درحاشیه‎ی خبر لغو مجوز «شاخ» یا چگونه می‎توان از مس طلا ساخت؟

قبل از شروع بايد بگويم كه غرض از نوشتن اين مطلب، نه نقد سياست‎هاي وزارت ارشاد است و نه رد ضرورت مميزي؛ كه در اولي فاقد دانش و استعدادم و  دومي را هم براي اين كه عرف جامعه خدشه‎‎دار نشود، ناگزير مي‎پذيرم و البته در همه‎ي ممالك هم وجود دادد. به هر حال هركس با توجه به وظايفي كه برعهده‎ي او گذاشته‎اند، بايد كارش را انجام، درست و غلط آن هم پاي خودش. بنابراين قصد قضاوت هم ندارم، تنها مي‎خواهم موقعيتي را ترسيم كنم كه اغلب بعد از اخباري نظير آنچه درباره‎ي «شاخ» شنيديم، پيش مي‎آيد. موقعيت‎هايي كه بسياري از آنها  – صرف نظر از مورد شاخ – واقعي نبوده و ترفندي‎ست براي بازار گرمي.

و همچنين پاره‎اي تجربيات شخصي راروايت كنم كه با توجه به ماجراي پيش آمده براي كتاب پيمان هوشمندزاده، روايت آنها شايد خالي از لطف نياشد. اجازه بدهيد داستان از اينجا شروع كنم كه چندي پيش در يكي از جلسات نقد كتاب شايعه‎اي را شنيدم كه به لغو مجوز يك مجموعه داستان اشاره داشت، كتابي كه بعد از يك سال هنوز چاپ اولش تمام نشده بود! در همان جلسه يكي از دوستان كم و بيش مطلع، اشاره داشت كه اين شايعه توسط خود ناشر و شايد هم نويسنده چو انداخته شده!  خب چرا؟ علتش را در ادامه كاملا روشن مي‎شود…

با وجود اينكه تا حد زيادي به حرف آن دوست مطلع باور داشتم، اما پس از شنيدن اين خبر كنجكاو شده بودم كه بدانم مضمون كتاب چيست كه آننقدر مشكل داشته كه پس از انتشار آمده‎اند و مجوزش را لغو كرده‎اند. از آن جلسه كه بيرون آمدم، وارد اولين كتابفروشي شدم كه سر راهم بود، دست خودم نبود ناخودآگاه چشمانم به دنبا آن كتاب گشت. از قضا كتاب را نداشت. يكباره فكر كردم، نيست، پس حتما لغو مجوز كرده‎اند و ديگر نمي توان پيدايش كنم! بعد هم ديگر نتوانستم حودم را كنترل كنم، تا كتاب را پيدا نمي‎كردم خيالم راحت نمي‎شد! شك نداشتم با چوافتادن اين خبر اگر كتابفروشي هم آن را داشته باشد، محال است آن را به زير ميز منتقل نكند. راهم را كج كردم به سوي يك كتابفروشي محلي كه احتمال مي‎دادم خيلي پيگير اخبار حوزه‎ي نشر نباشد و بعيد نبود بتوانم كتاب را آنجا پيدا كنم… وقتي بهخوش شانسي‎ام ايمان آوردم! و با ديدن يك جلداز آن كتاب لغو مجوز شده، برق شادي در چشمانم درخشيد (اين را احتمالا دور و بري هايم ديده‎اند!) . براي اينكه كسي در همين لحظات پيش دستي نكند، سريع آن كتاب را برداشتم و براي اينكه فروشنده هم مشكوك نشود! خيلي طبيعي دوري در كتابفروشي زدم، بعد هم درحالي كه مي‎ترسيدم فروشنده هر آن بگويد: «اين كتاب فروشي نيست…» پولش را حساب كردم و با خوشحالي به دليل رهايي از ككي كه به تنبانم افتاده بود، راحت شده بودم، راهي خانه شدم. همان شب با ولع شروع كردم به خواندن آن، اما هرچه در كتاب پيش ‎رفتم، دليلي براي توقيف مجوز آن پيدا نكردم.

البته در روزها و هفته‎هاي بعد، اين كتاب را در خيلي از كتابفروشي‎ها ديدم!

