نگاهی به رمان «دره پنهان» اثر محمدقرچه داغی

1-پیش از نوشتن درباره «دره پنهان» به عادت یکی دو ساله اخیر، سری به اینترنت می‎زنم، تا اطلاعاتی درباره کتاب و نویسنده بگیرم، اطلاعاتي که گاه بسیار سودمندند؛ هم از آن رو که روشن شود درباره کتاب چه گفته شده و ترجیحا اگر حرفی به میان آورده مي‎شود، تکرار مکررات نباشد؛ و هم این‎که حرف‎ها و نظرهاي دیگر گاه جرقه‎ای می‎شود براي درك آن وجوهی کند که از نظر آدم پنهان مانده و باقی قضایا. اما نتیجه موتور جست‎وجوگر معروف اینترنت که گوشه و کنار این دریای پهناور اطلاعات را می‎کاود در مورد «دره پنهان» چیزی نیست که به کار آید (در زمان نگارش اين مقاله – اردي‎بهشت ماه 89)؛ نه نقدی بر کتاب يافت مي‎شود، نه گفت‎وگویی با نویسنده و نه حتی یک مرور و معرفی ساده از آن. همه‎چیز محدود مي‎شود به دو اظهارنظر چندخطی دو تن از خوانندگان کتاب که از قضا چهره‎های شناخته ‎شده‎ای هم هستند؛ البته نه در ادبیات که در سینما. البته چند خطی هم در خبر بیانیه پایانی جايزه ادبی واو آمده و باز چند خطی از یک نوشته ناقص در سایت همين جايزه که صفحه اصلي مطلب باز نمی‎شود. این را تا همین‎جا داشته باشیم تا برویم سراغ شماره بعد!

2- این‎که به کتابی پرداخته شده، نقدهايي نوشته و گفتگوهايي ترتيب داده‎شود، مي‎تواند یکی از نشانه‎های اقبال اهمیت آن اثر باشد، اما حقیقت این‎جاست که در این چند ساله آن‎قدر بده‎بستان‎های دوستانه و برون متني ادبیات داستانی، رواج داشته كه با توجه به نااميدكننده بودن خود متن‎ها، مي‎توان نتيجه گرفت كه ديگر به خيل نقدها و گفتگوها نبايد زياد اعتماد و توجه داشت، چراكه خیلی راحت آدم را در دام فضاسازی‎های رسانه‎ای می‎اندازد. اما در روزگار گسترش رسانه‎‎های کاغذی و الکترونیکی، همان‎قدر که تاكيد و توجه زیاد از حد به برخي آثار مشکوك می‎نماید، این سکوت و بی‎توجهی به «دره پنهان» هم قدري عجیب به نظر مي‎رسد. آن‎هم در مورد کتابی که لااقل مقام اول یکی از جوایز کم و بیش شناخته شده ادبی را به خود اختصاص داده، ناشر معتبري هم آن‎را منتشر كرده که نمی‎توان نقصی بر چگونگی توزیع و ديده شدن كتاب گرفت و بر این اساس می‎توان مطمئن شد شرایط برای آنكه «دره پنهان» دیده شود، کاملا مهیا بوده است.

3- اما برگرديم سراغ آن دو اظهارنظری که جزو اولین نتایج جست‎وجوی اینترنتی درباره این کتاب هستند. رضا کیانیان و مهدی سجاده‎چی در حوزه سينما نام‎هايي بي‎نياز از معرفي‎اند؛ اما تجربه ثابت کرده، نظر چهره‎های غير ادبي و به‎ویژه اهالي سينما درباره ادبیات داستانی را اغلب نبايد مبناي داوري‎هاي ادبي قرار داد. از موارد خاص كه بگذريم، نظر اهالي سينما را حداکثر در حد یک مخاطب پيگير ادبيات مي‎توان پذيرفت. به اين اعتبار كه اغلب اهالی سینما آگاهانه یا ناخودآگاه، ديدگاه‎هايي برخاسته از سينما را مبناي داوري‎هاي ادبي خود قرار مي‎دهند؛ آن‎هم نه در زمینه قابلیت‎های تصویری، بلکه در زمینه قابلیت‎های تصویری شدن… يكي از اين دوستان سینمایی که از قضا اغلب رمان‎های فارسی (جدید و قدیم) را خوانده، در جواب اينكه بهترین نویسنده ایرانی کیست؟ به من جواب داد: اسماعیل فصیح! دلیل را پرسیدم، گفت چون آثار او قابلیت بسیار زیادی برای فیلم شدن دارند! رمان‎هایی که حادثه‎پردازانه‎اند، پر حرکتند، اوج و فرود داستانی دارند و مخاطب را به‎دنبال می‎کشند این داستان‎ها اگر به فیلم بدل شوند، فیلم‎های جذابی خواهند شد!

