نگاهی به «تهران در بعد از ظهر» اثر مصطفی مستور

تمام آن نويسندگاني كه ادعا دارند براي مخاطب مي‎نويسند و جذب خواننده برايشان اصلي‎ترين شرط محسوب مي‎شود، بعيد است بواسطه‎ي چنين  موفقيت‎هايي تمايل و علاقه‎اي به ماندگاري آثارشان نداشته باشند، آثارمستور نيز باوجود تمام  موفقيت‎هايش اگر بخواهند از ماندگار شوند، نيازمند ويژگي‎هايي هستند كه آنها را سربلند از محك زمان بيرون آورد، ويژگي هايي كه كمتر در آنها ديده مي‎شود.

كار دشواري نيست كافي‎ست مروري گذرا به آثار مستور داشته باشيم تا به روشني شاخصه‎هاي اصلي آثار او را كه بواسطه‎ي تداوم و تكرار به نقطه ضعف آنها نيز بدل شده رديابي كنيم و مهمترين اين شاخصه‎ها نيز اهميت بسيار دادن به مضمون و غافل ماندن از تكنيك و صناعت‎هاي داستان نويسي و سر انجام هم تكرار ايده‎ها و مفاهيمي كه يكبار به شكل كامل در«روي ماه خدا را ببوس» مطرح شده و در آثار بعدي او نيز اغلب با تغييراتي اندك و در دل داستاني به ظاهر تازه، تكرار شده‎اند. نكته آنجاست كه آثار مستور باوجود تمام نزديكي‎هايشان به دغدغه‎هاي مردم اين روزگار، در دوره و زمانه‎اي كه علايق و دغدغه‎ها عامه‎ي مردم دگرگون شده باشد، چه حرفي براي مخاطب خواهند داشت؟ آيا باز هم اين روايت‎هاي نويسنده محبوب اين روزگار معتبر خواهد بود و يا از درجه‎ي اعتبار ساقط مي شوند.

به نظر مي‎رسد باوجود تداوم اقبال فعلي از كتاب‎هاي مستور، ضرورت يك بازنگري و تغيير و تحول در رويكرد او در آثار تازه‎اش احساس مي‎شود. دگرگوني‎اي كه نه تنها متضمن حرفهايي تازه باشد، بلكه با دور شدن از وزن و اهميتي كه همواره در اين آثار به مضمون داده شده، قدري هم روي فرم و نثر تمركز شود. بديهي‎ست كه دغدغه‎هاي مردم در دوره‎هاي مختلف امكان دارد عوض شود، اما عيار هنر و سنجه‎ي آن توسط مخاطب خاص، چيزي نيست كه با گذر زمان از اعتبار افتاده و موجب زنده ماندن هر اثري مي‎شود.

شايد «تهران در بعد از ظهر» را بتوان تا اندازه‎اي حاصل احساس همين ضرورت تحول، توسط مستور نيز به حساب آورد. هرچند كه به نظر نمي‎رسد او هنوز به طور جدي از اين دغدغه‎ها كنده شده باشد و همچنان كم و بيش برهمان مدار مي‎گردد، و به همين لحاظ اگر چنين قصدي هم در ميان بوده، چندان به بار ننشسته است.

اما بايد گفت كه مستور با دست گذاشتن روي پاره‎اي مسائل جاري در جامعه؛ وجه اجتماعي‎گرايانه‎اي به اين اثر داده (در قياس با آثار قبلي او كه بيشتر بر جنبه‎هاي فكري و اعتقادي تأكيد داشتند) و همين وجه اجتماعي طراوتي نسبي به اين اثر داده است. به ويژه اينكه در آثار گذشته‎ي او جنبه‎هاي اجتماعي آثارش، و نمودهاي زندگي شهري تهران در متن داستانهايش، چندان با واقعيت‎هاي متن جامعه نزديكي نداشت، حتي اگر مي‎شد در دنياي خاص اثر با اگر اما، آن را پذيرفت، اما به عنوان شهر تهران چندان ملموس محسوب نمي‎شدند.