يك نتيجه‎ي اخلاقي: از داستان بالا نتيجه مي‎گيريم كه خبر لغو مجوز يك اثر، راست يا دروغ چه تأثير رواني‎اي برمخاطبان مي‎گذارد.

حتما شنيده‎ايد ديروز خبر لغو مجوز مجموعه داستانهاي به هم پيوسته‎ي «شاخ» اثر پيمان هوشمند‎زاده، در سايت ناشر (انتشارات چشمه) منتشر شد و بعد هم در اغلب وبسايتهاي ادبي آن را به هم ليك دادند و خيلي زود اكثريت قريب به اتفاق علاقمندان ادبيات داستاني از آن مطلع شدند. از قضا در همين «مد و مه» يكي از معدود نقدها در مورد  شاخ ، منتشر شده است.و دوستان  مي گفتند كه بعد از اعلام خبر لغو مجوز «شاخ»، به تعداد قابل توجهي بازديدكننده برخورده اند كه از سر كنجكاوي نام اين كتاب  را سرچ كرده و گذرشان به «مد و مه» افتاده بود، نه فقط از ايران، كه از كشورهاي ديگر هم كم نبودند. اين بازديدكننده‎ها آن نقد را خوانده بودند، تا فعلا كمي حس كنجكاوي شان ارضاء شود تا  بعدا خود كتاب را پيدا كنند، كساني كه شايد تا ديروز اسم شاخ را نشنيده و يا هيچوقت به آن اصلا توجهي نكرده بودند. اين نشان مي‎دهد شهرت كتاب بعد آن خبر به مراتب بالا رفته است. اين را هم بگويم كه چند تا از دوستان كه احتمال مي دادند من اين كتاب را داشته باشم،  بعد از مدتها ياد من افتادند، زنگ زدند و نوبت گرفته‎اند تا به ترتيب كتاب را براي خواندن به آنها بدهم. جالب آنكه يكي از آنها سال به سال لاي كتاب را باز نمي كند.

اين ها را گفتم تا برسيم به اين جا كه وقتي كتابي، بعد از يك يا چند بار چاپ، لغو مجوز مي‎شود چه اتفاقي مي‎افتد:

1-      كنجكاوي‎ها نسبت به آن به شدت بالا مي‎رود.

2-      شهرت كتاب و نويسنده‎اش چند برابر مي شود.

3-      كتابفروشي‎ها آن نسخه‎هايي را كه دارند، از قفسه‎ها جمع مي‎كنند، البته نه براي همكاري با وزارت ارشاد، بلكه آنها كه كلاس‎شان پايين‎تر است براي فروش چند برابر قيمت آن به مشتري و آنها كه كلاس‎شان بالاتر است براي اينكه به مشتري‎هاي خاص و ثابت خودشان بدهند و از اين بابت منتي سرشان گذاشته و نمك گيرشان كنند.

4-      آنهايي كه كتاب را ندارند، كسي را پيدا مي‎كنند كه آن را داشته باشد، كتاب را از او گرفته و با ولع، علاقه‎ و البته دقت  بسيار مي‎خوانند و خواس‎شان را جمع مي‎كنند كه مبادا يك وقت نكته‎اي از ديد آنها پنهان بماند كه از قضا همان دلايل لغو مجوز باشد!

5-      اندك زماني بعد، دست‎اندركاران بازار سياه كتاب كه خيلي نگران فرهنگ جامعه هستند، براي آنها كه دوست دارند كتاب را به صورت كاغذي مطالعه كنند، نسخه كپي يا افست شده‎‎اش را به بازار داده و در كنار خيابان انقلاب بساط مي‎شود.

6-      البته خيلي زود نسخه‎ي الكترونيكي آن هم توسط كساني كه دغدغه‎ي فرهنگي بيشتري دارند(!) روي اينترنت قرار مي‎گيد كه خواننده‎گان بسيار بيشتري را پوشش مي‎دهد.

