Share This Article
به طور قطع نمي‌توان گفت علاقه اصلي نادر انتخابي چيست. سه کتابي که منتشر کرده است را به هيچ لطايف‌الحيلي نمي‌توان در يک دسته‌بندي قرار داد. اما هر کاري را که شروع کرده با جديت علمي به پايان برده است. مسأله محوري کتاب جدال علم و فلسفه در انديشه مارکس اين است که او از چه روش‌شناسي در ارائه نظرات خود بهره مي‌برد. به عبارت ديگر جاي مارکس کجاست؟ آيا او در ميان اهل سنتِ علم‌باوري و پوزيتيويسم قرار مي‌گيرد يا در کنار فلاسفه زمان خود؟ کتاب انتخابي بر همين مبنا روايتي از انديشه مارکس ارائه مي‌کند که در آن آبشخورهاي انديشه مارکس به خوبي مورد توجه قرار گرفته است. ويژگي ديگر انتخابي که از رويکرد تاريخ‌نگارانه او نشأت مي‌گيرد توجه به زمينه‌هاي تاريخي انديشه مارکس است. شايد کتاب کمي ساده به نظر آيد اما همين لحن ساده و به دور از پيچيدگي ترس خواننده فارسي از مارکس و انديشه‌هاي او را مي‌ريزد. کتاب به دو بخش تقسيم شده است. بخش اول به نقدهاي سياسي و فلسفي مارکس در دوره اول زندگي‌اش مي‌پردازد و بخش دوم به رابطه علم‌باوري و زيرشاخه‌هاي آن با انديشه‌هاي مارکس و تاثيري که مارکس از پوزيتيويسم و داروينيسم مي‌پردازد.
کارل مارکس: زندگي و محيط
آيزايا برلين
ترجمه رضا رضايي
زندگي‌نامه مارکس اولين کتاب برلين بود و زماني که آن را نوشت 30 سال بيشتر نداشت. براي اولين‌بار در همين کتاب بود که استعداد ويژه خود در تاريخ‌نگاري انديشه را نشان داد. به علاوه، اين کتاب يکي از اولين کتاب‌هايي بود که به طور جامع به مارکس پرداخت و مدت‌ها قبل از فراگيري مطالعات مارکسي و مارکسيستي منتشر شد. مارکسِ برلين چهره‌ي جالبي است، زيرا از سويي ثمره نهضت روشنگري است اما از سوي ديگر نتيجه شورش رمانتيک عليه نهضت روشنگري. از سويي مانند روشنگران به پيشرفت اعتقاد داشت اما از سوي ديگر مانند منتقدانِ آنان مسير اين پيشرفت را منحصراً معقول نمي‌ديد. تمرکز برلين بر مارکس دليل عمده علاقه‌ي او شد به بررسي رمانتيک‌ها. ويژگي‌کتاب، همان ويژگي اصلي کارهاي برلين است: ايجاد رابطه ميان انديشه و محيط سياسي و اجتماعي. به خصوص اين رابطه را مي‌توان در بخش‌هاي اول کتاب، جايي که برلين به حيات يهوديان ـ که خانواده مارکس هم بخشي از آن بود و از آن بريد‌ـ اشاره کرد.
انديشه انقلابي مارکس
الکس کالينيکوس
ترجمه پرويز بابايي
کالينيکوس استاد علوم سياسي در دانشگاه يورک است اما تبحر خاصي در نظريه‌هاي اجتماعي دارد که اين تبحر را مي‌توان در کتاب مقدمه‌اي تاريخي بر نظريه اجتماعي که از او به فارسي منتشر شده است، مشاهده کرد. مهم‌ترين ويژگي کتاب کالينيکوس زنده بودن آن است. کتاب، يکي از آثاري است که بعد از فروپاشي شوروي نوشته شده است و مي‌کوشد در پي تحولات ايدئولوژيک و ژئوپلتيک (زوال مارکسيسم دانشگاهي، شکست در حزب کارگر بريتانيا و برآمدن بلر، قدرت‌يابي زوج تاچر‌ـ ريگان، فروپاشي بلوک شرق و…) از مارکس و مارکسيسم کلاسيک بگويد. کالينيکوس بعد از شرحي از زندگي مارکس، اول به سوسياليسم‌هاي ماقبل او مي‌پردازد سپس وارد بحث درباره محورهاي اصلي انديشه او مي‌شود. روش مارکس را توضيح مي‌دهد و بعد از آن تأملات تاريخي او و ايده‌اش درباره مبارزه طبقاتي را شرح مي‌دهد و در نهايت نقدهاي او به سرمايه‌داري و نظرش درباره قدرت کارگران را مورد بررسي قرار مي‌دهد.
