داستان نویسی به زبان ساده: ریشه یابی واژه ی رمان

آيا شما علاقمند به ادبيات داستاني‎ هستيد؟ آيا شما در طول روز زماني را به خواندن رمان اختصاص مي‎دهيد؟ آيا شما مي‎خواهيد از شيوه‎ها و شگردهاي داستان‎نويسي آگاه شويد؟ اگر اين‎طور است و هنوز با تعاريف، عناصر، ويژگي‎ها و مترو معيارهايي ارزش‎گذاري يك اثر داستاني آشنايي نداريد،  جايي نرويد! درست آمده‎ايد اينجا همان‎جا‎يي‎ست كه پاسخ بسياري از سؤالات خود را پيدا خواهيد كرد؛ چرا كه «مد و مه» بنا دارد از اين پس در سلسله مطالبي با عنوان: داستان‎نويسي به زبان ساده (گام به گام) به شيوه‎ و بياني كاملا ساده و قابل فهم، شيوه‎ها و شگردهاي داستان‎نويسي را براي شما شرح دهد. منبع ما هم همه‎ي كتابهاي آموزش داستان‎نويسي‎ست كه به فارسي برگردانده شده و يا اساتيد فن به فارسي نوشته‎اند؛ كتابهايي كه عصاره‎ي آن را به زباني ساده در اختيار شما قرار خواهيم داد. اميدواريم اساتيد و بزرگان هم جسارت ما را ببخشايند كه ادعاي تدريس و آموزش حرفهاي و نظاير آن نداريم، كار ما در ميان گذاشتن دريافتهاي‎مان از رمان و رمان نويسي يه زبان ساده است . يا خلاصه و ساده كردن منابع موجود، براي آنها كه حوصله‎ي خواندن متون سنگين و دشوار را ندارند.

پيش از آنكه شروع به داستان‎نويسي كنيد بايد يك رمان‎خوان حرفه‎اي باشيد، و براي اينكه يك رمان‎خوان حرفه‎اي شويد بايد، نسبت به آنچه مي‎خوانيد آگاهي و شناخت داشته و خوب و بدش را تشخيص دهيد. بنابراين براي شروع بايد رمان را بشناسيد. در ابتداي اين نوشته سعي خواهيم كرد سراغ مباحثي برويم كه يا زمينه‎اي را براي درك و شناخت شما از رمان فراهم كند. مقدماتي كه به شما كمك مي‎كند تا كار قوي را از ضعيف تشخيص دهيد و مهمتر از آن، با نگاهي كم و بيش نقادانه دلايل اين ارزش‎گذاري را هم براي خود روشن كنيد.

با شما درباره رمان، گونه‎هاي آن، ويژگي‎ها و عناصرش و همچنين شيوه‎هاي نوشتن رمان صحبت خواهيم كرد، هدف ما اين است كه شما را با مفاهيم مقدماتي و كار آمد اين حوزه آشنا كنيم. مقدماتي كه حتي اگر چندان سفت و سخت پيگير خواندن و نوشتن رمان نباشيد، به شما كمك مي‎كند به دركي تازه و به تناسب آن لذتي اصيل‎تر از رمان خواندن نائل آييد، ادامه راه را، اگر علاقمند باشيد، خود پيدا خواهيد كرد. بعد از گذر از اين مرحله با ديدي تازه و متفاوت با گذشته مي‎توانيد، داستان‎نويسي را آغاز كنيد. ما مي‎كوشيم پيش ازفرا رسيدن اين زمان، درباره اصول اوليه و اساسي داستان نويسي با شما صحبت كنيم.

عنوان آموزش گام به گام شايد شما را به ياد آن كتابهاي آموزشي بيندازد كه به شكل ساده‎اي مي‎كوشند سوژه‎ي مورد نظر خود را به مخاطب شرح و آموزش دهند. كتابهايي كه اگر خوب تهيه شوند مي‎توانند، براي علاقمندان غيرحرفه‎اي بسيار سودمند باشند. براي اينكه مباحث تا حد ممكن ساده بوده و درعين حال خسته كننده نباشد، تأكيد ويژه‎اي بر كوتاهي مطلب داشته‎ايم، به گونه‎اي كه خواننده در يك نشست آن را (در فضاي مجازي) مطالعه كند و به دليل بلند بودن مطلب خواندن آن را به زماني ديگر موكول نكند، زماني كه امكان دارد هيچگاه فرا نرسد.

