سیری در داستان های عامه پسند(1): کورس بابایی و امشب اشکی می ریزد

«امشب اشكي مي‌ريزد» از معروف‎ترين رمان‌هاي عامه‌پسند دهه‎ي‎پاياني حكومت پهلوي بود، رماني كه اين بخت را پيدا كرد كه عمري طولاني‎تر از عمر متعارف رمانهاي عامه‎پسند هم رديف خود داشتهباشد. به اين ترتيب كه در سال‎هاي پس از انقلاب نيز خوانندگان بسيار داشت و تا يك دهه پيش از اين نيز نسخه‎هاي چاپ غير مجاز آن كه به صورت افست چاپ شده بودند، در بازار فراوان يافت مي‎شد. و هنوز هم البته از اندك مخاطباني برخوردار است و لااقل نامش در خاطر بسياري باقي مانده است.

شايد اگر از اواخر دهه دوم انقلاب، جريان رمان‎نويسي عامه‎پسند پس از انقلاب تا اين اندازه پررنگ نمي‎شد كه بازار كتاب را اشباع كند و پاسخ‎گوي تقاضاي مخاطبان باشد، چه بسا هنوز هم اين كتاب و نمونه‎هاي مشابه آن بازار خود را داشتند. به هر حال «امشب اشكي مي‎ريزد» در اواخر دهه چهل به بازار آمد و خيلي زود شهرتي به هم زد و مكرر مورد تجديد چاپ قرار گرفت.

نويسنده «امشب اشكي مي‎ريزد» روزنامه‌نگاري به‎نام كورس بابايي بوده كه در سال  در1320 در تهران متولد شد. متأسفانه (همچون اغلب موارد و به سنت ديرپاي نبود منابع)، درباره زندگي اين نويسنده اطلاع چنداني در دست نيست. جز اينكه و از بيست و يكي دو سالگي به روزنامه كيهان رفت و جذب كار خبرنگاري شد و در سالهاي بعد نيز روزنامه نگاري را ادامه داد. بيشتر در سرويس  حوادث روزنامه كيهان  كارش را آغاز كرد. اغلب نوشته‌هاي او اخبار و گزارش‎هاي مستندي بودند كه از چرخيدن در راهروهاي دادگاه‎هاي جنايي و مخصوصا خانواده، كسب كرده و در  صفحات حوادث منعكس مي‎كرد. ذهني كم و بيش داستان پرداز داشت كه باعث مي‎شد كه اين ماجرا‎ها را با آب‌وتاب به روي كاغذ آورده و در بهترين گزارش‎هاي خود در اين زمينه، با بياني روايي – داستاني بازگو كند،  سبك مستند – داستاني او به دليل تفاوت‎ها و تازگي‎هايش ، به سرعت او را از ديگر  نويسندگان اين حوزه متمايز كرد و چهره‎ي خبرنگاري جوان و مستعد را از او ترسيم كرد كه مطالب او خوراك يكي از  پرخواننده‎ترين صمحات روزنامه كيهان را تأمين مي‎كرد.

علاقه‌مندي او به گزارش‌هاي واقعي كه يد طولايي در نوشتن آنها داشت و به اشكال مختلفي نوشتن آنها را تجربه كرده بود، به خوبي در داستانهايش منعكس شده است. در واقع اغلب داستانهاي او، بر اساس ماجراهايي از جنس مطالب مندرج در صفحه حوادث روزنامه‎ها بناشده‎اند.

شيوه‎اي كه او عمدتا بكار مي برد، روايت اتفاقات به صورت  تدوين گفته‎هايي متهم، شاكي و يا شاهدان و افراد مرتبط با ماجراست، شرح رفت و آمد گزارشگر و گاه ترسيم فضاي وقوع و حادت و .. نيز درلابلاي ازن روايت از زبان آدمهاي مربوط ماجرا، در حكم نخ تسبيحي بود كه اين تكه‎ها را به هم متصل كرده و  در پي هم مي‎آورد. اين شگرد بابايي طرفداران بسياري پيدا كرد و صفحات «با من به دادگاه بياييد»  كه عنوان بخش ثابت بابايي  در «زن روز» بود را معروف كرد.