نظريه انقلاب مارکس (بخش اول: دولت و بروکراسي)
هال دريپر
ترجمه حسن شمس‌آوري
ويژگي اول کتاب آن است که روي موضوع مشخصي در انديشه مارکس تمرکز مي‌کند. ويژگي دومش اين است که مانند همه کتاب‌هاي ديگر درباره مارکس، انديشه او را هم‌پاي زمانه و حيات‌اش مورد بررسي قرار مي‌دهد. کتاب دو بخش دارد. بخش اول به نام تکامل سياسي مارکسِ جوان، شرحي همراه با جزئيات فراوان از نقدهاي سياسي مارکس است.
اين شرح برآمده از بررسي دقيق مقالات و نوشته‌هاي مارکس است و نشان مي‌دهد مارکس چگونه از دمکراتي افراطي به نظريه طبقاتي دولت راه مي‌سپارد. در اين بخش دريپر به ريشه‌هاي شکل‌گيري ايده‌ها و واژه‌هايي مانند پرولتاريا مي‌پردازد و سعي مي‌کند نقش انگلس را در تدوين نظريه‌اي درباره پرولتاريا نشان دهد. همچنين چالش مارکس با هگل، رهايي از او و رسيدن به نظريه‌اي طبقاتي درباره دولت مورد بررسي قرار گرفته است. بخش دوم نظريه دولتِ مارکس را مي‌کاود. در اين بخش مي‌توان مشروح‌ترين شرح درباره نظريه مارکس درباره انواع و اقسام دولت‌ها از استبداد شرقي تا دولت سرمايه‌داري و بناپارتيسم را مطالعه کرد. به خصوص روي مورد بناپارتيسم تأکيد زيادي شده و موارد تاريخي آن مانند حکومت لويي بناپارت و بيسمارک بررسي شده‌اند.
تجربه مدرنيته
مارشال برمن
ترجمه مراد فرهادپور
تنها يک فصل از اين کتاب به مارکس اختصاص دارد و همان يک فصل هم تنها به «مانيفست کمونيست» پرداخته است. در اين کتاب، برمن مانفيست را در کنار فاست گوته، منظومه پاريس بودلر، رمان‌هاي روسي و معماري رابرت موزز قرار مي‌دهد. آثاري که هر کدام نمايان‌گر تجربه مدرنيته هستند. ايده اصلي برمن در فصلي که به مانيفست مي‌پردازد اين است که اين نوشته کلاسيک در کنار برنامه‌اي که براي احزاب پرولتاريا مي‌دهد حاوي درخشان‌ترين بصيرت‌ها درباره بورژوازي و مدرنيته است. بنابراين هدف او، هما‌نطور که خود اشاره کرده است بازيابي بينش کلي مارکس از زندگي مدرن است. ويژگي اين بازيابي فايق آمدن بر شکاف شگرفي است که جريان تفکر معاصر ميان مدرنيزاسيون در اقتصاد و سياست از سويي و مدرنيسم در هنر و فرهنگ مي‌کشد و مدرنيته را دوپاره مي‌کند. بيشتر اين مقاله روي جمله مهم مارکس هر آنچه سخت و استوار است دود مي‌شود و به هوا مي‌رود» ـ که عنوان اصلي کتاب هم همين است‌ـ متمرکز است. جمله‌اي که به گمان برمن اوجِ توصيف مارکس از «جامعه بورژوايي مدرن» است.