بنابراين ساختاري گام به گام براي آن در نظر گرفتيم، گامهايي كوچك و متدام كه اميدواريم هر هفته دو يا سه بخش از آن را منتشر كنيم. سعي خواهيم كرد هر گام را با سوالي آغاز و در متني كوچك به پاسخ گويي به آن بپردازيم. نخست در اين بحث، پرداختن به كليت خود رمان است كه از تعاريف آن آغاز، با معرفي و شناخت انواعش ادامه يافته و سرانجام هم به جنبه‎هاي رمان و  عناصر تشكيل دهنده‎ي آن ختم مي‎شود و بعد هم نوبت به داستان‎نويسي خواهد رسيد.

بر اين اساس اگر مخاطب غير حرفه‎اي با ما همگام شود، گام به گام آشنايي بيشتري با سوژه‎ي مورد بحث خواهد يافت كه مي‎تواند زمينه‎ي خوبي براي مطالعات جدي‎تر باشد. مخاطب حرفه‎اي هم شايد بسياري از اين مباحث برايش بديهي بوده و تازگي نداشته باشد، اما از همراهي باين گامهاي كوچك ضرري نخواهد برد، و لااقل كمترين فايده‎ي آن اين است كه مرور  و يا يادآوريي خواهد داشت بر بحث‎هايي كه شايد مدتها از مطالعه آنها براي او  گذشته باشد.

يك نكته را هم اشاره كنيم كه براي تبرك هر مطلب، آن را به عكسي از بزرگان خطه‎ي رمان مزين مي‎كنيم، باشد كه جوانترها با نام تمثال آن بزرگان هم آشنا شوند. بحث كه پيش رفت مي‎كوشيم آثاري را نيز به عنوان نمونه معرفي كنيم كه هم با متن مطلب مناسبت داشته باشند و هم كار ما را در گزينش اين عكس‎ها آسانتر سازند!

گام اول: ريشه‎يابي واژه‎ي رمان

بسياري  بر اين عقيده‎اند كه با گذشت زمان، به سبب تغيير و تحولاتي كه در ساحت رمان شاهد بوده‎ايم، رفته رفته كار تعريف رمان بسيار دشوارتر از پيش (اگر نگوييم ناممكن) شده است. امروزه باتجربه‎ي شيوه‎هاي جديد روايي و ساختاري و ايضا آشنايي زدايي و ساختارشكني‎هايي كه در پاره‎اي رمان‎هاي مدرن و پست مدرن شاهد بوده‎ايم، مرزبندي بر دامنه‎ و وسعتي كه رمان در درون مرزهايش جاي مي‎گيرد، افزوده شده است. اين فرض كه بر دشواري تعريف رمان تأكيد دارد، چندان هم بي‎راه نيست، اما با اين حال هنوز هم با اتكاء به برخي ويژگي‎ها و تعاريف مي‎توان با ظن قريب به يقين رمان را از غير آن جدا ‎كرد!  از طرفي اين نكته‎ي مهم را بايد به خاطر داشت كه هرمتني كه داستاني روايت مي‎كند، رمان نيست؛ شايد يكي از گونه‎هاي وابسته و نزديك به آن، همچون قصه، حكايت و يا خاطره و امثالهم باشد كه از نقاط مشتركي با رمان برخوردارند -و مهم‎تر از همه اينكه به نثر نوشته شده و حادثه‎اي را روايت مي‎كنند- اما به هرحال رسيدن به مقام رمان ويژگي‎هايي مي خوهد كه بايد از آن برخوردار بود.