4- در اهمیت شروع داستان و آن‎چه در صفحات آغازین هر رمان پیش روی مخاطب قرار می‎گیرد تردیدی نیست؛ هر خواننده جدی ادبیات داستانی و هر نویسنده‎ای که دستی در کار داشته باشد، بدان آگاهي كامل دارد. صفحاتی که بهترین فرصت جذب خواننده هر اثري محسوب مي‎شوند. فرصتی که اگر از دست رفت به سختي مي‎توان در جبران آن موفق شد. تمام آن‎چه نویسنده به مخاطب وعده می‎دهد، ذهنيتي كه به جذب و دفع مخاطب مي‎انجامد، همه  به اعتبار همین صفحات نخست شكل مي‎گيرد. بر همین اساس و با اهمیتی بدین پایه، کم نیستند کسانی که عقیده دارند عصاره کتاب و تمام توش و توان نویسنده را در همان فصل‎های آغازین می‎توان دید (بايد ديد) و به اين ترتيب اگر فصل‎هاي آغازين كتابي شما را قانع نكرد، بعيد به نظر مي‎رسد بقيه آن هم ‎توان چنين چيزي را داشته باشند. با این فرض اگر نویسنده‎ای وعده خوبی به خواننده نداده و فرصت آغازین کتاب را به‎سادگی از دست بدهد، اميد چنداني نيست كه فرصتی برای جبران آن داشته باشد. و هیچ بعید نیست مخاطب بسته به میزان حوصله‎اش پس از ده بیست یا سی صفحه از کتاب آن را کنار بگذارد؛ متاسفانه بسياري از مخاطبان این روزگار کم‎حوصله‎اند! به‎نظر می‎رسد یکی از ضعف‎های اصلي «دره پنهان»، همین چگونگي شروع کتاب است، شروعی که جاندار از كار درنيامده و اگر به مخاطب وعده‎اي بدهد، كه مي‎دهد؛ وعده جذابي نیست. نه آنطور كه خواننده را با ميل و رغبت بنشاند پاي كتابي كه مي‎خواهد متفاوت باشد، حرفهايي براي گفتن داشته باشد و اين حرف ها را نه مستقيم كه توام با پيچيدگي مطرح كند.

5- شايد بتوان دو صفحه نخست اين رمان را افتتاحيه‎اي براي ورود به داستان فرض كنيم، خاصه از آن جهت كه به لحاظ روايي اتفاقي در آن شاهد نيستيم و تنها مي‎توان آن را پاره يا بندي فرض كرد كه از حال و هواي حاكم بر داستان حكايت دارد و پيشاپيش به نويسنده نشان مي‎دهد كه با چه نوع رماني طرف خواهد بود. بنابراين با اين تمهيد  نويسنده شرايطي را پيش كشيده كه به نوعي مي‎توان دو شروع براي رمان در نظر گرفت تا  در پرتو آن دو سطح از کتاب به مخاطب معرفی شود. افتتاحيه يا آن دو صفحه آغازین رمان شرحی است توام با جزييات از طبیعت محل وقوع داستان كه از دريچه ذهن راوي بيان مي‎شود؛ با نثري سنگين كه كوشيده شده آهنگين، زيبا و البته تصويري باشد. دو صفحه بعد (ص 9) نيز خود داستان با نثری ساده و روایی آغاز می‎شود. این تمهید اگرچه ظرفیت خوبی را در آغاز در اختیار نویسنده قرار داده اما به ‎نظر می‎رسد، قره‎چه‎داغي نتوانسته از هر دوي آنها آن‎گونه كه بايد استفاده كند. نخست از آن رو که دو صفحه آغاز با نثری كه به جای غنا و زیبایی و سنگین و متصنع از كار در آمده است و اگر خواندني هم باشد به عنوان افتتاحيه يك اثر مناسب نيست. چرا كه مخاطب کم‎حوصله را پس می‎زند. اما برای مخاطب پرحوصله و جدی‎تر، به فرض كه با چنين افتتاحيه‎اي ارتباط برقرار كند، اما دو صفحه بعد با تغيير و افت محسوسي كه در لحن و نثر داستان رخ مي‎دهد، سرخورده مي‎شود. به اين ترتيب آن ظرفيت‎هايي كه در اختيار نويسنده بوده، با چنين آغازي از دست رفته و موجب بلاتكليفي و سردرگمي‎ مخاطباني مي‎شود كه نمي‎دانند با چگونه اثري روبرو خواهند شد.