کارل مارکس
آلن وود
ترجمه شهناز مسمي‌پرست
آلن وود ـ استاد فلسفه در دانشگاه استنفورد و شارح کانت‌ـ در اين کتاب نظرات مارکس را از ديدگاهي فلسفي تبيين مي‌کند و در عين حال با نيمنگاهي به تفاسير جامعهشناختي، سياسي و اقتصادي درباره مارکس، از اين متفکر آلماني در مقابل انتقادات و بدفهميهاي عمومي دفاع مي‌کند. در اين کتاب، مهم‌ترين مضامين فلسفي‌اي که در آثار مارکس مطرح شده مورد بررسي قرار ميگيرند. به نوشته مترجم کتاب با اينکه نگاهي همدلانه با مارکس دارد اما از انتقاد از او صرف‌نظر نمي‌کند. از جمله نقدهاي وود بر مفهوم از خودبيگانگي مارکس است که برخلاف ديگر شارحان او، آنها را منسجم نمي‌داند.
کارل مارکس
فرانسيس وين
ترجمه شيوا رويگريان
اين کتاب تماما زندگي‌نامه‌اي است و سوداي آن را ندارد که شرحي از انديشه‌هاي مارکس ارائه کند. البته چنين کاري ميسر نيست چراکه مارکس در هر صورت روشنفکر و نويسنده بود. اما وين، به جاي تمرکز روي سير انديشه مارکس، مي‌کوشد زواياي کمتر ديده شده زندگي او را نشان دهد. از جمله، روابط‌اش با انگلس ـ که بيشتر از انکه روي همکاري فکري اين دو و تأثيري که بر هم گذاشتند، روي غرولندهاي انگلس به مارکس مبني بر تمام کردن کتاب‌هايش تأکيد دارد‌ـ يا نقشه سياسي‌اي که مارکس در آن زندگي مي‌کرد يا بهتر است بگويم در آن آواره بود، و البته رابطه‌اش با جني ـ همسرش‌ـ از جمله نکاتي است که وين بيشتر روي آنها متمرکز شده است.
با اين‌حال برخي جزئيات کتاب جز آنکه خواندني است به کار ريشه‌يابي ايده‌هاي مارکس هم مي‌آيد. از جمله شرحي که نويسنده از قانون چوب ـ برخورد با دزدان چوب از زمين‌هاي خصوصي که حتي خوشه‌چيني را هم شامل مي‌شد‌ـ مي‌دهد و معتقد است اين دزدي قانوني ـ محروم کردن دهقانان از جمع کردن شاخه‌هاي به زمين افتاده درختان که به طور عرفي حق برداشت آن را داشتند‌‌ـ براي اولين بار مارکس را وادار کرد به مقوله‌هاي طبقه، مالکيت خصوصي و دولت فکر کند.
مارکس و سياست مدرن
بابک احمدي
مفصل‌ترين کتاب درباره مارکس به زبان فارسي. طرح اوليه کتاب را احمدي سال‌ها قبل و در پايان دهه 50 ريخته و در ابتداي دهه 60 پرداخته بود. اما انتشار کتاب با تجديدنظرهايي جدي تا پايان دهه 70 عقب افتاد. طرح اوليه در پي فهم بحران مارکسيسم و نقد سوسياليسم واقعاً موجود از منظر مارکسيسم غربي بود اما در ويرايشي که منتشر شد مسأله‌محوري فهم جايگاه مارکس و انديشه‌هايش در گفتمان سياسي مدرن بود.
کتاب از دو جهت مهم است. اول آنکه به مسأله‌اي نسبتاً مغفول در انديشه مارکس مي‌پردازد که همانا سياست باشد. فلسفه سياسي مارکس به‌‌رغم توجهاتي که برانگيخته است همواره پشت تاويل‌ِ آراي اقتصادي و اجتماعي و ايدئولوژيک او پنهان مانده است. دوم، کتاب نمادي است از چرخش روشنفکرانه در ايرانِ بعد از سقوط بلوک شرق. جايي که روشنفکرانِ گفتمان چپ به جاي تأمل در چارچوب فراخ‌تري همچون مدرنيته مي‌پردازند. اهميت بابک احمدي به‌خصوص در دهه 70 لزوم خواندن اين کتاب را از منظر تاريخ روشنفکري ايران دو چندان مي‌کند.