كورس بابايي بعد از چند سال فعاليت در روزنامه كيهان، تجربياتش در كيهان را به مجله زن روز برد و  در اين هفته نامه كه  از نشريات وابسطه به كيهان بود، بيش از پيش  روي حوادث و كشمكش‎هاي خانوادگي كه منجر به جرايم جنايي مي‎شد، تمركز كرد. هنر او در نوشتن حوادثي از اين دست مطالب در اينجا نيز خيلي زود او را به يكي از نويسندگان موفق زن روز بدل كرد.

بعدها  او گزارش ها كه پرداخت داستاني – روايي پررنگي داشتند گردآوري كرد و توسط انتشارات امير كبير و در قالب كتابهاي جيبي پرستو كه آثار كم مايه منتشر نمي‎كرد، به صورت كتاب  نيز درچند مجموعه چاپ شد: برويم پيش قاضي (1351).  كتابي‎هايي كه ظاهري همانند مجموعه داستان كوتاه داشتند، اما درواقع گزارش‎هاي واقعي از دادگاه‎هاي خانواده و يا دادگاه‎هاي جنايي بودند. نويسنده در ابتداي اين مجموعه نيز مقدمه‎اي نوشته است كه نشان از رويكرد و توجه او به ناهنجاري‎هاي اجتماعي  و خانوادگي دارد،  او در اين مقدمه كوشيده با نگاهي كم و بيش آماري دلايل طلاق و پيامدهاي آن را دسته‎بندي و به صورتي كلي شرح دهد.

اما اگر روزنامه نگاري كورس بابايي را در ميان علاقمندان صفحات حوادث و دادگاه‎هاي خانواده به نامي اشنا در دهه چهل و پنجاه بدل كرد، آنچه نام او را در حوزه‎ي ادبيات و خاصه رمان عامه‎پسندانه به شهرت رساند تا چند دهه بعد نيز نام او در حافظه برخي باقي بماند، نوشتن رمان «امشب اشكي مي‎ريزد» بود. رماني كه در اواخر دهه چهل نوشته شد و عنوان آن هم يادآور كتاب معروف «امشب دختري مي‎ميرد» نوشته ارونقي‎كرماني يكي از شاخص‎ترين پاورقي نويسان دهه چهل بود. اين رمان كه در اوايل دهه چهل پاورقي مجله اطلاعت هفتگي بود بعد از پايان انتشارش به صورت پاورقي به دليل اقبالي كه درميان مخاطبان پيدا كرد به عنوان اثري جريان ساز در زمان خود بر ديگر پاورقي نويسان نيز تأثير گذاشت. البته «امشب اشكي مي‎ريزد» جز شباهت نام،  شباهت ديگري به اثر ياد شده نداشت و  از لحاظ مضموني كاملا با آن متفاوت بود.

به هرحال بابايي نيز همانند بسياري از پاورقي‎نويسان كه كار خود را با خبرنگاري (روزنامه‎نگاري) آغاز كرده بودند، چند سال بعد از ورود به دنياي مطبوعات  به داستان‎نويسي هم روي آورد ، البته با اين تفاوت كه همانند اغلب نويسندگان همرديف خود، با وجود توفيق بسيار نخستين كار خود،خبرنگاري را به نفع داستان‎نويسي كنار نگذاشت . به نظر او بيشتر علاقه‎مند روزنامه‎نگاري يا به عبارت بهتر شغل پر ماجراي خبرنگاري در سرويس حوادث  بود و در كنار فعاليت مطبوعاتي هر از چند‌گاهي اثري داستاني را منتشر مي‌كرد.

از همين رو نويسنده‎اي پركار هم نبود، اما شهرت همان رمان «امشب اشكي‎مي‎ريزد» كافي بود كه او را در كنار نويسندگاني چون ر. اعتمادي به عنوان چهره‎هاي شاخص آخرين نسل از پاورقي نويسان قبل از انقلاب معرفي كند. او همچنين نام‌هاي مستعاري چون «جرقه» و «بابا» داشت كه بسياري از مطالب خود را با اين نام‌ها به چاپ سپرده است. از ديگر آثار او مي‌توان به برويم پيش قاضي، دختر تي‌پارتي، حجله‌گاه عشق و سه سرباز سه جزيره اشاره كرد كه طي سال‌هاي 1351 تا 1355 منتشر شدند.

