شهر به روستا سرایت کرد».[۴۵] جوهر کلامش اینکه برزگران از آگاهى سیاسى و اجتماعى بهره‏اى نداشتند، حتى به حقوق خود آشنا نبودند. اگر هم رأى مى‏دادند بى‏گمان نمى‏دانستند به چه و به که رأى داده‏اند. پس حرکت مشروطه‏خواهى را افراد تحصیل‏کرده و «هوشمند» آفریدند و نه «مردم کوچه و بازار». آن نظام پارلمانى که پا گرفت «ابتکار عوام سرگذر نبود»، بلکه آن حرکت «با مشارکت همه رده‏ها و طبقات در یک امتزاج کامل شهرى پدید آمد و رهبران آن هم شناخته شده‏اند». از شور و هیجان غیرعقلانى «چه مى‏ترابید که در جهت ترقى جامعه به کار آید» باید گفت «مردم کوچه و بازار در بهترین صورتش دنباله‏رو هوشمندان بودند»، گرچه «به حرکت اجتماعى نیرو دادند».[۴۶]

   دقت او در گزینش واژه‏هاى سیاسى نیز چشمگیر است. به مثل درباره مشروطیت کمتر واژه «انقلاب» را به کار مى‏برد. زیرا بر این نظر است که در جنبش مشروطه «بحران سیاسى از حالت تعرض جمعى و آشوب و ازدحام شهرها نگذشت، به مجموع این احوال عنوان انقلاب نمى‏توان داد. انقلاب مفهوم اجتماعى و سیاسى دیگر دارد»[۴۷]. از این رو بیشتر تعبیر «حرکت مشروطه خواهى» را که رساتر مى‏نمود، در برابر «انقلاب مشروطه» برگزید. حتى در تشریح این حرکت هم همه ولایات را یکجا وانرسید، بلکه تکیه بر مشروطه‏خواهى طبقه تحصیل‏کرده در تهران نهاد که البته چندان همخوانى و همسوئى با اصفهان یا کرمان نداشت و با خواست‏هاى انجمن تبریز نیز که به یارى ارامنه داشناک بنا شد و در خیال حکومت شورایى بود، همسوئى نداشت.

    شاید بجا باشد اگر چند سطر دیگرى در سبک و شیوه نگارش آدمیت بدست دهم. آدمیت با سرسرى نویسى و شتابزدگى بیگانه است. چنانکه مى‏شد که براى بیان یک مفهوم و پرداختن یک مطلب مهم ساعتها وقت بگذارد. در این رابطه به چند چیز توجه دارد.

    یکى اینکه ساختار جمله باید به گونه‏اى باشد که به هر زبان برگردانده شود، بى کم و کاست درآید. بدانسان که نه مفهوم آسیب ببیند و نه ترکیب اصلى جمله تغییر پذیرد. براى او عبارت باید پى‏ریزى نیرومند و بیان دقیق داشته باشد، عبارت آشفته و نادقیق نشانه آشفتگى ذهنى نویسنده است. به علاوه بیان علمى با مترادفات نمى‏خواند؛ در بیان هر معنى باید لغت درست را برگزید و به کار برد، بدون لفّاظى خنک. دریافتن واژه صحیح همواره از فرهنگ لغت و متون ادبى و فلسفى یارى مى‏جست. و بارها به من سفارش مى‏کرد: «همیشه فرهنگ لغت را دَمِ دست داشته باش، به حافظه اعتماد مکن». در نغمه و آهنگ لغت بسیار حساس است، همان اندازه که در برگرداندن مفاهیم غربى به فارسى خوش قریحه و هنرور. در نثر سیاسى شیواتر از نوشته او سراغ ندارم.

    نمونه‏اى مى‏آورم از نوشته‏هاى خودش. در سرگذشت مجلس ملى، سرآغاز و پایانش را تا دوران محمدرضا شاه چنین خلاصه مى‏کند:

    «امروز که مردم از سپهسالار یاد مى‏کنند، مسجد و مدرسه و خانه او را به یاد مى‏آورند، دستگاه عمارتى که با جنبش مشروطیت ملازمت تاریخى یافت. مسجد مجلس وعظ و خطابه بود، مدرسه کانون اجتماع ملى بود، خانه او خانه ملت شد، خانه‏اى که بر آن ماجراها گذشت، گاه سنگر آزادیخواهان بود، گاه در روشنایى مشروطیت عیان شد، گاه در تیره شامى استبداد فرو رفت، گاه جلوه شور و امید بود، گاه آماج تیر بیگانه شد، قزاق بر آن چیره گشت، بوم در آن لانه کرد».[۴۸]

   بدیهى است آن متن پیچیده و شیوا که محتوایش تاریخى است، سبکش ادبى و شیوه پرداختش سانسورشکن، براى خواننده‏اى دریافتنى است که با سرگذشت و سرنوشت مجلس و تاریخ حرکت مشروطگى نیک آشنا باشد و تاریخ آن دوره را بداند.