نظريه تاريخ مارکس
جرارد آلن کوهن
مترجم محمود راسخ‌افشار
كوهن اصلي‌ترين شكل‌دهنده جريان فلسفي‌اي بود كه به ماركسيسم تحليلي مشهور شده است و طيفي از انديشمندان ماركسيست علوم انساني را از اقتصاددان تا فيلسوف و جامعه‌شناس را در برمي‌گيرد. كوهن مسلماً يكي از تاثيرگذارترين فيلسوفان سياسي نسل خودش بوده است. بعد از كتاب نظريه تاريخ كارل ماركس، نوع نگاه او به مفهوم آزادي و نقد ليبراليسم از منظر آزادي در آثار بعدي‌اش بسيار مهم شد. کتاب، درباره‌ي ماترياليسم تاريخي، نظريه‌ي جامعه و تاريخ کارل مارکس نوشته شده است.
ماترياليسم تاريخي سه بخش دارد که عبارت است از فلسفه‌ي آلماني،علم اقتصاد انگليسي و سوسياليسم فرانسوي، اين نوشته به دو اجبار نظر دارد: از يکسو به آنچه مارکس نگاشته است و از ديگرسو به آن معيارهايي که روشني و دقت فلسفه‌ي تحليلي را در قرن بيستم مشخص مي‌کند. هدف آن اين است که يک نظريه‌ي تاريخي قابل دفاع ساخته شود که با آنچه مارکس در اينباره گفته است، سازگار باشد. نگارنده در کتاب، ميان خصوصيات مادي و اجتماعي جامعه تمايز قائل مي‌شود که در نگاه وي به مسائل محوري ماترياليسم تاريخي يعني مناسبات بين نيروهاي مولد و روابط توليدي، مساله‌ي زيربنا و روبنا، ريشه‌هاي نابرابري طبقاتي، سرشت شيوه‌ي توليد سرمايه‌داري، تضاد بين ارزش مصرفي و ارزش مبادلهاي، اهميت انقلاب اجتماعي، و ماهيت کمونيسم شفافيت و انسجام ميبخشد .
کارل مارکس و ماکس وبر
کارل لوويت
ترجمه شهناز مسمي‌پرست
بررسي كارل لوويت درباره وبر و ماركس را كه براي نخستين بار در سال ۱۹۳۲ منتشر شد، مي‌توان تلاشي براي مقايسه نظام‌مند و انتقادي برخي از عناصر اصلي نظريه اجتماعي اين دو جامعه‌شناس فلسفي دانست. لوويت كه در رويكرد فلسفي خويش متأثر از هايدگر است، در اين كتاب با تحليل انسان‌شناسي فلسفي اين دو جامعه‌شناس فلسفي تلاش دارد كه نشان دهد كه بخش اعظم از مناقشه ايدئولوژيك ميان ماركسيسم و جامعه‌شناسي حاصل بدفهمي متقابل بوده است. درواقع، آنچه رويكرد لوويت انجام مي‌دهد ترديد در دوگانگي‌هاي ساده‌انگارانه روح‌باوري ـ ماده‌باوري و ايده‌آليسم ـ ماترياليسم است.
از اين لحاظ، وبر و ماركس هر دو به عنوان منتقدان تجربه‌گراييِ ساده‌انگار ظاهر مي‌شوند. لوويت در مقاله‌اي که به مارکس مي‌پردازد، سعي مي‌کند تفسير او از جهان بورژوا-سرمايه‌داري را برحسب مفهوم «از خودبيگانگي» بازآفريني کند. نگاهي هايدگري هم به مارکس و هم به وبر از ويژگي‌هاي خاص اين کتاب است.
مهرنامه (21) / مد و مه/ شهریور 1393