6- اما صرف‎نظر از آن‎چه گفته شد، افتتاحيه رمان، در شكل فعلي اگر نگوييم بی‎ربط و تحمیلی – كه به هرحال قرار است تصويري از محل وقوع آن بدهد- ارتباطي سست با ادامه خود دارد. فاصله‎گذاري نويسنده نيز آن را تشديد كرده است. فرض کنیم آن‎ را حذف كرده و کنار بگذاریم واقعا چه لطمه‎ای به کتاب می‎خورد. اگر قرار است این بخش دلالت بر فضای رازگونه و البته زيباي طبیعت محل وقوع داستان باشد، چرا نويسنده آن را در دل داستان نمي‎آورد كه مخاطب به تدريج و در طول داستان آنجا كه ضرورتش احساس مي‎شود، با اين فضا آشنا شود و يكباره همان ابتدا به خورد خواننده داده مي شود. و از سوي ديگر  با فرض حذف اين افتاحيه شروع داستان از صفحه 9 كه نويسنده شروع به روايت ماجرا مي‎كند، آن‎قدر ساده و معمولی و بی‎حال برگزار مي‎كند كه كمتر مخاطبي را مي‎تواند به خود جذب كرده و علاقمند پي گيري داستان سازد.

7- رمان «دره پنهان» عليرغم زحمتي كه نويسنده در زمينه نثر آن كشيده، در نهايت فاقد انسجام و دوپاره از كار درآمده است. نثری كه گاه سنگین است و گاه ساده و در خدمت روایت قصه که از قضا اگر نثر کتاب امتیازی هم داشته باشد، در این بخش‎هاست به‎دلیل پاکیزگی و روانی نثر، بیشتر به دل می‎نشیند تا آن پاره‎ها كه نثري سنگین دارند، هرچند كه دومي احتمالا زحمت بيشتري هم برده است. اما آن نثری که داوران جایزه واو نیز از آن به‎عنوان نثر خاص و متفاوت نام می‎برند، نثری است در ناهماهنگی با نثر بخش‎های روایی داستان. به‎نظر می‎رسد نویسنده برای قدرت‎نمایی، به‎ویژه در بخش‎های ذهنی کتاب، آن‎جا که پای رؤیا و ارجاع به دنیای اسطوره‎ها به میان مي‎آید، از آن بهره برده، نثری که اگر سنگین است و پیچیده، این سنگینی و پیچیدگی به‎جای آن‎که دلالت بر زیبایی داشته باشد، تحمیلی و فاقد ضرورت می‎نماید و از این روست که تصنعی و بی‎روح از کار درآمده و با فاصله‎گذاری ميان همان بخش‎های روايی داستان که نثري روان ساده دارند، کارکردی جز سنگ‎اندازی جلوی پای خوانند پیدا نمی‎کند و مخاطب رمان تا مي‎خواهد ارتباطش را با آن محكم مي‎كند با سر رسيدن اين بخش‎ها كه علاوه بر نثر سنگين، داراي ابهام نيز هستند ارتباطش گسيخته مي‎شود. «دور دور، دور از نور، در آبی، خاکستری از گل و لای و انباشته از حباب‎های ریز و درشت، میان هستی و نیستی در نوسان بود. از پیوند پاره‎ای سرگردان هست می‎شد و مانندش نیست می‎شد. همسان مانندانش، برآمده از گل و لای و حباب بود. چنان نماند و دگرگون شد.» و در جایی دیگر با لحن و نثری دیگرگونه می‎نویسد: «از فردای رسیدنم، به‎عنوان مدیر پروژه به سالیانس رفتم و با دیوانیان آن‎جا به گفت‎وگو نشستم، هفته‎ای پس از آن، نقشه‎های نمادین برای دهکده‎ای با 365 خانه فراهم شد. آن‎ها را برابر سالار دیوانیان نهادم.» نکته دیگر نثر کتاب استفاده از کلماتی است که کهنه می‎نماید، با توجه به این‎که اغلب اين كلمات نه به معنا و مفهومی خاص ارجاع مي‎دهند که بار ذهنی آن متضمن زیبایی کلام باشد، بلکه به جا و مکانی اشاره می‎کند که استفاده از آن در این روزگار حتی در ایران رایج نیست، چه رسد در امريكا (محل وقوع داستان) در رمان جا نمی‎افتند، برای نمونه به دیوانیان، یا سالار دیوانیان و…