    یکى دو تکیه کلام طنزآمیزش را هم بیاورم. او که از اغلب خاندان‏هاى حکومتگر ایران (ترک و مغول و غز و تاتار) نفرت عمیق دارد – درباره قاجاریه مى‏گفت: «این آل قاجار مثل ایل بوربوراند، از سگ بیشتر و کمتراند». اینهم یکى از تعبیرهاى سیاسى خاص اوست: «دولت برباد رفته و دولت بادآورده» و به موارد مشخص تاریخى به کار مى‏برد که دولت به سبب بى‏کفایتى و ناشایستگى‏اش خصلت سیاسى و دولت بودن را از دست بدهد، و بر اثر آن دستگاه توحش و بارباریسم بر آن چیره گردد و جایش نشیند. چنین بود سقوط صفویان که حکومت خودشان هم بسیار بد بود؛ یا سقوط دولت بیزانس که وحشیان دشت قبچاق دولت آل عثمان را در آسیاى صغیر برپا داشتند.

    تا اینجا هنوز از چند نوشته دیگر یاد نکرده‏ام. یکى نوشته‏هایى که در همکارى با یکدیگر آفریدیم. من با آدمیت در سال ۱۳۵۴ آشنا شدم. در آن سال او فکر دموکراسى اجتماعى را منتشر کرده بود و من در کار انتشار روزنامه قانون میرزا ملکم‏خان بودم و مى‏خواستم دیباچه‏اى را که نوشته بودم از نظرش بگذرانم. [۴۹]دیگر این که از یکى دو سال‏ پیش از آن، با الهام از رساله‏هایى که آدمیت در اندیشه ترقى و حکومت قانون به دست داده بود، من نیز به گردآورى و رونویسى رساله‏هاى خطى کتابخانه مرکزى دانشگاه و کتابخانه‏هاى دیگر برآمدم. خود او هنوز نوشته‏ها و مدارک چاپ نشده فراوان داشت که برخى‏شان از کتابخانه و اسناد پدر بافرهنگش به یادگار مانده بودند. بدینسان اسناد را روى هم انباشتیم، برخى را کنار زدیم، و دست به کار نگارش تحلیل افکار اجتماعى، سیاسى، اقتصادى در آثار منتشر نشده در دوران قاجار شدیم. [۵۰]در این راه سه سالى وقت‏

 گذاشتیم. نگارش بخشى از فصل‏هاى کتاب را آدمیت به گردن گرفت و بخش دیگر را من بر عهده داشتم.

    بدیهى است که ما در همه جا هم سلیقه نبودیم. اما پیشترها خوانده بودم که جائى نوشته بود: «سلیقه‏ها گوناگونند… ما سلیقه خودمان را داریم». [۵۱]پس مى‏دانستم که براى‏ آدمیت هم نظر نبودن با من، مانع از همکارى نخواهد بود. اگر هم من تندرو بودم، دست‏کم مى‏رفتم که از او بردبارى در برابر «شنیدن عقاید ناموافق» را بیاموزم و با شیوه کار او آشنا شوم.

    نمونه‏اى از این بردبارى را بدست مى‏دهم. در سنجش دولتمردان، ما همواره هم‏اندیش و هم‏نظر نبودیم. یکى از این موارد، داستان حاجى میرزا آقاسى بود. آدمیت در مقالات تاریخى او را به نقد و ریشخند کشیده بود و من همچنان حاجى را مردى وارسته و میهن‏دوست مى‏دانستم و آرزو داشتم که اگر فرصتى باشد، در جائى کارنامه او را بدست دهم. پس دست نکشیدم. سرانجام هم پژوهش خود را در پاریس بسر بردم و منتشر کردم و برایش فرستادم.[۵۲] شگفتا که نخستین و آخرین تهنیت و تشویق از سوى‏ آدمیت رسید. نه از این رو که او نظرش را درباره حاجى برگردانده بود، بلکه کوشش مرا از دو جهت ارزشمند شمرد: یکى از بابت نشر اسناد تاریخى ناشناخته‏اى که از آرشیو وزارت امور خارجه فرانسه گردآورده بودم؛ دیگر تفسیر و تحلیل واقعیات بسیار مهم و تازه تاریخى که پیشتر دانسته نبودند. در نامه‏اش تأکید نمود که: «دانش تاریخى مثل هر رشته دیگر حّد یَقِف ندارد و در انحصار و مونوپل هیچکس نیست؛ و تحقیق علمى تاریخ غیر از نقل روایات است».