دستانهاي بابايي از مايه‌هاي عاشقانه و زباني احساساتي برخوردار بودند و نويسنده كوشيده بود در دل اين مضامين عاشقانه، ناهنجاري‎هاي اجتماعي را فراموش نكند، ناهنجاري‎هايي كه در داستانهاي او  سرنوشت شخصيت‎ها را دستخوش حوادثي تلخ و سرانجامي شوم مي‎ساخت.  امشب اشكي مي‌ريزد، دختر تي‌پارتي و حجله‌گاه عشق در اين دسته جاي مي‌گيرند، كه بابايي به دليل رويكرد مورداشاره، در اين آثار به تناسب داستان گاه از حادثه‌پردازي و اتفاقات جنايي كه در سطح جامعه وجود داشت و خود نيز يه دليل تجربه‎ي كار در سرويس حوادث از نزديك با آنها برخورد داشت استفاده كرده‎است، هر چند كه شيوه‎ي استفاده‎ي او از اين دست تجربياتش از پرداختي واقعگرايانه و از منطقي علي و معلولي‎اي كه در بافت داستان جا افتاده باشد، برخوردار نبود. اونيز همچون ديگر پاورقي‎نويسان هم دوره خود يا پيش از آن، تلقي و نوع نگاهش  به سوژه‎هاي در سطح جريان داشته و  فاقد عمق بود.

بابايي همچنين همانند اغلب پاورقي‎نويساني كه به داستانهاي عاشقانه شناخته مي‎شد، در زمينه‌ رمان تاريخي نيز دست به تجربه زد. «سه سرباز سه جزيره» داستاني است كه در آن مضموني عاشقانه بستري براي روايتي پر حادثه قرار گرفته، البته اين‎بار در دوره‎ي زماني ايران باستان، اين رمان هم كم و بيش در رديف گونه‎ي تاريخي پاورقي‎هاي عامه پسند قرار مي‎گيرد، چه در پرداخت داستاني و چه در رويكردي كه نويسنده (كورس بابايي) در پيش گرفته و مي كوشد تا حد امكان در جهت برجسته ساختن عظمت كشور در اين روزگار و شكوه حكومت‌هاي پادشاهي ايران باستان، گام بردارد.

چاپ اين رمان(1355) و ديگر آثار به اصطلاح تاريخي- داستاني مشابه در اين سال‌ها كه به طور مستقيم و غير مستقيم از نهادهاي فرهنگي رژيم وقت حمايت مي‌شدند، بي‌حكمت نبود. اين مسئله را مي‌توان حاصل شرايطي دانست كه گاه رمان عامه‌پسند خواسته يا ناخواسته در خدمت تبليغ و ترويج مفاهيم و سياست‌هاي حكومت قرار مي‌گرفت.

در اين سال‌ها تشكيل حزب رستاخيز و به طبع آن سياست‌هاي فرهنگي موردنظر رژيم، دوباره ماجراي عظمت ايران پيش از اسلام و شكوه سلسله‌هاي شاهنشاهي مورد توجه قرار گرفته بود. اين ايده در سطوح و جنبه‌هاي مختلف در ميان توده مردم تبليغ و ترويج مي‌شد. جشن‌هاي دوهزار و پانصد ساله شاهنشاهي، تغيير مبناي تاريخ از هجري شمسي به شاهنشاهي و… از جمله ديگر موارد مرتبط با اين حركت فرهنگي خاص به حساب مي‌آمد.

در عرصه ادبيات نيز چاپ داستان‌هايي از اين دست را مي‌توان به نوعي حاصل شكل‌گيري اين جريان و متأثر از تبليغات موجود دانست. با پيروري انقلاب اسلامي كه به دگرگون هاي وسيعي در عرصه فرهنگي همراه بود، كورس بابايي كه هنوز به چهل سالگي نرسيده بود، همانند بسياري از روزنامه‎نگاران مطرح و شناخته شده‎ي پيش از انفلاب نتوانست به همكاري خود با مطبوعات ادامه بدهد و در همان سالها از صحنه‎ي مطبوعات كنار كشيد. در اين ايام عصر پاورقي و داستانهاي عامه پسند به سبك و سياق گذشته نيز به پايان رسيد و اگرچه هنوز آثار قبلي او و به ويژه امشب اشكي مي ريزد در ميان عامه‎ي مردم خواننده داشت، اما كارتازه‎اي از او منتشر نشد. در سالهاي پاياني رژيم پهلوي نام كورس بابايي بيش از گذشته سر زبانها بود چرا كه منوچهر مصيري مشغول ساخت اثري با اقتباس از روي اين رمان بود كه به دليل مصادف شدن با آن سالهاي پرهياهو، كمتر ديده شد.

