اشتراک گذاری
عنوان فرعی کتاب «فراموشان»، محتوای اصلی آن را نشان می دهد: «داستانی از واقعه کربلا». این عنوان، برای بحثی که درباره این کتاب در نظر گرفته ایم، بسیار متناسب است. چون دارای واژگانی است که می تواند مدخل مناسبی برای ورود به بحث باشد. از «واقعه» شروع می کنیم. کلمه واقعه از واقع می آید. امر واقع (fact ) نیز از واژه لاتینی Facere – ساختن یا کردن – گرفته شده است.
واقعه و امر واقع را در همین جا داشته باشید تا برویم سراغ واژه دیگری از عنوان فرعی کتاب «فراموشان». حالا می توانیم تمرکز را بر روی واژه «داستان» ببریم. داستان (faction) هم از واژه لاتین Fingere – ساختن یا شکل دادن – مشتق شده است.
با این اوصاف، هر دو واژه داستان و واقعه، در امر ساختن با همدیگر اشتراک دارند. اما واقعه از ماجرایی روایت می کند که در عالم واقع، ساخته شده است، در حالی که داستان به معنای «امر ساخته شده» به وسیله مؤلف است. پس این دو از کجا به همدیگر می رسند که می توان به عبارتی مانند «داستانی از واقعه کربلا» دست یافت؟ در پاسخ باید گفت، واقعه کربلا وقتی که رخ داده است، دیگر وجود خارجی ندارد. یعنی در زمان و مکان خاصی به وقوع پیوسته و به سرانجام رسیده است. اگرچه پیامد و پیام این واقعه بزرگ تاریخی تا همیشه پابرجاست، اما همین که رخ داد، به معنای آن است که خود واقعه به پایان رسیده است. درست در نقطه مقابل آن، داستان وجود دارد که همین که واقعه پایان می پذیرد، موجودیت آن آغاز می شود. به همین خاطر، امر واقع اگر می خواهد باقی بماند، باید داستان شود. این جاست که عنوان «داستانی از واقعه کربلا» معنا و هویت می یابد. یعنی داوود غفارزادگان، از واقعه ای که چون به وقوع پیوسته دیگر وجود خارجی ندارد، روایتی داستانی ارائه می کند که برای همیشه بماند. از این جهت، کتاب «فراموشان» اثر مهمی است. اگرچه مقاتل متعددی توسط اندیشمندان و علمای دین در طول تاریخ خلق شده که حادثه جانسوز کربلا را به تصویر کشیده اند، اما روایتی داستانی از این واقعه، بسیار اندک شمار است و همین است که اهمیت و ارجمندی کار غفارزادگان را نشان مي‌دهد.
اما در نگاه به خود كتاب «فراموشان» مي‌توان به نكات مهم ديگري نيز دست يافت. يكي اين‌كه غفار زادگان در اين كتاب – همان‌طور كه از عنوان آن برمي‌آيد – به‌سراغ كساني رفته است كه از نگاه مقتل‌نويسان پوشيده مانده‌اند و فراموش شده‌اند. اگرچه روايت او سرانجام همان حادثه عظيم را بازنمايي مي‌كند، اما اين‌بار افرادي مانند تامه؛ والي مدينه، همسر زهير بن قين، يكي از سربازان حر بن زيد رياحي و… راويان واقعه كربلا هستند.
با اين تأكيد كه همه آن‌ها از همان «امر واقع كربلا» سخن مي‌گويند، ولي از زاويه و نظر خود و نه همچون مقاتل از زبان يك راوي داناي كل. اين رويكرد، علاوه بر جان دادن به شخصيت‌هاي فراموش‌شده تاريخ، به معناي نگاه به واقعه عاشورا از زاويه‌اي است كه تاكنون ديده نشده است. در اين‌جا، روايت كلان ماجرا همان است كه بود، يعني همان امر واقع، ولي جزیيات و ظرايفي از آن نقل شده كه تاكنون براي مخاطب ناشناس بوده است. از اين منظر كتاب «فراموشان» داراي اعتبار و اهميت است. نكته ديگر درباره اين كتاب، نحوه روايت نويسنده است. تاكنون در مقاتل، حادثه عاشورا و وقايع قبل و بعد آن، در يك روايت كلي و يكپارچه بيان مي‌شد. نهايتا با يك فصل‌بندي، بخش‌هاي مختلف اين ماجرا از هم تفكيك مي‌شد، اما كل واقعه در قالب يك روايت بود. در حالي‌كه غفارزادگان اين واقعه را به شكل داستان‌هايي جداگانه ديده است كه هر كدام هم راوي خود را دارند. اين داستان‌ها وقتي كنار هم چيده مي‌شوند، كليت حادثه كربلا و شهادت امام حسين(ع) را ترسيم مي‌كنند، ولي به‌تنهايي نيز داراي مزیت و معنا هستند. اين شيوه روايي غفارزادگان، نزديك شدن به يك واقعه تاريخي، از زاويه‌اي مدرن است. يعني او بدون آن‌كه عنصر خيال را بيش از حد وارد ماجرا كرده باشد، بار و تمركز خيال‌پردازي اش را بر روي نحوه روايت خود گذاشته است.
بدين‌ترتيب، غفارزادگان توانسته به‌عنوان فرعي كتاب خود يعني «داستاني از واقعه كربلا» دست يابد. يعني هم از عناصر روايي داستان بهره جويد و هم واقعه كربلا را بيان كند. كتاب «فراموشان»، آن گونه كه در شناسنامه‌اش آمده، جزو كتاب‌هاي انتخابي وزارت آموزش و پرورش در فهرست توصيفي كتاب‌هاي آموزشي شماره يك (دوره‌هاي راهنمايي و متوسطه) است. از اين جهت نیز كار غفارزادگان قابل تأمل است؛ چراكه سعي را براي آشنايي با رخداد عظيم كربلا هدف قرار داده كه بسياری نيازمند شناختی صحيح از اين واقعه هستند. با اين حال، گاه در كتاب «فراموشان» كلمات و عباراتي ديده مي‌شود كه شايد دركش براي مخاطب نوجوان و جوان دشوار باشد. ضمن آن‌كه چنين عباراتي با راويان آن‌ها هم چندان تناسب ندارد. اما اين موارد، اندك هستند و درمجموع، زبان ساده و پاكيزه غفارزادگان در داستان‌هاي اين كتاب، از زبان راويان مختلف، مي‌تواند دريچه‌اي روشن براي ورود مخاطبان به اين عرصه بزرگ باشد.