    بارى در همه آن سال‏هاى همکارى هرگز به سلیقه و نظر من و یا دیگرى نتاخت. مگر نه اینکه گفته بود: «دیگران سلیقه خود را دارند» من تا آن روزها با شیوه و ابزار کار او آشنا نبودم. شیوه‏اى که زمین تا آسمان با آنچه من بدان آمیخته بودم تفاوت داشت. نخست اینکه آدمیت هر عبارت و هر متن را یک بار مى‏نوشت و همان نسخه را به چاپخانه مى‏سپرد. زیرا به دوران جوانى و در خدمت نظام وظیفه از اسب افتاده بود، از این رو به کندى و آهستگى قلم به دست مى‏گرفت. اما طورى مى‏نوشت که نیازى به پاکنویس نیفتد. نوشته او از هر پاکنویس پاک‏تر بود. زیرا همواره یک چاقوى کوچک و یک تیغ همراه داشت. با آن چاقو با دقت هر چه تمام قلم خوردگى‏ها را مى‏تراشید، با تیغ نقطه‏هاى جابجا شده را پاک مى‏کرد و سپس از نو نقطه‏ها را سر جایشان مى‏نشاند. در این وسواس مرا هم که به «کاغذ حرام کن» شهرت داشتم، به رعایت این نکات وامى‏داشت. مى‏گفت با این نقطه‏هاى لعنتى باید کار چاپچى و غلطگیرى را آسان کرد تا کتاب از چاپ تروتمیز بیرون بیاید.

    دومین کتاب مشترک ما انحصار تنباکو بود. باز تقسیم کار کردیم. آدمیت بخش «شورش بر امتیازنامه رژى» را پذیرفت. چنانکه در پیش‏گفتار آن نوشته به تصریح برآمد و نوشت: «نگارش بخشى از این کتاب را من پذیرفتم که فقط فصلى است از داستان امتیازنامه رژى، محدود به حرکت سیاسى». آدمیت به اداى مسئولیت برآمد و پژوهش و بخش خود را که بر اسناد دست اول تکیه داشت، به چاپ سپرد. [۵۳]ماند سهم من که عبارت شد از تحقیق در سرشت آن امتیازنامه، ساماندهى رژى و یا «بازرگانان در داد و ستد با بانک شاهى و رژى تنباکو». اما روزگار مجال نداد، و این کار چند سالى به تأخیر افتاد، تا سرانجام از چاپ درآمد.[۵۴]

   در پژوهش درباره رژى گرفتارى ما بیش از کتاب اول بود. زیرا بیشتر اسناد به هر دو موضوع و هر دو بخش ارتباط داشتند، پس این بار آدمیت قیچى و سوزن ته‏گرد را به ابزار کار افزود. گاه سطر به سطر سند را قیچى مى‏کردیم و با سنجاق و یا چسب به بخشى دیگر پیوند مى‏زدیم. با این ترتیب نوشته تکه تکه، اما پاکیزه آماده مى‏گشت.

    در ضمن، در دوران همکارى پى بردم که آدمیت نوشته‏ها و گزارشها و نطق‏هایى هم در کمیسیون‏هاى سازمان ملل دارد که کمتر از آنها یاد مى‏کند؛ شاید از این رو که از خط فکرى‏اش بیرون بودند. مهم‏ترین این نوشته‏ها کتاب انگلیسى زبان «بحرین» است که در «حاکمیت ملى» ایران بر آن جزیره نگاشت. این اثر در امریکا انتشار یافت، و بر پایه اسناد و مدارک ایرانى و فرنگى ناشناخته بسیار استوار است. سرانجام باید از رساله دکترى او یاد کرد در روابط دیپلماسى ایران با انگلیس و روس و عثمانى ۱۸۳۰ – ۱۸۱۵ این اثر هنوز زیر چاپ نرفته است.

    اما مى‏دانید شغل رسمى او خدمت در وزارت امور خارجه بود. شنیدم که جوان‏ترین مدیر کل سیاسى و وزیر مختار و سفیرکبیرى بود که وزارت امور خارجه کنسرواتیو به خود دیده بود. گویا کارنامه او در سازمان ملل متحد بسیار درخشان است، خاصه از این بابت که کمیسیون‏هاى تخصصى ملل متحد به او مجال مى‏دادند که دانش سیاسى‏اش را به کار گیرد. من در این باره اطلاع زیادى ندارم. به آسانى مى‏شود تسلط او را در زبان دیپلماسى، در سبک تحلیل او از اسناد سیاسى بازیافت. آزادمنشى او در خدمت رسمى قرینه استقلال رأى و آزادمنشى علمى اوست. فقط در چهل و دو سه سالگى بود که از شغل فعال رسمى دامن فراچید؛ و سپس در یک نامه سه کلمه‏اى (نه کمتر نه بیشتر) به وزارت خارجه نوشت: «تقاضاى بازنشستگى دارم». این جمله او ضرب‏المثل شد، گرچه تقاضاى او بدون مشاجره با وزیر وقت انجام نگرفت! این قضیه را از خودش شنیدم که مى‏گفت و مى‏خندید.