8- بخش‎هایی از «دره پنهان» قرار است داراي فضایی پر رمز و راز و حال و هوایی اسطوره‎ای باشند، اما نویسنده در آوردن اسطوره به ساحت داستان و پیوند زدن فضای ذهنی با فضای عینی داستان نه تنها شیوه‎های بدیعی به‎کار نمی‎برد، بلکه به کلی به بی‎راهه می‎افتد. فی‎المثل راوی روی کاناپه‎ای نشسته، به خواب می‎رود و خود را در قرن‎ها پیش می‎یابد و حجمی طولانی از کتاب بدان اختصاص پيدا مي‎كند و با بیداری به زمان حال می‎آید و حال فارغ از خط و ربط این بخش‎های کتاب با دیگر بخش‎هایش در همان قدم نخست نویسنده برای این رفت و برگشت که در چند جای دیگر کتاب هم شاهد هستیم از شیوه‎ها و تکنیک‎هایی بسیار آشنا و دم‎دستی استفاده می‎کند. و اما در فرود آوردن اسطوره به ساحت داستان، فارغ از درست یا غلط بودن آن، لااقل با اطمینان درباره ظرافت و زیبایی می‎توان گفت آن‎که کارکرد اسطوره را به لایه‎های دیگر از داستان می‎برد تا در پس روایت داستان مخاطبان آشنا و حرفه‎ای‎تر مجال دریافت و درک سطوحی دیگري از داستان را داشته باشند، به توفیق نایل می‎آید نه آن‎که اسطوره‎ها را به شکل مستقیم و خام و بدتر از آن تحمیلی در لابه‎لای داستان بگنجاند و به‎جای آن‎که ارتباطی منطقی میان اجزای داستان و مفهوم موردنظر برقرار سازد، به شرح و توضیح اسطوره‎ها پرداخته و مستقیم آن‎ها را به مخاطب عرضه می‎کند. در چنین داستانی بیش از آن‎که استفاده از اسطوره به شكل‎گيري لایه‎ها و سطوح دیگر بینجامد که به ظرافت طراحی شده‎اند، ظهور و بروز اسطوره‎ها جز آن‎که به لكنت داستان بيانجامد و توی ذوق مخاطب بزند، حاصل دیگری پیدا نمی‎کند.

9- و نهایت این‎که اگر ارزش امتیازی در «دره پنهان» باشد که هست، نه برای آن نثر سنگین كه متصنع و فاقد شور و زيبايي‎ست و نه برای آوردن اسطوره‎ به ساحت داستان كه ناكام مانده و نه بخش‎هاي ذهني كتاب كه بيشتر آشفته و نچسب به اصل داستان از كار درآمده‎اند که در همان روایت بدنه داستان است كه نثري ساده دارد و گاه نيز واجد زيبايي و بياني تصويري مي‎شود. به اين ترتيب نویسنده به جای تلاش برای به هدف زدن سنگي بزرگ، که در عمل اگر توان برداشتن آن‎ را هم داشته، بدون خوردن به هدف چند قدم آن‎طرف‎تر زمین گذاشته است! ای کاش به همان ماجراي «عرصه» و تلاش راوي براي به سامان رساندن طرح خود براي آن زمين‎ها و… بسنده می‎کرد و به‎جای آن‎که شرح و تعريف اسطوره به خورد مخاطب بدهد، داستان خود را تعریف می‎کرد. متاسفانه در سالهاي اخير اصرار بسياري از نويسندگان براي متفاوت بودن و متفاوت نوشتن باعث به هدر رفتن ظرفيت‎هاي زيادي از ادبيات داستاني معاصر شده كه در نهايت يا نمونه سطح پايين‎تر بازي‎هاي فرمي در آثار فرنگي بوده‎اند‎ و يا ناكام از تكرار همين بازي‎هاي فرمي، نويسنده  از اصل نيز  دور افتاده است. مگر نه اينكه عمده داستان‎هاي ماندگار ادبيات ايران، داستانهايي فارغ از پيچ و تاب‎هايي اين گونه بوده‎اند؟

*كوتاه شده اين نوشته در هفته نامه مثلث منتشر شده است.