زندگی و نوشتن به روایت غزاله علیزاده

متن زیر روایت جذاب، دلنشین ودر عین حال تلخی‎ست از نوشتن و زندگی، از زبان بانوی سیاهپوش ادبیات داستانی معاصر، کسی که گویی تلخی و درد در وجودش سرشته شده بود. غزاله علیزاده به بیان خود در تمام طول زندگی بایک بی‎قراری دست به گریبان بود، و شاید همین بی‎قراری هم بود که او را به سمتی سوق داد که نقطه‎ی پایان زندگی اش را خود بگذارد. در این گفتگو حرف‎های غزاله علیزاده چنان زیبا و تاثیر گذار بود که ترجیح دادیم متن سوالات و حرفهای حاشیه‎ای را از آن حذف کنیم. از تلخ‎ترین بخش‎های روایت علیزاده باید بدان جا اشاره کرد که در پرلاشز بر سر مزار صادق هدایت، راهنمای توریست‎ها در معرفی نویسنده بزرگ ایرانی می‎گوید: «یک نویسنده عرب که در فرانسه خودکشی کرده!» بازی تقدیر را می‎بینید!

***

ما نسلي بوديم آرمان‎خواه، به رستگاري اعتقاد داشتيم، هيچ تاسفي ندارم. از نگاه خالي نوجوانان فارع از كابوس و رويا حيرت مي‌كنم. تا اين درجه وابستگي به ماديت اگر هم نشانه عقل معيشت باشد، باز حاكي از زوال است. ما واژه‎هايي قدسي داشتيم: آزادي، وطن، عدلت، فرهنگ، زيبايي و تجلي. تكان هر برگ بر شاخه معناي نهفته‌اي داشت.

اغلب دراز مي‌كشيدم روي چمن مرطوب و خيره مي‌شدم به آسمان، پاره‌هاي ابر گذر مي‌كردند، اشتياق و حيرت نوجواني بي‎قرار مي‌دميدم به آسمان. در گلخانه مي‌نشستم، بي‎وقفه كتاب مي‌خواندم، نويسندگان و شاعران بزرگ را تا حد تقديس، مي‌ستودم. از جهان روزمره‎گي، تقديس و آرمان‎گرايي به انسانيت پشت كرده و شهرت فصلي، جنيست و پول گريزنده، اقيانوس‌هاي عظيم را در حد حوضچه‎هايي تنگ فروكاسته است.

روي دوچرخه مي‌پريديم، كوچه‌ها را دور مي‌زديم، فكر مي‌كرديم به معضلات انسان و هستي. «چنين گفت زرتشت» نيچه را به تازگي خوانده بودم، تنها جمله‌اي كه از كتاب در آن مقطع زندگي به ياد مانده، اين است: «من زمين را كه در آن كره و عسل فراوان باشد، دوست ندارم.» با اين تعبير مي‌خواست بگويد از راحتي مي‌گريزد و به پيش‎باز خطر مي‌رود. در ماه رمضان شب‌هاي احيا را كنار بخاري ديواري بيدار مي‌ماندم، «تهوع» ژان پل سارتر را تا سپيده دم مي‌خواندم، تناقضي كه مجبور بودم با آن كنار بيايم.

روزي رگبار شد. زير باران سيل آسا يكتا پيراهن ايستادم و چشم به افق سربي دوختم. ‌هاي و هوي شيرواني‎ها، ذهنيم را احاطه كرده بود. دندان‎هايم سخت بر هم مي‌خورد. اساطير يونان باستان را در نظر مي‌آوردم و جسم حقير فاني‎ام را به جاودانگي پيوند مي‌دادم.

تصميم گرفته بودم براي رسيدن به اين مقصود، شكنجه تحمل كنم. بعدها شكنجه بي‎طلب من، پياپي بر سرم باريد.

به قول وهاب در كتاب خانه ادريسيها، خليفه عبدالرحيمن در زندگي فقط چهارده روز خوشبخت بود. من همين قدر هم خوشبختي به خودم نديدم. ميوه‌هاي خواندنم كال و كرم خورده كم‎كم مي‌رسيد. اولين داستان، همان وقت چاپ شد، روزنامه خراسان.