7-      پيمان هوشمند زاده كمي ضرر مالي مي‎كند، اما مگر كتابي تا اين اندازه لاغر چقدر حق التأليف دارد؟ البته در مقابل شهرت بيشتري كه بدست مي‎آورد، اصلا داراي اهميت نيست. او حالا نويسنده‎ و عكاسي‎ست كه يك كتاب لغو مجوز شده‎ام دارد! سوژه هم كه مي‎دانيد خوراك رسانه‎هاي آن ور‎ي‎ست! – يكي از من مي پرسد كدام وري؟  لب و لوچه‎ام را جمع و جور  مي‎كنم و شانه بالا مي‎اندازم كه خودم هم نمي دانم!-

8-      ناشر ‎هم ضرر نمي كند چراكه در همان چاپ  اول، نه تنها پول كتاب را در آورده، بلكه كمي هم سود برده، تازه چاپ دوم هم بوده. به فرض محال اگر ضرر هم مي‎كرد، براي ناشري در قواره‎ي چشمه اصلا اهميتي نداشت!

حالا فكر كنيد اگر «شاخ» لغو مجوز نشده‎ بود چه اتفاقي مي‎افتاد:

ناشر هم از سود خود متضرر نمي‎شد. هوشمند زاده مبلغ ناچيز حق التاليف از كيسه‎اش نمي‎رفت. با وجود اينكه هوشمند زاده چهره‎ي شناخته شده‎اي‎ست- هم در عكاسي و هم در نويسندگي-  «شاخ» نهايتا مي‎توانست چاپ سومي با تيراژ دو هزارتايي داشته باشد. و با توجه به چاپ هاي قبلي و خريد آن توسط مخاطبان پروپاقرص ادبيات داستاني، مدت به مراتب بيشتري براي فروش آن لازم بود، و باز به فرض محال كه به سختي به چاپ چهارم مي‎رسيد و تيراژ كل آن در بهترين حالت، هفت تا هشت هزار نسخه مي‎شد. تازه بسيار از كساني كه كتاب  مي‎خرند، تا مدت‎ها فرصت خواندنش را پيدا نمي‎كنند، بنابراين در يك تصور رويايي احتمال داشت ده هزار نفر اين كتاب را بخوانند كه در برابر جمعيت هفتاد هشتاد ميليوني ما بسيار ناچيز است.

نتيجه نهايي اينكه بسياري از كار‎ها هميشه به آن نتيجه كه انتظار مي‎رود، ختم نمي‎شوند و چه بسا كه كاركردي برعكس هم داشته باشند. حتي صرف نظر از محتواي كتاب كه تا چه اندازه با توجه به آيين نامه‎هاي مميزي مشكل داشته يا نداشته، بايد گفت: با  توجه به تيراژ متعارف كتاب در كشورما  و درصد پايين سرانه‎ي مطالعه، مگر يك كتاب چقدر خواننده دارد كه نسبت به تأثيرات منفي احتمالي آن، حساسيتي اين چنين ضرورت داشته باشد؟

مگر اينكه تصور كنيم كسي كه رأي به لغو مجوز اين كتاب داده، تنها در فكر وظيفه‎ي آيين‎نامه‎اي يا اداري خود بوده است. آيين‎نامه‎هايي كه برداشت و تلقي از آنها مي‎تواند آنقدر سليقه‎اي باشد كه يكي رأي به چاپ كتابي بدهد و يكي ديگر رأي به عدم چاپ آن.

البته اين راه بگويم وقتي با چنين خبرهايي روبرو مي‎شود، زود آن را باور نكنيد، چراكه كم نبوده‎اند مواردي كه نويسنده يا ناشري براي بازار گرمي كار خود خبري را شايع كرده‎اند كه حكايت از به مشكل خوردن كتاب‎شان، لغو مجوز و نظاير اين داشته است. خاطرم هست همين چند سال پيش يكي از ناشران بزرگ رماني را كه قريب به بيست چاپ خورده بود، براي اينكه دوباره زنده كرده و جلوي چشم قرار دهد، بايد شايعه لغو مجوز همراه كرد، شايعه‎اي كه كمي بعد خودشان تكذيب كردند، اما به هرحال از سرزبان انداختن نام كتابشان بهره خودشان را هم بردند و اين جور ماجرا ها كماكان ادامه دارد….

*نوشته هايي كه نام نويسنده ذكر شده، الزاما ديدگاه هاي «مد و مه» نيست.