نقدرمان «از مزرعه» نوشته جان آپدایک

«از مزرعه» را جزو درخشان‏ترین رمان‏های کوتاه در قرن بیستم می‌دانند و شاید خواندن آن راه ساده و کوتاهی باشد برای آشنایی با یکی از بزرگ‌ترین نویسندگان معاصر آمریکا، اما کافی نیست. آثار جان آپدایک در تمام دنیا خوانده می‌شوند، اما متاسفانه هنوز ترجمه کتاب‌های او در ایران به تعداد انگشتان یک دست هم نمی‌رسند و این نویسنده تا حدی برای ما ناشناخته مانده است.
از میان بیست و اندی رمانی که او در طول دوران نویسندگی‏اش بر جای گذاشته است، فقط سه رمان تاکنون به فارسی برگردانده شده یا اجازه نشر یافته‏اند و شناختی که از این نویسنده داریم محدود به همین چند تاست؛ یک جلد از رمان چهارگانه «خرگوش»، رمان «سنتائور» و همین «از مزرعه» که همگی نیز به همت سهیل سُمی در ایران منتشر شده‏اند و چند داستان کوتاه دیگر از وی نیز به‌طور پراکنده در گزیده‌های مختلف مترجمان به چشم می‏خورد. این چهارمین رمان آپدایک است، در سال 1965 نوشته شده و حول‌ محور چهار شخصیت در مزرعه‏ای در مناطق روستایی ایالت پنسیلوانیا می‏گذرد که زادگاه خود نویسنده هم هست.
این رمان خیلی آرام شروع می‌شود و در ادامه هم خبری از اتفاق‏های عجیب و غریب نیست. آنچه داستان را پیش می‏برد، توسعه تدریجی شخصیت‌ها و افزایش حس خودآگاهی آن‌ها و به عبارتی آشکار شدن ظرفیتشان برای رویارویی و تخاصم با یکدیگر است. آپدایک به‌طور مداوم از عنصر گفت‌وگو استفاده می‌کند و با کنجکاوی خاصی که درباره موقعیت‌های انسانی دارد، لحظه‌ها و احساسات و تجربه‌های یگانه افراد را ثبت و از این طریق شخصیت‌هایش را تعریف می‌کند، مواضع و رفتارهایشان را به نمایش می‌گذارد و خواننده را به درک کاملی از موقعیت بحرانی شخصیت‌ها می‏رساند؛ از آنچه در ذهنشان می‏گذرد.
یک مشاور تبلیغاتی که زندگی جدیدی در شهر برای خود ساخته و از سویی همچنان با زندگی قدیمی خود در مزرعه خانوادگی‏شان درگیر است، شخصیت اصلی داستان است و در طول داستان ارزیابی مجددی از عمر سپری‌شده خود می‌کند.

آپدایک خود را نویسنده طبقه متوسط آمریکا می‌دانست و داستان‌هایش حول روابط پیچیده و تنش‌ها و شکاف‌های موجود در مناسبات عاطفی آنان شکل می‏گیرند. وی در این رمان به بررسی روابط یک پسر که در اواسط دهه چهارم زندگی‏اش به سر می‏برد و مادر سالخورده‏اش می‏پردازد؛ «جویی» سفر کوتاهی به مزرعه مادری می‌کند که دوران کودکی ملال‏آورش را در آن گذرانده و برخلاف میل مادرش آنجا را ترک کرده و به آغوش زندگی شهری پناه برده و حالا همسر دوم و پسرخوانده 11ساله‌اش را برای مادر پیرش به ارمغان برده است. در آغاز رمان این‌طور به نظر می‌رسد که جویی خانواده جدیدش را آورده تا مزرعه را ببینند و حالا که مادرش ضعیف شده، بخشی از کارهای مزرعه را انجام بدهد، اما با گفت‌وگوی درونی که میان جویی و ذهن خودش شکل می‏گیرد، مسیر حرکتی داستان مشخص می‌شود؛ او افکار خود را به جلو و عقب و از حال به گذشته می‏برد و شخصیت و خاطراتش را در آن جست‌وجو می‌کند.
رفته رفته لایه‌های پیچیده و تودرتو که روابط شخصیت‌ها را شکل داده کنار می‌روند و درمی‏یابیم که آن سه به نوعی از سوی مادر احضار شده‏اند. با دوئل کلامی که میان زن جدید جویی و مادرش درمی‏گیرد، هدف اصلی از این دیدار مشخص می‌شود؛ مادر فرصتی به وجود آورده تا خانواده جدید پسرش را بهتر بشناسد. شخصیت‌های آپدایک همواره دچار تضادند و اغلب میان خواسته‌های خود و حس مسئولیت فردی و اجتماعی خود در دوراهی قرار می‏گیرند و این‌که تا چه میزان می‌توانند موجودی آزاد باشند برایشان مساله می‌شود. سبک زندگی دلخواه در شهر و آینده‏نگری جویی با حس مسئولیتش در قبال مادر و تعلقش به گذشته‏ای که به اندازه تاریخچه مزرعه قدمت دارد، در تضاد قرار گرفته است.
این تضاد به نوعی در قالب همسر مدرن و مادرش تجلی می‏یابد؛ او نه به‌طور کامل از ایستادن در مقابل مادر امتناع می‌کند و نه کاملا متعهد به همسرش است. درنهایت هم نمی‌تواند پاسخ مشخص و مرزبندی ثابتی برای حل تضادهایش بیابد و قادر به توجیه موقعیت تراژیک خود نیست. نوعی عشق و نفرت توامان درباره مادر بر جویی غالب است و او درعین‌حال ناچار است که زن و مادرش را به تصویب همدیگر برساند.
شخصیت مادر شاید از شخصیت اصلی رمان هم بهتر ساخته و پرداخته شده است. زنی سخت، مستقل و خودمحور که به نوعی از فراموش شدن هراس دارد و مصمم است که ریشه‌هایش را در مزرعه حفظ کند و همواره با طعنه‌ها و تلخی‏هایش شیوه جدید زندگی پسرش را به چالش می‏گیرد و به‌طور متناوب رفتار خصمانه و دوستانه‏ای با او و خانواده‏اش بروز می‌دهد.
جویی هرچند برای ترک مزرعه احساس گناه می‌کند و به مسئولیت‏های خود نیز آگاه است، اما مادر را در موارد بسیاری متهم و مقصر می‏شناسد؛ مادر از پدر بدش می‏آمده و هر کاری می‌کرده که جویی هم از پدر بدش بیاید، رفتار مستبدانه‏ای با پدر داشته و در طول زندگی ارزش کافی برای او قائل نشده و به نحوی نابودش کرده، همین‌طور رفتار او با زن اولش که جویی آن را عامل اصلی فروپاشی ازدواجش می‌داند. جویی در یک حالت روان‏نژندی عجیب به مرور احساسات و یافته‌های خود در گذشته‌ها می‏پردازد تا معنای خیلی چیزها را در زندگی‏اش بیابد و مدام در ذهنش به عقب برمی‌گردد و ناشناخته‌های زمان کودکی‏اش را تجزیه و تحلیل می‌کند.
او دست به مکاشفه کوچکی برای بازیابی هویت تکه‏تکه‌شده‏اش می‌زند تا به تعادل ظریفی از جنس عشق و آگاهی برسد. این کتاب را به‌تازگی نشر ققنوس منتشر کرده است.

مد و مه نقل از  بهار / 16 شهریور 1392