چند سال بعد آمدم به پايتخت، پشت هم داستان مي‌نوشتم، با نثر ضعيف، ساختار سست و نقص‌هاي ديگر. وقتي تصادفا آنها را جايي مي‌بينم، جز رگه‎هايي از يك قريحه ناپخته امتياز ديگري از نظر من ندارد، هر چند بيش و كم شهرتي زودس برايم آورده بودند. يادم مي‌آيد روزي در حال كتاب خواندن از خيابان مي‌گذشتم، تا وارد دانشگاه شوم. چند پسر سر راهم سبز شدند، سراپايم را نگاهم كردند، گفتند: مي‌داني به كي شبيه است؟

انتظار داشتم چهره‌اي زيبا را بگويند، اما بي ترديد رأي دادند: «سيمون دو بوار.»

چند سال بعد رفتم فرانسه. از وقتي يادم مي‌آيد، بي قرار بودم. مثل آتشي در اجاق يا هيولايي اسير قفس، مي‌رفتم لب رود سن، معمول شبها.

آرنج‌ها را مي‌گذاشتم روي حفاظ پل‌ها و خيره مي‌شدم ته موج‎ها. جاذبه آب مرا مي‌كشيد سمت پايين. دانشكده را به ظاهر روي سرم مي‌گذاشتم، شيطنت پشت شيطنت، درگيري با اتباع سفارت، طرفداري از نهضت‌هاي آزادي بخش، سايه ساواك، اما از درون، جوشش دل آرامش نمي‌پذيرفت. احساس غربت در هر شرايطي تسكين ناپذير بود. چه در سرزمين خودم، چه در آن سوي مرز.

روزي گورستان «پرلاشز» را دور مي‌زدم، از كنار بناهاي ياد بود گرد گرفته، تار عنكبوت بسته و نيمه شكسته‌اي مي‌گذشتم، تا به مزار صادق هدايت رسيدم.

آنوقت‌ها پر از شمع و گل بود. همان دور بر، مزار مارسل پروست را كشف كردم، تخته سنگي سياه، به نظر من ناشناخته و قدر نيافته. سنگ را لمس كردم.

باغ كومبره و كودكي مارسل را به ياد آوردم، منقلب شدم، برگشتم سر مزار هدايت و چند شاخه گل از خرمن گل‌هاي او قرض گرفتم، براي پروست آوردم.

رهنما، توريست‌ها را مي‌چرخاند. براي پروست يك جمله گفت: «سال تولد و مرگ و نام كتاب.» برگشتم سر آرامگاه هدايت. معرفي نويسنده بزرگ ايران تراژدي بود، شوخي جهان پر از وهم. راهنما براي مسافران توضيح داد: «قبر يك نويسنده عرب كه در فرانسه خودكشي كرده است.» نفرت تسكين‎ناپذير هدايت را به ياد آوردم.

بله تا به حال مي‌نويسم. چي از خودم بگويم؟ بگذاريد زمان قضاوت كند، در گردونه سوگ‌هاي طنزآميز زندگي، رسيده‎ام تا اينجا، به انتظار شوخي‎هايي كه درراه هستند، با بود و نبود انسان.

ما در خلا مي‌نويسم و رابطه مستقيمي با خوانندگان بيش و كم محدود آثارمان نداريم. بازتاب صداي خود را كم مي‌شويم و از مرحله نوشتن پخش كتاب، انتظار، تعليق، بي‎تكليفي و مشكلات ديگري را با صبوري تحمل مي‌كنيم. ولي ماجراب به همين خطم نمي‌شود. متحد نيستم.

تنها خودمان را قبول داريم يا داور دسته ستايندگان پراغماض را.

در برابر آثار همگان نيز، يا با رگبار انتقاد جبهه‎گيرانه مي‌رويم به پيش‎باز آن‎ها، يا مطلقا ساكت مي‌مانيم كه اين دومي بدتر است. غافلي از اين‌كه اگر حرمت گذار يكديگر باشيم، مي‌توانيم جهاني شويم.

در مصاحبه‌اي با كنرا بورواوئه – برنده جايزه نوبل – جمله‌اي خواندم به اين مفهوم: «ده‎ها نويسنده ديگر در ژاپن هستند كه بيشتر از من شايستگي دريافت اين جايزه را دارد.»

سرچشمه واقع بيني و تواضع او از كجاست؟ پيوند با آيين باستاني ذن بوديسم، كندوكاو در ژرفاي روح انسان و شناخت جهان، واراستگي از شهوت و خودپرستي؟ به هر حال چنين آدمي با اين خصوصيات شايسته صدرنشيني است.