نگاهي به امشب اشكي مي‎ريزد

اين رمان نيز همچون اغلب پاورقي‎ها و داستان‎هاي عامه‎پسند از ساختاري ضعيف برخوردار است. در اين گونه داستانها فرض بر آن است كه خواننده بدون چون و چرا هر آنچه را مي خواند،‌ در بست مي پذيرد.  نويسنده بيشتر در پي خلق حوادث و ماجراهاست كه عمده‎ترين شگرد او براي جذب خواننده محسوب مي‎شود. منطق حوادث و پرورش شخصيت‎ها و روابط وكنش‎هاي ميان آنها از اهميت چنداني در آثارش برخوردار نيست و نويسنده تبحري در در بكار گيري ظرفيت‎هاي داستان‎نويسي ندارد.

تجربه بابائي در همكاري با صفحات حوادث مطبوعات باعث شده  تا دست پري در به كارگيري اين حوادث در در امشب اشكي‎ مي‎ريزد (و ديگر رمان‎هاي) خود داشته باشد. البته حوادثي كه بيشتر  كيفيت ژورناليستي دارند، و نويسنده نمي‎تواند منطقي درست ميان آنها حاكم كند، اما با اين حال مي‎توان گفت پاره‎اي از آنها بواسطه تجربه خاص نويسنده با اتفاق‎هاي واقعي در سطح جامعه  چندان بيگانه نيستند. اما نويسنده فاقد قريحه استفاده‎ي خلاقانه از اين تجربه‎ها در داستان نويسي‎ست و آنها را در قالبي كليشه‎اي مورد استفاده قرار داده است. براي نمونه در امشب اشكي مي ريزد مركز ثقل داستان، همان ايده تكراري و بسيار كليشه شده شباهت ميان دو نفر است. اما به فرض پذيرفتن اين اتفاق در دنياي داستان، مصالح و ماجراهاي ديگر در جهت قابل قبول شدن اين ايده بكار نمي رود. بلكه بدمن خط و ربط درست تنها براي پيش بردن داستان مورد استفاده قرار مي‎گيرند.

همچنين مي‎نوان به علاقه و عشق بهمن به شهلا و سردي او پس از ازدواج اشاره كرد كه پرداخت قانع كننده‎اي پيدا نمي‎كند.اين در حالي است كه اگر در داستان حركتي وجود دارد ناشي ازهمين تقابل در داستان است. اين‎گونه ضعف‎ها در ديگر آثار بابايي با كيفيتي مشابه مشاهده مي‎شود. كورس بابائي در امشب اشكي مي‎ريزد و به خصوص «دخترتي پارتي» توفيق يافته تا اندازه‎اي ناهنجاري‎هاي موجود در جامعه وقت را ترسيم كند. اگر چه به شكلي سطحي و پيش پا افتاده هم شده به كار بگيرد. نثر داستانهاي بابايي ساده و بدور از ويژگي هاي ادبي است. بيشتر به گزارش‎ها و روايت هاي داستاني ژورناليستي پهلو مي زند تا خلق موقيعت‎هاي داستاني به همين لحاظ در مجموع آثارش فاقد ارزش يا امتيازي نسبت به آثار ديگر همتايان او محسوب مي شود و چه بسا در سطحي پايين تر نيز قرار مي‎گيرند. بهترين ويژگي آنها كه باعث جذب خواننده داستان هاي عامه پسند مي گردد  درونمايه عاشقانه و آميختن آن با حوادثي جنايي، توأم با كليشه هاي رايج عشق و خيانت است. ويژگي مورد اشاره را مي‎توان عاملي به حساب آورد كه داستانهاي او را مصالح مناسبي براي ساخت فيلم هاي عامه پسند و پرحادثه نيز مي‎سازد. چنانكه از اين رمان نيز فيلمي به همين نام به كارگرداني منوچهر مصيري، براساس فيلمنامه‎ي امير قويدل در سالهاي واپسين پيش از انقلاب ساخته شد كه فرامرز قريبيان و آيلين ويگن بازيگران آن بودند.*

• شرح ماجراي اين اقتباس ادبي را در سلسله نوشته‎هايي راجه به اقتباس ادبي در ايران در بخش سينمايي مد و مه خواهيد خواند.