معادل رمان در زبانهاي خارجي به دو قسم ديده مي‎شود، در كشورهاي انگليسي زبان آن را نوول (novel) مي‎خوانند كه از كلمه ايتاليايي ناولا (novlla) مشتق شده است. اين ناولا هم به معناي چيز جديد و كوچك است كه در دو مقطع زماني قبل و بعد از قرن بيستم مصداق‎هاي متفاوتي داشته است. در قرن چهاردهم به قصه‎هاي كوتاه و منثوري خطاب مي‎شد كه دو سه صفحه بيشتر حجم نداشته‎اند و بيشتر داراي مضامين عاشقانه و گاه حول روابط جنسي بوده‎اند كه به طنز و يا هزل نوشته مي‎شدند، نمونه‎هايش را در دكامرون اثر بوكاچيو يا داستانهاي كانتربري مي‎توان سراغ گرفت. اما در قرن بيستم بعضي آن را معادل داستان بلند (short roman در انگليسي) يا رمانك گرفته‎اند، داستانهايي كه بين 50 تا 100 صفحه حجم دارند و بيشتر حول حوادث و اتفاقاتي دور مي‎زنند كه شخصيت اصلي داستان را وادار به ستيز و واكنش مي‎سازد، همچون مرگ ايوان ايليچ (تولستوي)، يادداشت‎هاي زيرزمين (داستا يوسكي) يا پيرمرد و دريا (ارنست همينگوي) البته اين آثار مصداق درست رمان كوتاه ( يا novelette ) هستند كه در بعضي از فرهنگ‌هاي ادبي براي آنها پانزده تا سي هزار كلمه و بعضي ديگر سي تا پنجاه هزار كلمه قائل شده‌اند.

در كشورهاي غير انگليسي زبان هم معادل رمان همين roman است كه معرف حضور همه‎ي ما هست. رمان هم مشتق شده از كلمه‎ي رمانس است كه قدمتي به مراتب بيش از ناولا دارد و به دوران يونان باستان مي‎رسد.

اما رمانس در شكل متداول آن به قصه‎هاي خيالي منثور و گاه منظومي گفته مي‎شود كه وقايع آنها با مقدار زيادي اغراق همراه است و مضامين‎شان هم پيرامون ماجراهاي عاشقانه و همچنين شرح حوادث سلحشورانه و قهرماني، دور مي‎زند. البته رمانس در دوره‎هابي زماني مختلف  مصاديق گاها متفاوتي هم داشته كه در عين برخورداري نقاط مشترك از تفاوت‎هاي محسوسي برخوردار بوده‎اند. براي مثال در قرن نخست ميلادي رمانس قصه‎هاي منظوم تاريخي و غير تاريخي اطلاق مي‎شد. در قرون وسطي و به ويژه در سده سيزدهم ميلادي رمانس قصه‎هاي عشقي و پهلواني بود كه  شخصيت‎هاي آن درباريان و شواليه‎ها بودند و بعد‎ها كم كم از سده‎ي چهاردهم پاي غير درباريان و مردم طبقه متوسط هم به آن باز شد، اما آن ويژگي‎هاي سلحشورانه و ماجرهاي عاشقانه عجيب و غريب كماكان در آن يافت مي‎شد. رمانس اگرچه پيش از دوره‎ي رنسانس رفته رفته در حال پوست انداختن و بدل شدن به رمان بود، اما در دوره‎ي رنسانس نيز مي‎توان نمونه‎هاي منثور و منظوم آن را مشاهده كرد.

اما اينكه چرا ايراني جماعت از كلمه‎ي رمان استفاده مي‎كند و نه نول، يك دليل ساده دارد و آن اينكه زبان واسطه‎ي اشنايي ايرانيان با اين گونه‎ي ادبي، نه انگليسي كه فرانسه بوده است. يعني در ميانه‎ي حكومت قاجار بر اين كه اولين رمانها به زبان فارسي ترجمه شد، براي اين منظور از اغلب از زبانهاي غير انگليس يو به ويژه فرانسه استفاده شد، خاصه اينكه در آن روزگار زبان فرانسه نه تنها زبان اول دنيا محسوب مي‎شده كه زبان فرهنگ و هنر هم بوده، و نه در ايران كه در ديگر كشورها خانواده‎هايي كه مي‎خواستند اصالت و سطح فرهنگي خود را نشان بدهند، بچه‎هاي خود را مي‎گذاشتند فرانسه ياد بگيرند!

ادامه دارد…

قسمت بعد: خاستگاه و تبار شناسي رمان

*از همه‎ي دوستاني كه به اين سلسه مطالب عنايتي نشان مي‎دهند، خواهش مي‎كنيم، اصول اخلاقي و حرفه‎اي را رعايت كرده و از نقل آن (حتي باذكر منبع) پرهيز  و درصورت تمايل فقط از لينك مستقيم صفحه استفاده كنند.