هر هنرمندي تنها در برابر كارش تعهد دارد. چرا بايد رفتاري مثل سوگلي‌هاي حرم براي خوشايند بودن نيرو مصرف دارد؟

حتي ادبيات بنگلادش، تركيه و مصر، شهري به مراتب گسترده‎تر از رمان‌هاي معاصر ما در جهان دارند. كارگردان فيلم «بوف كور» كه اهل آمريكاي مركزي است و به دنياي ذهني «صادق هدايت» بسيار نزديك. در مصاحبه‌اي نقل مي‌كند: «به نظر من كشوري كه مي‌تواند نويسنده مثل هدايت داشته باشد، حتما نويسندگاني با ارزش ديگري را در ادامه او پرورش داده است.»

دسته كم نگاه كنيد به بعضي از آثار ساعدي يا بهرام صادقي. براي ترجمه نوشته‌هاي معاصر آماده شويد و مردم جهان را از اين سو تفاهم بيرون بياوريد، فكر مي‌كنم طراحان بسياري خواهيد داشت، از جنبه‌هاي مادي و معنوي.

داوري از من برنمي آيد، حتي نسبت به قهرمان‌هاي داستان‎هاي، هم دردي دارم تا قضاوت. اگر قرار بود داور باشم، ماشين پرابرو دود تخيلاتم به كار مي‌افتاد، تك تك نويسندگان را دست به گريبان با مصايب، انتظار، اميد، بي‎گناهي و سرخوردگي پيش نظر مي‌آوردم و جايزه را صد پاره مي‌كردم. بخشيدن و انتخاب كردن، كار دشواري است.

ادگار آلن پو داستاني دارد به نام «گرداب مالستروم». راوي حكايت، در ساحلي دور به پيرمرد سپيد مو بر مي‌خورد. او ماجرايي دست و پنجه نرم كردن خود را با چرخ‌هاي مهيب گرداب براي مخاطب خود نقل مي‌كند. بعد از پيروزي موهاي او يك سره سپيدشده است، ديگر سن و سالي ندارد و دنيا را در حالتي برزخي از دور مي‌بيند.

دستاويز من براي ادامه زندگي، ساختن جهاني است منظم، دنياي رمان يا داستان به اميد گرفتن ضرب و هرج و مرج جهان بيرون.

دوره‌هاي گوناگون اوج و فرود فرهنگ را در تمام جهان و ايران به ياد بياوريد. راه گشايان و ادامه دهندگان اين طريق، همواره مجموع بوده‌اند نه پراكنده. بده بستان و مشاورت

حتي رقابت، كيفيت كارها را غني مي‌كند. رمان روسي قرن نوزدهم با قله‎هايي چون گوگول، تولستوي، داستايفسكي، تورگنيف، چخوف به اوج مي‌رسد.

فردوسي از رودكي و شهيد بلخي نيرو گرفته و هم زمان با فرخي و عنصري و منوچهري به سرايش اثر سترگ خود پرداخته است.

شاعران سوررئاليست، نقاشان امپرسيونيست، فیلم سازان عصر طلايي سينما، همه در اين طيف مي‌گنجند. غناي آينده ادبيات داستاني به همبستگي عميق اصحاب آن بستگي دارد.*

……………………………………………………………………………….

پی‎نوشت:

غزاله علیزاده در 27 بهمن 1325 در مشهد به دنیا آمد. در تهران علوم سیاسی خواند و در فرانسه(سوربن) در رشته فلسفه و سینما به تحصیل پرداخت. در میانه دهه چهل زمانی که دختری جوان بود، نخستین داستانهایش را در نشریات به چاپ سپرد و چنان که خود نیز در روایت بالا اذعان کرده داستان‎هایی خام و نه چندان قابل تامل بودند، اما در سالهای بعد مسیر پیشرفت را پیمود و سر انجام با انتشار «خانه‎ی ادریسی‎ها» خود را به عنوان یکی از چهره‎ای شاخص داستان‎نویسی ایران در اواخر دهه شصت و اوایل دهه هفتاد، معرفی کرد. بعد از تابستان، سفر ناگذشتنی، دو منظره، چهارراه، رمان «شبهای تهران» (که بعد از مرگش منتشر شد)  و «با غزاله تا ناکجا» (مجموعه داستانهای کوتاهش) از جمله آثار معروف او هستند. علیزاده در 21 اردی‎بهشت ماه 1375 در جواهرده رامسر به زندگی خود پایان داد. متن بالا از گفتگوی او با مجله گردون در مهر ماه 1374(شماره 51) انتخاب شده. حرفهای علیزاده در گفتگوی فوق به خوبی بازگو کننده تلخی اوضاع و احوال روحی او چند ماه پیش از مرگ است.