    دیگر نمونه رفتار او به مواردى که امرى باب سلیقه‏اش نبود، کناره‏گیرى‏اش از هیأت دبیران کانون نویسندگان است. در ۱۳۵۷ جماعت نویسندگان از نو گرد هم آمدند، و براى بار دوم آن کانون را به عنوان یک کانون صنفى به راه انداختند. ریاست نخستین جلسه عمومى را آدمیت پذیرفت که مورد تأیید و احترام همه بود. انتخاب اعضاى هیأت دبیران هم انجام شد. اما کانون به جاى اینکه در جهت مسئولیت صنفى‏اش پیش برود که مى‏توانست مفید باشد – عرصه درگیرى‏هاى گوناگون از جمله برخوردهاى فرقه‏اى گشت. آدمیت مى‏گفت: اغلب این حضرات نه به آزادى قلم و آزادى عقیده اعتقاد دارند، نه به خصلت صنفى کانون، نه به قواعد دموکراتى. کناره گرفت و هرگز بازنگشت.

    آدمیت دیر آشناست، اندکى بدخُلق و کم حوصله به قول خودش: حوصله شِرّ و ور گفتن و شنیدن ندارد، تواضع کاذب را دور از بزرگوارى بلکه خوى بردگى و از عوارض دستگاه استبدادى مى‏داند، براى اهل قدرت (هر کس باشد) فاتحه هم نمى‏خواند، و همه او را به آزادگى مى‏شناسند. به شرافت علمى شاخص است؛ هرگز دیده نشد که از کسى سند یا مدرک تاریخى بگیرد و یا نکته‏اى بشنود، و منبع آن را ذکر نکند. مجموع آثارش بر این معنى گواهى مى‏دهد. هر کس هم از او سند و مدارک منتشر نشده‏اى مى‏خواست، با گشاده‏دستى در دسترس او قرار مى‏داد.

    درباره شخصیت آدمیت و آموخته‏هایم از همکارى با او مى‏توانستم بیش از این‏ها بنویسم، اما این مختصر را با گفته‏اى از او به پایان مى‏برم و آن درسى است هوشمندانه که در زمینه تاریخ‏نگارى به من داد. روزهایى که در کار تلخیص و تحلیل رساله‏هاى دوران قاجار بودیم، اتفاق افتاد که من آرمان‏هاى خودم را ضمن بحث یکى دو تا از رساله‏ها بگنجانم و براى نیش زدن به حکام وقت و یا فرهنگ حاکم در جائى که جایش نبود، از «طبقات محروم» و یا «بهره‏کشى» و عبارات ایدئولوژیکى دیگرى یاد کرده باشم. آدمیت نخست در حاشیه پیش‏نویس آن رساله که هنوز دست نوشته‏اش را با خود دارم، نوشت: «آخر، داستان طبقات را از کجا درآوردى و اینجا جا زدى؟» سپس در رسالت تاریخ‏نگار و روش تاریخ‏نگارى پندى داد، از این دست:

    «تاریخ گذشته را نباید باب روز یا باب دل نوشت. تاریخ را باید بدانسان نگاشت که اگر پنجاه سال یا صد سال بعد نوشته تو را به دست گرفتند، کس نگوید که فلانى جانبدار قلم زد، حق به حقدار نداد و غرض ورزید. اسناد تاریخى چه بسا با اندیشه‏هاى پژوهشگر آن اسناد همخوان نباشند اما شرافت روشنفکرى حکم مى‏کند که در ارائه آنها تحریفى نشود».

    به هر رو امروز چه در ایران و چه بیرون از ایران، نام آدمیت سرلوحه همه نوشته‏هایى است که درباره تاریخ فکر و حرکت مشروطه‏خواهى منتشر شده‏اند. و هر کس در این رشته‏ها قلم به دست گیرد، نمى‏تواند مدیون آثار او نباشد.

    درباره خودم، باک ندارم از این اعتراف که هنوز پس از چهل سال پژوهش در دوران قاجار، هر آنگاه که دست به قلم مى‏برم، بى‏اختیار با خود مى‏گویم: «هشدار که آن آموخته‏ها از یاد نبرى، سرسرى از سر مطلب نگذرى، آزاد از خویش و از دیگران بیندیشى، اسناد را در ربط با سرخوردگى‏هاى خودت نسنجى…» و هنوز از خود مى‏پرسم: «اگر آدمیت نوشته‏ ام را بخواند چه خواهد گفت»!

 

---

[۵۴] . چاپ یکم، پاریس، خاوران، ۱۳۷۱، چاپ دوم، تهران، توس،

بخارا/ مد و مه / فروردین 1393