اما او در كار تازه‎ي خود با پر رنگ كردن اين وجه از كار مي‎كوشد، از زندگي مردم تهران و مشكلات و ناهنجاري‎هاي اجتماعي حاكم بر آن بگويد، هرچند كه اين رويكرد في نفسه در خور اعتناست، اما مستور به هردليل (و شايد عدم تجربه‎ي مستقيم زندگي در تهران) در فضاسازي اين داستانها به عنوانن رخدادهايي كه در شهر تهران، با آن درك و تجربه‎اي كه واسطه‎ي زندگي در آن كسب كرده ايم چندان جور نيست. ساختن تصوير تهران، دنيايي چنين بي درو پيكر و متكثر، كاري بس دشوار به حساب مي آيد كه حتي اغلب نويسندگان تهراني نيز از عهده تصوير موفق آن، به گونه اي كه حضور تهران را در لابلاي وقايع و در زمينه‎ي فضاهاي داستان احساس كرد، برنمي آيند. به نظر مي‎رسد دنياي اثر او با وجود اينكه از آدمها و ماجراهاي مختلف مي‎گويد، دنيايي تك صدايي‎ست كه و اين صداي نويسنده است كه چنان طنيني انداخته كه ديگر شخصيت‎ها را تحت الشعاع خود قرار داده است.

مهمترين ويژگي تهران در بعد از ظهر كماكان همچون ديگر آثار او سادگي در نثر و فرم است، داستان‎هايي كه همانند اغلب آثار كوتاه او ساده و عريان روايت  مي‎شوند و كمتر در آنها مي‎توان روي جنبه‎هاي تكنيكي دست گذاشت. مي‎گويم ساده و عريان چرا كه تقريبا هيچ چيزي از ديدخواننده‎اي كه تيزبين باشد، پنهان نمي‎ماند. اين داستانهاي مستور هم همانند آثار ديگرش، هرقدر حرفهاي مهم براي زدن داشته باشند، مثل هميشه در يك لايه جريان دارند، گويي نويسنده علاقه‎اي براي تدارك  لايه هايي ديگر در درون اثر نيست؛ آنگونه  اگر في‎المثل خواننده جدي وسوسه شد دوباره آنها را بخواند، از لذت درك نكته‎هايي تازه ياب كيفور شود. گويي مستور سطح مخاطب خود را آنقدر پايين مي‎گيرد كه بايد همه چيز را به او شير فهم كرد!

وجالب اينكه ناكام ترين داستان اين مجموعه، آخرين داستان (چند مسئله ساده!) كتاب است، كه از قضا به جان آپدايك تقديم شده و اي‎كاش اگر مستور ارادتي به آپدايك داشت داستان بهتري را به او تقديم مي‎كرد و نه اثري كه اگرچه متفاوت‎ترين كار اين مجموعه است، اما در عين حال ضعيف‎ترين آنها نيز هست. چون درست مستور بعد از نوشتن اين همه داستان‎هاي ساده و بدون پيچيدگي در طول دوران فعاليتش،  يكبار هم كه خواسته تجربه اي متفاوت و ساختار شكنانه بكند، روايتي را نوشته كه خارجاز بديهي ترين اصول پذيرفته شده‎ي داستان نويسي‎ست. شايد در بهترين حالت آن را خلاصه اي از طرح يك يا چند داستان به حساب آورد.

اما از همه‎ي اين مسائل گذشته مهمترين مشكل مستور در تهراني‎ست كه پيش روي مخاطب تهراني مي‎گذارد، مخاطبي كه تجربه زندگي در تهران را ندارد شايد بتواند چنين تصوير ناملموسي از تهران را بپذيرد، اما براي خواننده تهراني اين آثار شايد خيلي زود اين سوال پيش بيايد كه خب چرا نويسنده‎ي اهوازي ما درباره همان اهواز نمي‎نويسد، همان محلاتي كه به قول خود مستور فقر از سرو روي آن مي بارد، اما زندگي و تلاش براي زندگي به شكلي جدي و گاه توأم با وقايعي دردناك و هولناك جريان دارد. آيا مردم چنين مناطقي نمي‎توانند از دغدغه‎هاي فلسفي آثار مستور برخوردار باشند؟ و تنها اين قشر مرفه و لااقل متوسط رو به بالا هستند كه زندگي فرصت پرداختن به چنين دغدغه‎هايي را به آنها مي‎دهند. معمولا موفق‎ترين (سواي آثار علمي نخيلي) آن آثاري بوده‎اند كه بواسطه تجربه‎ي ناب زندگي و پوشاندن لباسي از هنر برتن آن خلق شده‎اند. بگذريم از استثناء‎هايي اندك كه در هر زمينه مي‎تواند وجود داشته باشد.

درست است كه مستور در تهران در بعد از ظهر، تلاشي در جهت نوآوري‎هاي  مضموني و محتوايي داشته، اما اين مسئله چنان كمرنگ بوده كه اگر اغلب اين كتاب را نيز نسخه‎اي ديگر از مضامين و حرفهاي مستور به حساب آورند چندان نبايد تعجب كرد.به هرحال بايد نشست و ديد تا به كي اين نسخه‎ي مشابهي كه مستور در آثارش مي‎پيچد، معجزه مي‎كند.